Vikipediya

Kəbə

Kəbə (ərəb. الْكَعْبَة‎ 'Kub'), bəzən Kəbə əl-Müşərrəf (ərəb. الْكَعْبَة الْمُشَرَّف‎ 'Kəbə-i şərif') olaraq da adlandırılır, İslamın ən mühüm məscidi, Səudiyyə Ərəbistanın Məkkə şəhərində bir binadır. İslamda ən müqəddəs yerdir. [2] Müsəlmanlar tərəfindən Beytullah ( Allahın evi ') adlandırılır və namazda müsəlmanların qibləsidir.

İslam
Kəbə
الْكَعْبَة
Xəritə
Yerləşməsi
Ölkə Səudiyyə Ərəbistanı Səudiyyə Ərəbistanı
Şəhər Məkkə
Uzunluğu
Hündürlüyü 12,95 m[1]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məlumdur ki, İslamdan əvvəlki Ərəbistan yarımadasında çoxsaylı kubik məbud evləri (Kəbə) tikilmiş, haram aylarda ərəblər tərəfindən müqəddəs sayılan yerlər və məbud evləri ziyarət edilmiş və burada müxtəlif ibadətlər yerinə yetirilmişdir. [3]

Samariyalı İbranilərin Əl-Əsatir (nağılları) və ya Musanın sirləri kitabında İsmail və onun böyük oğlu Nebayotun Kəbə və Məkkəni tikdiyinə dair bir ifadə var.

Müsəlmanların, erkən İslamda Kəbəyə istiqamətlərini dəyişməzdən əvvəl namaz zamanı Qüds istiqamətinə baxdıqlarına inanılır.

Kəbənin tarix boyu dəfələrlə yenidən tikildiyinə inanılır. Bunlardan ən məşhuru İbrahim və oğlu İsmayılın,Həcər və İsmayılı tərk etdikdən bir neçə il sonra Məkkə vadisinə qayıtdıqları zaman etdikləridir. Həcc və Ümrə ziyarətlərinin tamamlanması üçün Kəbəni saat əqrəbinin əksinə yeddi dəfə dövrə vurmaq vacibdir. [2] Kəbə ətrafında zəvvarların piyada getdiyi əraziyə Mətaf deyilir.

Kəbə və ətrafı ilin hər günü zəvvarlarla doludur. Ərəfə günü (Zilhiccə ayının 9-) ətrafı boşaldılır və örtüyü dəyişdirilir. Ramazan və Həcc aylarında milyonlarla zəvvar təvaf üçün toplaşır. Səudiyyə Ərəbistanının Həcc və Ümrə Nazirliyinin məlumatına görə, 2018-ci ildə ümrə üçün bölgəyə 6 milyon 791 min, Həcc ziyarətinə isə 2 milyon 489 min 406 nəfər səfər edib.

Kəbə və Karataş müqəddəsliyi çərçivəsində həyata keçirilən dini ayinlərə -bəzi dini qruplar- tarixdə olduğu kimi bu gün də qarşı çıxırlar.[4]

Tarix

redaktə

Mənşəyi

redaktə

Etimologiya

redaktə

Kəbə sözünün hərfi mənası kubdur.[5] Kəbə Quranda aşağıdakı adlarla xatırlanır:

 
1850-ci illərdə göründüyü kimi Parçalanmış Qara Daş, ön və yan rəsm. İslamdan əvvəlki dövrdə Karataş Petrada Kaab kimi tanınan tanrıça Əl-latın simvolu idi. (Mümkün mənbə və etimologiya) [6]
  • Əl-Beyt ; Ev, and olsun Allaha Bəqərə, 2:125
  • Beyti ; Mənim evim, and olsun Allaha Həcc, 22:26
  • Beytul Məhərrəm; Müqəddəs və ya qorunan ev, İbrahimin sözü kimi İbrahim, 14:37
  • əl-Beytül- haram; Müqəddəs ev, and olsun Allaha Maidə, 5:97
  • əl-Beyt əl-Atik ; Köhnə ev, and olsun Allaha Həcc, 22:29

Edvard Qlazerə görə, “Kəbə” adı cənub ərəbcə və ya Efiopiya dilində məbəd mənasını verən “ mikrab ” sözü ilə əlaqəli olabilər.[7] Müəllif Patrisia Kroun bu etimologiyaya qarşı çıxır.

Kəbə və qiblə sözünün bağlı olabiləcəyi sözlərə İslamdan əvvəlki ərəb inanışlarında rast gəlinir. Bu ad Kəbənin memarlıq quruluşu ilə bağlı ola bilər. Oxşar adlar və ya tələffüzlərlə eyniləşdirilən ilahə adları da Kəbəyə verilən adın mənbəyi sayıla bilər. Bunlardan biri də Karataşın simvolizə etdiyi və Kaab adı ilə tanınan tanrıça El-Latdır. [6] Bəzi tədqiqatçılara görə qiblə sözü Frigiya ilahəsi Kibelanın adından gəlir. [8]

Etimoloji lüğətinə görə Kəbə Ərəbcə kˁb (كَعْبَة) kökündən gələn kaˁba(t) sözündən sitatdır. Kəˁb (كِعْب ) sözü “daban və ya topuq sümüyü, oyun zarı” sözünün faˁla(t) metrində olan isim-i merredir. Sözün mənası “şişdi, top oldu”.

Tarixi Fon

redaktə

Bir çox müsəlman tarixçi İslamdan əvvəlki Məkkənin qüdrətini və əhəmiyyətini vurğulasalar da, İslamın yaranmasından üç əsr əvvəl yazılmış heç bir məlum coğrafi və ya tarixi mənbədə bu şəhərə rast gəlinmir. Patrisia Kroun hesab edir ki, Məkkəni ədviyyat ticarətindən əldə edilən gəlirlə zənginləşdirilmiş bir şəhər kimi təsvir etmək mübaliğədir və Məkkə yalnız köçərilərin dəri, parça və dəvə yağı ticarəti üçün inkişaf etmiş bir mərkəz ola bilər. Kroun iddia edir ki, əgər bu, tanınmış ticarət məntəqəsi olsaydı, Məkkə Prokopi, Nonnosus kimi sonrakı yazıçılar və ya Suriya dilində yazan Suriya kilsə salnaməçiləri tərəfindən xatırlanardı. Britannika Ensiklopediyasına görə, “İslamın yaranmasından əvvəl Məkkə müqəddəs məbəd kimi hörmət edilən ziyarət yeri idi”. [9]

İmoti iddia edir ki, bir vaxtlar Ərəbistanda çoxsaylı Kəbə olub, lakin bu, daşdan hazırlanmış yeganə ziyarətgahdır. [10] Digərlərinin de Qara Daşa bənzər daşları, məsələn, Heyman Kəbəsində “ Qırmızı daş”, Əblat Kəbəsində isə “ Ağ Daş ” var idi. Qrunebaum qeyd edir ki , Klassik İslamda o dövrün ilahilik təcrübəsi çox vaxt daşların, dağların, xüsusi qaya birləşmələrinin və ya "qəribə böyüyən ağacların" fetişizmi ilə əlaqələndirilirdi. [11] Armstronq həmçinin Kəbənin Cənnət Qapısının üstündə və dünyanın mərkəzində olduğunu düşündüyünü deyir. Kəbə müqəddəs dünyanın kəsişməsini qeyd edirdi; Göydən düşərək yeri ilə göyü birləşdirən meteorit kimi Qara Daş da bunun başqa bir simvolu idi. [12]

 
Kəbənin görünüşü, 1718. Adriaan Reland: Məhəmmədlilərin Dini Tədqiqatı

Sərvərin sözlərinə görə, Məhəmmədin doğulmasından təxminən 400 il əvvəl Qəhtan nəslindən olan Hicaz padşahı Əmr bin Luhey hakim Qureyş qəbiləsinin əsas tanrılarından biri olan Hubalın bütünü Kəbənin damına qoyub. Tanrı qırmızı əqiqdən düzəldilmiş insan formalı heykəl idi, lakin onun sağ əli qopmuş və onun yerinə qızıl əl qoyulmuşdur. Büt Kəbənin içərisinə köçürüldü və önünə fal üçün istifadə olunan yeddi ox qoyuldu. [13] Davamlı döyüşən tayfalar arasında sülhü qorumaq üçün Məkkə 30 km radiusda müqəddəs yer elan edildi. Bu müharibəsiz zona Məkkənin təkcə ziyarətgah deyil, həm də ticarət mərkəzi kimi çiçəklənməsinə şərait yaratdı. [14]

Samariyalı ədəbiyyatda Samiri Musanın sirləri kitabında ( Asatir ) yazılır ki, İsmail və onun böyük oğlu Nebayot Kəbə və Məkkəni tikdirdi." “ İslam: Qısa Tarix ” kitabında Karen Armstronq iddia edir ki, Kəbə rəsmi olaraq Nəbati tanrısı Hubala ithaf edilib və orada ilin günlərini təmsil edən 360 büt var.

İslamdan əvvəl Kəbə Ərəbistan yarımadasındakı müxtəlif bədəvi qəbilələri üçün müqəddəs yer idi. Hər qəməri ildə bədəvilər Məkkəyə həcc ziyarəti edirdilər. Qəbilə çəkişmələrini bir kənara qoyub, Kəbədə öz tanrılarına ibadət edir, şəhərdə bir-biri ilə ticarət edirdilər. Kəbənin içərisində müxtəlif heykəllər və rəsmlər var idi. Məlumdur ki, Məkkənin baş tanrısı Hubalın heykəli ilə yanaşı, Kəbənin içərisinə və ya ətrafına başqa tanrıların da heykəlləri qoyulmuşdur. Divarları bəzəyən tanrıların, Mələklərin, " İlahi oxları tutan İbrahimin" və İsanın və anası Məryəmin [15] şəkilləri də Kəbənin içərisində idi və Məhəmmədin əmri ilə Məkkənin fəthindən sonra dağıdıldı. Kəbənin içərisində naməlum bəzək əşyaları, pul və bir cüt qoç buynuzları qeydə alınıb. İslam ənənəsində İbrahimin oğlu İsmailin yerinə qurban kəsdiyi qoça aid olduğu deyilir.[16]

Ərəbistan yarımadasının hər yerindən gələn qəbilələrlə birlikdə müsəlmanlar da Kəbəni ziyarət edirdilər, lakin Məhəmmədin göstərişi ilə üzü Qüdsə baxaraq namaz qılır və Kəbədən üz dönədirlər. Alfred Guillaume, İbn İshaqın siyər tərcüməsində deyir ki, Kəbənin özünə qadın formasında istinad etmək olar. Tavafı adətən kişilər çılpaq, qadınlar isə yarıçılpaq edirlər. Allah və Hubalın eyni məbud, yoxsa fərqli məbudlar olması mübahisəlidir. Uri Rubin və Xristian Robinin tezisinə görə, Hubələ yalnız Qureyş ehtiram edirdi, Kəbə müxtəlif qəbilələrin tanrısı olan Allaha ithaf edilirdi, Məhəmmədin zamanından bir əsr əvvəl sonralar Məkkəni fəth edən Qüreyş panteonu, Kəbəyə qoyuldu.

Xarici mənbələrdə

redaktə
Ptolemey və Diodor Siculus
redaktə

İslam Ensiklopediyasında yazan Wensinck Məkkəni Ptolemeyin qeyd etdiyi Macoraba adlı yerlə eyniləşdirir. [7] GE von Grunebaum "Ptolemey Məkkədən danışır. Onun verdiyi ad, onu məbədin ətrafında qurulmuş Cənubi Ərəbistan fondu kimi təsvir etməyə imkan verir”. [17] “Məkkə Ticarəti və İslamın Yüksəlişi” əsərində Patrisia Kroun iddia edir ki, Macorabanın Məkkə ilə eyniləşdirilməsi düzgün deyil və Macoraba o zamanlar Ərəbistan Feliks kimi tanınan cənub Ərəbistanda bir şəhər idi. Yaxın bir araşdırma Macoraba arqumentlərini nəzərdən keçirdi və onları qeyri-qənaətbəxş tapdı.

Siciliyalı Diodor, Knidoslu Aqatarxidin əvvəlki hesabatına əsaslanaraq, Qırmızı dənizin sahilində "çox müqəddəs və bütün ərəblər tərəfindən yüksək hörmətlə qarşılanan" bir məbəddən danışır. Edvard Qibbon bunun Kəbə olduğuna inanırdı. Lakin Ian D. Morris, Gibbonun mənbəni səhv başa düşdüyünü iddia edir: Onun sözlərinə görə, Diodor məbədi Məkkə ola bilməyəcək qədər şimalda yerləşdirirdi.

Xuzistan salnamələri
redaktə

Eramızın 660-cı ildən gec olmayaraq bu qısa Nestorian salnaməsi ərəb istilasına qədər olan tarixi əhatə edir və ərəb coğrafiyasına dair maraqlı qeydlər verir. Fəsil Ərəbistandakı müsəlman məbədinin mənşəyi haqqında fərziyyə ilə başlayır:

"İbrahimin Kəbəsinə gəlincə, onun başqa nə olduğunu öyrənə bilmədik, çünki mübarək İbrahim varlı olduğu üçün və Kənanlıların qısqanclığından xilas olmaq istəyirdi, Kəbədə, uzaq və geniş yerlərdə yaşamağa üstünlük verdi. O, çadırlarda yaşadığı üçün buranı Allaha ibadət etmək üçün çağırdı və qurbanlar gətirmək üçün tikdi. İndiki adını nəsillərin yaddaşında qalan yerdən almışdır. Həqiqətən də ərəblərin ibadətində yeni heç nə yoxdur, o, qədim dövrlərə, ilk dövrlərə gedib çıxır, çünki onlar öz xalqının başçısının atasına ehtiram göstərirlər”.

Bu, Kəbə haqqında açıq şəkildə xatırlanan və VII əsrdə təkcə ərəblərin deyil, bəzi xristianların da bu ərazini İbrahimlə əlaqələndirdiyi fikrini təsdiqləyən xristian mənşəli erkən qeyddir. Bu, Qurandan başqa Kəbədən bəhs edən ikinci ən erkən tarixli mətndir.

Qaya yazıları
redaktə

Səudiyyəli arxeoloq Məhəmməd Əlməhtavi Məscidül-Həram və Kəbədən bəhs edən və İslamın birinci və ikinci əsrlərinə aid bəzi qaya kitabələri aşkar edib.

Onlardan biri belə oxuyur:

“Allah kifayətdir və Kəbənin qulu Meysərə bin İbrahimi yazdı”.

Juan Cole, yazının eramızın 718-815-ci illərinə aid olduğu qənaətindədir.

İslam nəzərinə görə

redaktə
 
Kəbə və Məscidül-Haram 16-cı və ya 17-ci əsrin əvvəllərində talismanik köynəkdə təsvir edilmişdir.

Mifoloji rəvayətlərə görə, yerin yaranmasından min il əvvəl Kəbə, suyun üzərində Allaha həmd edən iki mələyin dayandığı ağ bir nüvə idi. Yer bu mahiyyət altında genişləndi və Kəbə yerin mərkəzi etdi. Başqa bir rəvayətə görə, yer yaradılmazdan əvvəl Ərş suyun üstündə idi. Allah küləyi göndərməklə Kəbənin yerində bir günbəz yaratmış, yer bu günbəzin altında yaradılmış, yer üzü dağlarla möhkəmlənmişdir. Yer üzünə qoyulan ilk dağ Ebu Kubeys dağı idi və digər dağlar da Ebu Kubeysdən yerə səpələnmişdir. [18]

Quranda Kəbə ilə bağlı bir çox ayələrə əsasən, Kəbənin bəşəriyyətin ilk ibadət yeri olduğu və Allahın əmri ilə İbrahim və İsmayıl tərəfindən tikildiyi bildirilir. Şübhəsiz ki, insanlar üçün təyin olunmuş ilk ev, insanlar üçün hidayət və bərəkətlə dolu olan Bəkkədir. Ali İmran ; 96. .

Biz İbrahimə Beytin yerini verdik: “Mənə heç bir şeyi şərik qoşma, mənim evimi və onun ətrafını ayağa qalxan, rüku və səcdə edənlər üçün müqəddəs et”. Həcc ;26

Kəbənin bünövrəsini ucaltdıqları İbrahim və İsmayılı da xatırla: “Ey Rəbbimiz! bizdən qəbul edin. Çünki Sən (hər şeyi) eşidənsən, bilənsən”. Bəqərə surəsi, 127

Buxaridə bir hədisdə deyilir ki, Kəbə yer üzündə ilk məscid, ikincisi isə Qüdsdəki Məscidül-Əqsadır . Əbu Zər rəvayət edir: “Ey Allahın Rəsulu! “Dünyada ilk dəfə hansı məscid tikilib?” deyə soruşdum. “Məscidül-Haram” dedi. "Daha sonra hansı tikildi?" Mən dedim. O, “Qüdsdəki Məscidül-Əqsa” deyə cavab verdi. "İkisi arasında tikinti müddəti nə qədər idi?" Mən dedim. “Qırx il” dedi. Buyurdu: “Harada namaz vaxtı gəlsə, orada namaz qıl, çünki ən xeyirlisidir”. [19]

İbn Kəsir məşhur Təfsirində müsəlmanlar arasında Kəbənin mənşəyinin iki təfsirini qeyd edir. Birincisi, məbəd insan yaranmazdan əvvəl mələklərin ibadət yeri idi. Sonra Nuh tufanı zamanı itirilən yerdə ibadət yeri tikildi və nəticədə Quranda qeyd olunduğu kimi İbrahim və İsmayıl tərəfindən yenidən tikildi. İbn Kəsir bu rəvayəti zəif hesab edir və bunun əvəzinə hesab edir ki, Quran 22:26-29-da ifadə edildiyi kimi Əli bin Əbu Talibin Kəbəsindən əvvəl bir neçə başqa məbəd olsa da, bu məbəd yalnız Allaha həsr edilmiş və Onun tərəfindən tikilmişdir. ilk mübarək Beytulla olması barədə rəvayətə üstünlük verir.

İbrahim Kəbəni tikərkən bir mələk ona Qara Daşı gətirdi və onu binanın şərq küncünə qoydu. Digəri isə İbrahimin kürsüsü sayılan daşdır. Qara daş və İbrahimin Məqamı, İbrahim tərəfindən düzəldilmiş quruluşun orijinal qalıqları olduğu güman edilir. Quruluş tarixi ərzində təmir üçün bir neçə dəfə sökülməli və yenidən qurulmalı idi. Tikinti başa çatdıqdan sonra Allah İsmayılın övladlarına illik həcc ziyarətini və mal-qara kəsməyi əmr edir. Ətrafı qan tökülməsinin, müharibənin qadağan edildiyi ziyarətgaha çevrilir. Həcc, 22:26

 
1307-ci ildə Məhəmmədin Kəbəyə qara daşı bərkitdiyini göstərən miniatür

Şayiələrə görə, İsmayılın vəfatından min illər sonra onun nəsli və Zəmzəm ətrafında məskunlaşan yerli tayfalar tədricən şirk və bütpərəstliyə üz tutmuşlar. Kəbənin içərisinə təbiəti və müxtəlif tayfaların tanrılarını təmsil edən bütlər qoyulur, həcc zamanı müxtəlif ayinlər, o cümlədən çılpaq təvaf da qəbul edilir. Əl-Əzraqinin Əhbar Məkkə kitabında nəql olunan rəvayətlərə görə, Kəbəyə qapı tikdirən ilk şəxs Tubba adlı bir padşah olmuşdur.

Məhəmməd dövrü

redaktə
 
Kəbədəki portaldan görünən Qara Daş

Məhəmmədin sağlığında Kəbə yerli ərəblər tərəfindən müqəddəs yer sayılırdı. Şayiələrə görə, Məhəmməd Kəbənin quruluşu 600-ə yaxın daşqın nəticəsində zədələndikdən sonra onun bərpasında iştirak edib. İbn İshaqın tərcümeyi-hallarından biri olan Siret Rəsulullah (Guillaume tərəfindən yenidən qurulmuş və tərcümə edilmiş) Məhəmmədin Məkkə qəbilələri arasında Qara Daşın yerinə hansı tayfanın keçəcəyi ilə bağlı mübahisəni həll etməsini təsvir edir. İshaqın tərcümeyi-halına görə, Məhəmmədin həlli bütün qəbilə ağsaqqallarının daşı parçadan çıxartması, sonra Məhəmməd daşı öz əlləri ilə son yerinə qoyması idi. İbn İshaq tikinti üçün istifadə edilən taxtanın Qırmızı dəniz sahilində, Şuaybedə batan Yunan gəmisindən gəldiyini və işi Bakum adlı bir kopt dülgəri tərəfindən həyata keçirildiyini söyləyir. [20] Merac gecəsi Məhəmməd Kəbədən Məscidül-Əqsaya, oradan da göyə uçur.

Müsəlmanlar əvvəlcə Kəbəni müqəddəs hesab etsələr də, Qüdsü qiblə görüb, namaz qılarkən üzlərini ona çevirdilər. Məhəmməd Məkkədə olarkən, o və ardıcılları şiddətli təqiblərə məruz qaldılar, bu da onların 622-ci ildə Mədinəyə hicrət etməsinə səbəb oldu. Müsəlmanlar qiblənin hicrət zamanı və ya 624-cü ildə 2-ci surənin 144-cü ayəsinin nazil olması ilə dəyişdiyinə inanırlar. Bəqərə, 2:144 Miladi 628-ci ildə Məhəmməd bir qrup müsəlmanı ümrə etmək niyyəti ilə Məkkəyə doğru yola saldı, lakin Qureyş buna mane oldu. O, onlarla sülh müqaviləsi bağladı , Hüdeybiyyə müqaviləsi müsəlmanlara gələn ildən Kəbəni sərbəst ziyarət etməyə icazə verdi.

Mandatının zirvəsində, miladi 630-cu ildə Qureyşin müttəfiqləri olan Bəni Bəkr Hudeybiyyə müqaviləsini pozduqdan sonra Məhəmməd Məkkəni fəth etdi. Abdullah nəql edir: “Peyğəmbər fəth günü Məkkəyə daxil olanda Kəbənin ətrafında 360 büt var idi. Peyğəmbər əlindəki çubuqla onları vurmağa başladı və dedi: “Haqq gəldi, batil yox oldu." (Quran 17:81)".[21]

Peyğəmbər fəth günü Kəbəyə girdiyini və içərisində mələklərin (məlaika) şəkli olduğunu və İbrahimin şəklini gördüyünü söylədi. Dedi: “Allah onu falla ox atan möhtərəm qocaya (seyhan yəstaksim bil-əzlam) oxşadanları öldürsün”. Sonra Məryəmin şəklini görəndə əlini onun üzərinə qoyub dedi: “Məryəmin şəklindən başqa içindəki hər şeyi silin”. [22]

Məhəmməd fəthdən sonra Məkkənin, o cümlədən Məscidül-Həramın müqəddəsliyini və müqəddəsliyini təkrar etdi. Məhəmməd bu hadisə ilə əlaqədar gözlənilən ölümünü peyğəmbərlik etdiyi üçün eramızın 632-ci ildə Vida həccı ziyarətini həyata keçirdi.

Məhəmməddən sonra

redaktə

Kəbə dəfələrlə təmir olunub, yenidən tikilib. Məkkə Əlinin ölümü ilə Əməvi hakimiyyətinin möhkəmlənməsi arasında uzun illər Abdullah bin Zubeyr tərəfindən idarə olundu. Abdullah Kəbəni yenidən tikdirdi ki, hatim də daxil olsun. O, bunu bir neçə hədis məcmuəsində tapılan hatimin İbrahimin Kəbəsinin əsaslarının qalığı olduğu və Məhəmmədin Kəbəni özündə saxlamaq üçün yenidən tikmək istədiyi barədə şayiələrə əsaslanaraq edib.

683-cü ildə Məkkənin mühasirəyə alındığı Əməvilərlə Abdullah bin Zübeyr arasında gedən müharibədə tikili ciddi şəkildə zədələnmişdir.

 
Abdullah bin Zübeyr üçün Darabcirddə çap olunmuş Sasani üslubunda gümüş dirhəm, Xosrov şəkli, Aypara/ulduz, yan tərəfdə bismillah və Zərdüşt atəşi (digər tərəfdə) çap edilmişdir. Məkkədə Əməvilərə qarşı üsyan etdiyi deyilən İbn Zübeyr bunu başqa coğrafiya və mədəniyyətlə əlaqələndirir.


692-ci ildə Həccac bin Yusifin komandanlığı ilə Məkkənin ikinci mühasirəsi zamanı Kəbə daşlarla vuruldu. Şəhərin süqutu və Abdullah ibn Zübeyrin ölümü Əbdülməlik bin Mərvanın tabeliyində olan Əməvilərə nəhayət bütün İslam mülklərini birləşdirməyə və uzun sürən vətəndaş müharibəsinə son qoymağa imkan verdi. 693-cü ildə Əbdülməlik Zübeyrin Kəbəsinin qalıqlarını yerlə-yeksan etdi və Qureyşin qoyduğu təməllər üzərində yenidən tikdi. Kəbə öz kub formasına qayıdıb.

Cari müzakirələr; tarixi və coğrafi kontekst
redaktə

Məhəmmədin həyatı, Quranın ilk yazı yeri kimi qiblə və Məkkə 1970-ci illərdən bəri müzakirə olunur. Məkkənin arxeoloji tədqiqatlarda islamdan əvvəlki dövrlərə getməyən yeni şəhər kimi meydana çıxması, adının VIII əsrə qədər olan tarixi mənbələrdə və xəritələrdə qeyd olunmaması, [23] ticarət yollarının üzərində olmaması və ərazisi əkinçilik üçün yararsızdır, [24] ilk İslam tarixi haqqında da ipucu verir.Revizionist İslam Araşdırmaları Məktəbi adlandırılan tarixçilər, bəzi yer adları və rəvayətlərdə qeyd olunan bəzi yer adları və xüsusiyyətlərlə uyğunsuzluq kimi səbəblərə görə Məhəmmədin qondarma (və ya real, lakin daha şimalda yaşamış) şəxsiyyət ola bilər, digərləri isə Patrisia Kroune və Michael Cook kimi. Onların sözlərinə görə, Məscidül-Həram Şimal-Qərbi Ərəbistan yarımadasında yerləşirdi. (Nəqliyyat mədəniyyətinə əsaslanan klassik əsərlərdə ifadə edildiyi kimi indiki Məkkədə deyil) [25] [26] [27] [28]

İslamın meydana çıxması zamanı Ərəbistanda bir çox regional dillər və əlifbalar istifadə edilmişdir. Quranın yazısında istifadə olunan dil və əlifbanın şimalda inkişaf edərək Suriya və Kufəyə qədər uzanan Nəbati- Aramey dili (erkən ərəb dili) olduğu bildirilir. [29] [30] Eyni dövrdə Hicaz və Yəmən bölgələri də daxil olmaqla bölgələrdə Yəmən dili və əlifbasından istifadə edilmişdir. Əbdülməlik dövründə əlifbası və son şəklini verərək rəsmiləşdirilən və ərəb dilinin rəsmi dil olması ilə digər bölgələrə də yayılan Qurani-Kərim (bax: Ərəb işğalları; Ərəbləşdirmə ) [31] [32] [33]

Muaviyədən sonra yaranan qarışıqlıqda Yezid əsgərləri tərəfindən dağıdılan [34] məsələdir ki, Kəbənin ilkin formasına uyğun olaraq yenidən qurulması İslam dünyasında uzun müddət müzakirə edilmiş, lakin bu, reallaşa bilməmişdir [35] . [36], bu da ənənəvi tarix kitablarında ifadə edilir. Qibla ilə bağlı bəzi araşdırmalarda Petra İslamın ilk qurulduğu yer kimi vurğulanır. [37]

Kanadalı yazar Den Gibson, "Quran Coğrafiyası" adı ilə nəşr etdirdiyi araşdırmada ən qədim məscidlərin mihrab görünüşlərinin Petra olduğunu göstərir, ayə, hədis və sira mənbələrindəki bəzi ipuçları Məhəmmədin Petrada yaşamış və oradan Mədinəyə hicrət etmişdir. Onun fikrincə, Quranda qeyd olunan “bekke” və ya “makke” sözləri də Petranı ifadə edən sözlər olub. Birinci qiblə Məscidül-Əqsa deyil, Petrada Əl-Lat məbədi kimi istifadə edilən kubik quruluş olmalı idi.

Müsəlmanların İkinci Fitnə adlandırdıqları Abdullah bin Zübeyr üsyanı zamanı bu tikili katapultlarla dağıdılmış və İbn Zübeyr digər müqəddəs əşyalarla birlikdə Kəbədən qara daşı götürərək Əməvilərdən uzaq, indiki Məkkə yerinə daşımışdır. hücum etdi və burada yeni məbədi tikdi. Əməvilərə qarşı Abbasilərin dəstəyini qazanan yeni məkan bir neçə əsrlik keçid dövrünün sonunda tamamilə mənimsənildi və yeni tikilən məscidlərin istiqaməti Məkkəyə doğru tikilməyə başlandı. Lakin Əməvilərin təsiri altında olan Şimali Afrika və Əndəlüs məscidləri öz istiqamətlərini tamam başqa istiqamətə, Cənubi Afrikaya çevirərək yeni qibləyə qarşı çıxmaqda davam edirdilər. [38]

Mövzu ilə bağlı irəli sürülən başqa bir iddia isə “bekke”nin bekaa bağlı olaraq qəbul edilən Qüds şəhəri olmasıdır. [39]

Ptolemey Ərəbistanda 50 yaşayış məntəqəsinin siyahısını dərc etdi, onların arasında "Makoraba" adlı bir yaşayış məntəqəsini də saydı. Keçmişdə Makorabanın əsl Məkkə olduğuna dair ümumi fikir birliyi olsa da, bəzi alimlər bu qənaətə şübhə ilə yanaşırlar. Müasir məlumatlardan istifadə edərək qədim yer adlarını Məkkə ilə uyğunlaşdırmağa meylli araşdırmalar və bu münasibəti saxtalaşdıran araşdırmalar bu gün də davam edir. [40] [41]

 
Kəbə 2013-cü ildə genişlənmə mərhələsindədir

İslamın ilkin tarixində yazılmış əsərlər tapmaqdan uzaqdır; Süryani yazıçısı en:John Bar Penkaye [42] [43] və Con Damascene Məkkəni səhrada bir yer adlandırırlar. [44] Bundan əlavə, ərəblərin kub şəklində hazırlanan və İslamdan əvvəlki Ərəbistanda kifayət qədər geniş yayılmış büt evlərini Kəbə adlandırdıqları məlumdur. [45] İslamlaşma dövründə bu tikililərin dağıdılması ilə müsəlmanlar arasında Məkkədə əvvəldən yalnız bir Kəbə olduğu anlayışı yerləşmişdir. Danışma mədəniyyətinə əsaslanan əsərlərlə yanaşı, İslamın ilkin tarixi, nə zaman yarandığı, hansı coğrafiyada doğulduğu və dünyaya yayıldığı bu gün də qeyri-müəyyən olaraq qalır və bu mövzuda müxtəlif coğrafiyalara işarə edən tapıntılar irəli sürülür. Müzakirələrdə Petradan başqa, Kufe və Hire (Cənubi İraq) bölgələri önə çıxır. Bizans salnamələri və xristian ruhanilərinin qeydləri, Abbasilər dövründə İslam hekayəsinin yazılması prosesində iştirak etmiş hədis və tarixçilərin çap pulları və yaşayış yerləri, Hire, Yəsrib kimi bəzi qədim şəhərlərin adları və digər tapıntılar (ayə) Quranın mədəni coğrafiyasına işarə edən məzmunlar, istifadə olunan şrift və s. ) Məhəmmədin və ilk İslam coğrafiyasının Cənubi İraq bölgəsi ilə əlaqələndirilməsinə və Məhəmmədin həyat hekayəsinin birdən çox insanın hekayələrinin birləşməsi ola biləcəyi qənaətinə gətirib çıxardı. [46] [47]

Şiə qarmatilər 930-cu ildə Əbu Tahir əl-Cənnabinin komandanlığı ilə Məkkəyə hücum etdilər. Zəmzəm quyusunu zəvvarların cəsədləri ilə çirkləndirdilər və Qara daşı oğurlayaraq Şərqi Ərəbistanda Əhsa adlı bir vahaya apardılar . Miladi 952-ci ildə Abbasilər fidyə ödəyənə qədər Karataş burada qaldı. O vaxtdan bəri Kəbənin əsas forması və quruluşu dəyişməyib.

Kəbəni əhatə edən və Kəbənin hündürlüyünü aşmayan, köhnələrin ətrafında olan qübbəli tikili Osmanlı Sultanı II Səlim tərəfindən tikilmişdir. Planlarını Memar Sinan hazırlayıb.

I Süleyman tərəfindən təmir edilən Kəbə beşinci təmirini IV Murad dövründə gördü. Murad dövründə sellər nəticəsində yenidən dağılmış və yenidən təmir edilmişdir. Kəbənin içərisində doqquz naxış, bir qızıl relyefli beyt, naxışlı taxta sandıq, içərisində buxur yandırılan oyma tarixi ocaq, metal zəmzəm küpləri və çıraqlar var.

1626-cı ildə yağan şiddətli yağış və seldə Kəbənin divarları uçdu və zədələndi. Elə həmin il Osmanlı İmperatoru IV. Muradın dövründə Kəbə Məkkədən gətirilən qranit daşlarla yenidən tikilmiş və yenilənmişdir.

20 noyabr 1979-cu ildə Səudiyyə Ərəbistanı hökumətinin nüfuzlu əleyhdarlarından biri olan Cuheyman əl-Uteybi və onun minə yaxın tərəfdarı Kəbəyə silahla hücum etdi.

Kəbə şəklini Səudiyyə və İran əskinaslarının arxa tərəfində görmək olar. [48]

Memarlıq və interyer

redaktə

Kəbə daşdan tikilmiş kubik quruluşdur. Hündürlüyü təqribən 13,1 m, yanları 11,03 m × 12,86 m-dir. Kəbənin içərisində döşəmə mərmər və əhəng daşındandır. 13 m × 9 m ölçülərində daxili divarlar damın yarısına qədər ağ mərmərlə örtülmüş və döşəmə boyunca daha tünd bəzəklər edilmişdir. İnteryerin döşəməsi təvaf mərtəbəsindən təxminən 2,2 m hündürlükdədir.

Kəbənin girişinə bitişik divarda altı lövhə, digər divarlarda isə bir neçə lövhə var. Divarların yuxarı künclərində qızıl və Quran ayələri ilə işlənmiş qara parça vardır. Gözətçilər mərmər örtüyü Qara Daşı yağlamaq üçün istifadə edilən eyni ətirli yağla yağlayırlar. Kəbənin içərisində üç sütun var və bu sütunlardan biri ilə digər ikisi arasında kiçik bir mehrab və ya masa var. Lampaya bənzər əşyalar tavandan asılır. Tavanın özü aşağı bəzək kimi daha qaranlıq bir rəngə malikdir. Girişin sağında yerləşən Bab ut-Tövbə, damın qapısına aparan bağlı pilləkənə aparır. Həm dam, həm də tavan paslanmayan polad qapaqlarla tik ağacdan hazırlanmışdır .

 
 
Kəbənin ölçülərini və elementlərini göstərən texniki rəsmi
 
Rukn əl-Yamani (Yəmən küncü)

Aşağıdakı siyahıda nömrələnmiş hər bir element diaqram şəklində göstərilənlərə uyğundur.

  1. Hacer əl-Asved ( ' Qara Daş ' ) Kəbənin şərq küncündə yerləşir. Müsəlmanların təvaf kimi tanınan Kəbəni təvaf etməyə başladığı yerdir.
  2. Kəbənin şimal-şərq divarında yerdən 2,13 m hündürlükdə olan giriş qapısı dəsti Bab ər-Rəhmə ( ' Rəhmət Qapısı ' ) həm də fasad kimi xidmət edir. [2] Rəssam Əhməd bin İbrahim Bədirin 1979-cu ildə hazırladığı 300 kiloqramlıq qızıl qapılar, atası İbrahim Bədirin 1942-ci ildə etdiyi köhnə gümüş qapıları əvəz etdi. Ümumiyyətlə, məsciddə Benu Şeybənin tağvari qapısı ilə Zəmzəm quyusu arasında saxlanılan təkərli taxta pilləkən var. Sağ qalan ən qədim qapı eramızdan əvvəl 1045-ci ilə aiddir.
  3. Mīzab al-Rahmah, tez-tez Mīzab və ya Meezab kimi qısaldılır, qızıldan hazırlanmış yağış musluğudur. 1626-cı ildə daşqın nəticəsində dörd divardan üçünün uçmasına səbəb olan Kəbə 1627-ci ildə yenidən tikilərkən əlavə edilmişdir.
  4. Kəbənin üç tərəfini əhatə edən bu maili tikili fəvvarə kimi tanınır. ) və təməli yağış sularından qorumaq üçün 1627-ci ildə Mīzab ər-Rahma ilə birlikdə əlavə edilmişdir.
  5. Hatim (həmçinin hatim kimi tərcümə olunur) və Hicr İsmayıl kimi də tanınır, orijinal Kəbənin bir hissəsi olan alçaq divardır . Kəbənin şimal-qərb divarı ilə üzbəüz, lakin onunla əlaqəsi olmayan yarımdairəvi divardır. Bu, 1.31 metr (4 ft 4 düym) hündürlüyü və 1.5 metr (4 ft 11 düym) genişdir və ağ mərmərdən ibarətdir. Hatimlə Kəbə arasındakı boşluq əslində Kəbənin bir hissəsi idi və buna görə də təvaf zamanı daxil edilmir .
  6. əl-Multazəm, təxminən 2 metr (6.6 ft) Qara Daş və giriş qapısı arasındakı divar boyunca boşluq. Bəzən zəvvarın Kəbənin bu yerində toxunması və ya dua etməsi mömin və ya arzuolunan sayılır.
  7. Məqam-i İbrahim, İbrahimin ayaq izləri olduğu deyilən şüşə və metal qapaqdır. Deyilənə görə, İbrahim Kəbənin yuxarı hissələrinin tikintisi zamanı bu daşın üzərində dayanmış və ən yuxarı hissələr üçün İsmayılı çiyinlərində qaldırmışdır. [49]
  8. Qara daşın küncü. Kəbənin mərkəzindən çox azca cənub-şərqə baxır. Kəbənin dörd küncü təxminən kompasın dörd əsas istiqamətini göstərir. [2]
  9. Rukn əl -Yəməni (ərəbcə ' Yəmənin küncü ', həmçinin Rukn-e-Yamani və ya Rukn-e-Yemeni kimi tanınır) Kəbənin Kəbənin mərkəzindən bir qədər cənub-qərbə baxan küncüdür. [2] [50]
  10. Rukn-e-Şami (Ərəbcə ' Levant Guşəsi ' ) kimi də tanınan Rukn -e-Şami, Kəbənin mərkəzindən bir qədər şimal-qərbə baxan küncüdür. [2] [50]
  11. Rukn əl-'İraqi ( ərəbcə ' İraq guşəsi ' ) Kəbənin mərkəzindən bir qədər şimal-şərqə baxan küncdür.
  12. Kəbə örtüyü, naxışlı örtük. Geyim hər il həcc ziyarəti zamanı dəyişdirilən qara ipək və qızıl örtükdür. Yolun üçdə ikisi hizalanmadır, qızıl naxışlı Quran mətnləri, o cümlədən İslam iman bəyannaməsi, Şahadadır . Kəbənin qapısının üzərindəki pərdə xüsusilə bəzəkli və sitarə və ya burku kimi tanınır . Qızıl və gümüş məftillərlə işlənmiş hizam və sitarədə Quran ayələri və Allaha dualar var.
  13. Hər təvafın başlanğıcını və sonunu qeyd edən mərmər zolaq. [51]
 
Bab-ı Tövbə, "Tövbə qapısı"
 
İbrahimin Vəziyyəti ( Maqam İbrahim )
 
Mizab ər-Rəhmə

İslamda əhəmiyyəti

redaktə

Kəbə İslamda ən müqəddəs yerdir və tez-tez Beytullah ( Allahın evi) [52] [53] və Beytullahul -Haram (Allahın müqəddəs evi ) adlanır. [[Dosya:Hajj.ogg|thumb|Hacda tavaf (video)]]

 
Həcc zamanı Kəbə və Məscidül-Haram, 2008

Təvaf həcc mərasimlərindən biridir və həcc ümrəsində vacib sayılır. Zəvvarlar Kəbə ətrafında yeddi dəfə saat əqrəbinin əksinə fırlanırlar; Bunlardan ilk üçü çöldə sürətli templə, sonuncu dördü isə Kəbəyə yaxın və yavaş templə ifa olunur. Növbənin möminlərin Allaha dua edərkən Kəbə ətrafında ahənglə hərəkət etmələri səbəbiylə Vahid Allaha ibadət etməkdə birliyinə dəlalət etdiyinə inanılır. Təvaf ibadət kimi qəbul olunduğu üçün dəstəmaz almaq vacibdir .

Tavaf Kəbənin küncündəki Qara Daşla başlayır. Mümkünsə, müsəlmanlar onu öpməli və ya toxunmalıdırlar, lakin çox vaxt izdiham səbəbindən bu mümkün olmur. Bundan əlavə, Bəsmələ və təkbirlər hər dövrəni tamamladıqda deyilir . Həcc zamanı onlara ümumiyyətlə ən azı iki dəfə - bir dəfə Həcc ziyarətinin bir hissəsi kimi və Məkkədən çıxmazdan əvvəl yenidən "məcbur etmələri" tövsiyə olunur.

  • Təvaf-i Kudum, Məkkədə yaşamayanların Müqəddəs Şəhərə gəldikdən sonra etdikləri təvafdır .
  • Tavaf-i tahiyye, Məscidül -hərama girərkən salam vermək kimi.
  • Ümrə təvafı dedikdə, xüsusi olaraq ümrə üçün edilən təvaf nəzərdə tutulur.
  • Vida təvafı Məkkədən çıxmazdan əvvəl edilir.
  • Təvaf ziyarəti, qiymət təvafı və ya ziyarət təvafı və s.

Qiblə kimi

redaktə

Namaz qılarkən baxılan tərəf qiblədir . Bəqərə, 2:143 Müsəlmanların namaz qılarkən və ya Quran oxuyarkən namazdan başqa qibləyə üz tutması ənənənin bir hissəsidir.

Təmizləmə

redaktə

Bina iki ildən bir “Müqəddəs Kəbənin təmizlənməsi” mərasimi üçün açılır. Mərasim İslam təqviminin səkkizinci ayı olan Şaban ayının 1-də, Ramazan ayının başlamasına təxminən otuz gün qalmış və birinci ayın Məhərrəm ayının 15-də keçirilir. Kəbənin açarları Məhəmmədin onlara verdiyi şərəf kimi Bəni-Şeybədədir. Məkkə valisi və onu müşayiət edən şəxslər Ud ətri ilə Zəmzəm suyuna batırılmış bezlərlə Kəbənin içini təmizləyirlər. Yuma üçün hazırlıqlar razılaşdırılmış tarixdən bir gün əvvəl Zəmzəm suyunu Tayef qızılgülü, ud və müşk kimi müxtəlif dəbdəbəli ətirlərlə qarışdırmaqla başlayır. Qızılgül ətri ilə qarışdırılmış zəmzəm suyu yerə səpilir və xurma yarpaqları ilə silinir. Proses adətən iki saat ərzində tamamlanır.

Həmçinin bax

redaktə

Qeydlər

redaktə

Mənbə

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 5 http://www.generalcomtech.com/kabah/eng-php/dimensions--holy-kabah.php.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 Wensinck, A. J; Kaʿba. Encyclopaedia of Islam IV p. 317
  3. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-07-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  4. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  5. ↑ Hans Wehr, Dictionary of Modern Written Arabic, 1994.
  6. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2018-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  7. ↑ 1 2 Wensinck, A. J; Kaʿba. Encyclopaedia of Islam IV p. 318 (1927, 1978)
  8. ↑ Cahiliye Araplarının İlahları - Mahfuz Söylemez
  9. ↑ Britannica 2002 Deluxe Edition CD-ROM, "Ka'bah".
  10. ↑ Imoti, Eiichi. "The Ka'ba-i Zardušt", Orient, XV (1979), The Society for Near Eastern Studies in Japan, pp. 65–69.
  11. ↑ Grunebaum, Classical Islam, p. 24
  12. ↑ Armstrong, Jerusalem, p. 221
  13. ↑ Francis E. Peters, Muhammad and the origins of Islam, SUNY Press, 1994, p. 109.
  14. ↑ Armstrong, Jerusalem: One City, Three Faiths, pp. 221–22
  15. ↑ Al-Azraqi (2003). Akhbar Mecca: History of Mecca. p. 262. ISBN 9773411273.
  16. ↑ Al-Azraqi (2003). Akhbar Mecca: History of Mecca. p. 262. ISBN 9773411273.
  17. ↑ G. E. Von Grunebaum. Classical Islam: A History 600–1258, p. 19
  18. ↑ http://docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/Kabe%20tarihi.pdf[ölü keçid]
  19. ↑ Sahih el-Buhari: Cilt 4, Kitap 55, Hadis Numarası 585
  20. ↑ Cyril Glasse, New Encyclopedia of Islam, p. 245. Rowman Altamira, 2001. ISBN 0-7591-0190-6
  21. ↑ Buhari, Kitap 59, Hadis no: 583
  22. ↑ Al-Azraqi (2003) Akhbar Mecca: History of Mecca. p. 262. ISBN 9773411273
  23. ↑ Holland, Tom; In the Shadow of the Sword; Little, Brown; 2012; s. 303: ‘Otherwise, in all the vast corpus of ancient literature, there is not a single reference to Mecca – not one’
  24. ↑ Crone, Patricia; Meccan Trade and the Rise of Islam, 1987, s. 7
  25. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  26. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-04-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  27. ↑ Meccan Trade And The Rise Of Islam, (Princeton, U.S.A: Princeton University Press, 1987
  28. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  29. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  30. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  31. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  32. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  33. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  34. ↑ Orhan Gökdemir, Din ve Devrim, İstanbul: Destek Yayınları. 2010. s. 64
  35. ↑ http://docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/Kabe%20tarihi.pdf[ölü keçid]
  36. ↑ http://docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/Kabe%20tarihi.pdf[ölü keçid]
  37. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-04-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  38. ↑ Dan Gibson: Qur'ānic Geography (2011)
  39. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  40. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-09-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  41. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-09-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  42. ↑ S. Brock, A brief outline of Syriac Literature, Moran Etho 9, Kottayam, Kerala: SEERI (1997), pp.56-57, 135
  43. ↑ Hoyland, Robert G. Seeing Islam as Others Saw It: A Survey and Evaluation of Christian, Jewish and Zoroastrian Writings on Early Islam;s. 197. The Darwin Press, Inc. (January 1, 1998).
  44. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  45. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-07-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  46. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  47. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-04-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  48. ↑ Central Bank of Iran Arxivləşdirilib 2021-02-03 at the Wayback Machine. Banknotes & Coins: 2000 Rials Arxivləşdirilib 2022-03-09 at the Wayback Machine. – Retrieved on 24 March 2009.
  49. ↑ According to Muslim tradition: "God made the stone under Ibrahim's feet into something like clay so that his feet sunk into it. That was a miracle. It was transmitted on the authority of Abu Ja'far al-Baqir (may peace be upon him) that he said: Three stones were sent down from the Garden: the Station of Ibrahim, the rock of the children of Israel, and the Black Stone, which God entrusted Ibrahim with as a white stone. It was whiter than paper, but became black from the sins of the children of Adam." (The Hajj, F.E. Peters 1996)
  50. ↑ 1 2 Hawting, G.R.; Kaʿba. Encyclopaedia of the Qur'an p. 76
  51. ↑ Key to numbered parts translated from, accessed 2 December
  52. ↑ The Basis for the Building Work of God p. 37, Witness Lee, 2003
  53. ↑ Al-Muwatta Of Iman Malik Ibn Ana, p. 186, Anas, 2013
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Kəbə&oldid=7697806"