Türk tarixi tezisi

Türk tarixi tezisi — 1930-cu illərdə Mustafa Kamal Atatürkün təvviqi ilə yaradılan tarixin şərhi. 1920-ci ildə 100 ədəd çap edilən Türk tarixinin əsas xətləri adlı əsər Türk tarix tezisinin bəyannaməsi hesab edilir. Bu əsərin əsasında hazırlanan və 1931-1941-ci illərdə məktəblərdə oxudulan dörd cildlik dərs kitabı da Türk tarix tezisinin təməl əsərlərindən sayılır. İslam və xristian toqquşmasına əsaslanan Osmanlı tarixi tezisinə və türklər əleyhinə yazılan Qərb tarix tezislərinə qarşı olaraq ortaya qoyulmuşdur. Elm dairələrində Türk tarix tezisi siyasi məqsədlər daşıdığı, xəyalçı və ya romantik millətçi yönlərinin olması səbəbilə tənqid olunmuşdur.

Türk tarixinin əsas xətləri əsəri. 1931-1941-ci illərdə məktəblərdə keçirilən əsas tarix dərsliyi.

Atatürk Samsunda dərsdə. Arxadakı xəritədə türk dövlətlərinin qurulduğu ərazi işarələnib.

Yazılma səbəbləri

Mustafa Kamal Atatürk 1923-cü ildə İstanbul Universiteti professorlar idarəsinə "milli müstəqilliyimizin elm sahəsində də tamamlanması" vəzifəsi verdi. Türk tarix tezisi, Osmanlı tarix yazılışının mirası olan İslam mərkəzli tarixi şərhlərə və Avropa mərkəzli tarixi şərhlərə qarşı alternativ bir milli tezisin inkişaf etdirilməsi məqsədilə 1930-cu illərdə ortaya atılmışdır. Atatürk qərbli tarix tezislərinin doğru qəbul edilib məktəblərdə oxudulması yerinə milli bir tarixin yazılmasının lazım olduğuna inanırdı. XV əsrdən etibarən qərbli tarixçilər mədəniyyətin başlanğıcı olaraq yunan mədəniyyətini göstərməkdə idi. Bu tarix tezisində türklər Orta Asiyadakı köçəri tayfalar olaraq izah edilirdi. Xüsusilə XIX əsrdən etibarən bu tezis irqçi-antropolojik yanaşmalarla bir irq aidiyyatına oturdulmağa çalışılmışdı (Sarı irq, braxikefal ağ irq).Bir fransız məktəbində oxuyan Afət İnan, fransızca tarix kitablarında türklərin mədəniyyət abidələrinə yer vermədiyini və türklərdən "ikinci dərəcəli sari irqdən işğalçı barbar qövm" olaraq bəhs edildiyini Atatürkə deyir. Bununla birlikdə, Atatürkün oxuduğu bilinən iki mühüm tarix kitabında türklərə ciddi şəkilə yer verilir. Birincisi Jozef de Guignes tərəfindən 1756-cı ildə Parisdə yayımlanan 5 cildlik Histoire générale des Huns, des Turcs, des Mogols, et des autres Tartares occidentaux əsəridir. İkincisi 1920-ci ildə H.G.Vells tərəfindən yayımlanmağa başlanan 1208 səhifəlik Outline of History adlı əsərdir. Tarixçinin Atatürk tərəfindən mənimsənən "dünya sülhünün qalıcı olması üçün düşüncələr"i Nutukda adı ilə bərabər təkrar edilməkdədir.

1931-1941-ci illər arasında məktəblərdə oxudulan dörd cildlik tarix kitabının ön sözündə kitabın məqsədi açıqlanmışdır:

Bu əsərin məqsədi yüz illər boyunca çox haqsız şər-böhtanlara məruz qalmış, ilk mədəniyyətlərin quruluşundakı xidmət və əməkləri unudulmuş Böyük Türk millətinə reallıqlara söykənən keçmişini xatırladmaqdır.

Türkiyə Respublikası qurulana qədər mədrəsələrdə türk kimliyindən bəhs edilməyərək, sadəcə sultanların köhnə səfərləri reallıqdan uzaq, şişirdilmiş bir hekayə formasında öyrədilirdi. XX əsrin əvvəllərində belə universitetlərdə modern və elmi yönümlü tarix öyrədilmirdi. Antropologiya, filologiya, arxeologiya və bu kimi elmlərdən tarixi araşdırmalarda istifadə edilmirdi. XIX əsrin sonunda Orta Asiyada Orxon abidələri xarici elm adamları tərəfindən türkcə olaraq oxunmuşdu.

Atatürk türk tarixini araşdırmaq, bu formada respublikanın təməl məqsədi olan ulus-dövlət yaradma müddətində tarixi bir təməl formalaşdırmaq üçün tarixçiləri təşviq etdi. Türklərin dünya mədəniyyətlərinin inkişafındakı yeri ilə bağlı araşdırmalar aparılmasını təmin etmək istəyirdi.

Ölkənin qədim mədəniyyətlərini ortaya çıxarmaq, bugünkü Türkiyə xalqı ilə Türk tayfalarının əlaqəsini araşdırmaq, ümumi Türk tarixinin elmi əsaslarla yazılmasını təmin etmək məqsədlərdən bəziləri idi.

Yazılması

Atatürk tarixə çox əhəmiyyət veridyi üçün Türk Tarix Qurumunun qurulmasına rəhbərlik etmişdi. 1930-cu ildə Afət İnan, Tevfik Bıyıklıoğlu, Samih Rıfat, Yusif Akçura, Rəşid Qalib, Həsən Cəmil Çambel, Sədri Maqsudi Arsal, Şəmsəddin Günaltay, Vasif Çinar və Yusif Ziya Özər "qərbli tarixçilər tərəfindən yazılmamış" türk tarixini araşdırmaq üçün işə başladılar. 1930-cu ildə Türk tarixinin əsas xətləri adlı 606 səhifəlik əsər hazırlandı. 606 səhifəlik bu əsər sadəcə bir ümumi rəy idi. 100 ədəd çap edilərək ölkə miqyasında elm adamlarına verilərək, oxuduldu. İlk kitab elm adamları tərəfindən incələndi, mübahisə edildi və bəzi düzəldilmələr edildi. 1931-ci ildə 87 səhifəlik ikinci kitab Türk tarixinin əsas cizgiləri- giriş bölümü hazırlandı. 4 cildlik bu əsər bu dəfə 30.000 ədəd çap edildi. 4 cildlik əsər 1931-1941-ci illər dövründə məktəblərdə tarix dərslərində oxuduldu. 1935-ci ildə Atatürk, Afət İnan və Həsən Cəmil Çambelə yeni bir araşdırma proqramı diktə etdi. Tarix mövzularında araşdırma edəcək elm adamlarının yetişdirilməsi məqsədilə, 1935-ci ildə, Dil Tarix-Coğrafiya fakültəsi quruldu. 1937-ci ildə İkinci Türk Tarix Konqresi toplandı. Bu konqresə xarici elm adamları da dəvət edilmişdi.

Müdafiə etdiyi tezislər

Ön sözündən də başa düşüldüyü kimi, 4 cildlik tarix türklərin mədəniyyətə qatqılarını ortaya çıxarmağı məqsəd kimi qəbul etmişdi. Avropa mədəniyyətinin köçlər nəticəsində Asiyadan gələn insanlar tərəfindən yaradıldığını, yunan elm, sənət və fəlsəfəsinin əksər hissəsinin də Anadoluda olduğunu müdafiə edir.

Türk tarix tezisi ağ irqin kökünün Orta Asiya olduğu hipotezini əsas olaraq qəbul etmişdir. Buna görə müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif köç dalğaları halında Orta Asiyadan dünyaya yayılan türklərin də atası olan xalqlar, dünya mədəniyyətlərinin mühüm bir qismini qurmuşdur. İrqlərdən bəhs edərkə müəyyən bir irqin üstünlüyünü müdafiə etmir. Köçlər nəticəsində irqlərin bir-birlərinə qarışdığını izah edir.

Türk tarix tezisində XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində edilmiş araşdırmalar əsas götürülərək, Türkiyə üçün milli bir tarix şərhi ortaya qoyulmuşdu. Tarixdə olmuş və mədəniyyətlər yaratmış bəzi qövmlərin türk olduğu müdafiə edilir. Tarixdən əvvəl mədəniyyət izlərinə rast gəlinməmiş bölgələrə mədəniyyətin, türklərin də dünyaya yayılmış olduğu Orta Asiyadan yayıldığı fikri müdafiə edilmişdir.

Türk tarix tezisinə görə e.ə. 3000 ilə e.ə 1200-cü illər arasında Orta Asiyadan torpaqlarını tərk edib Aralıq dənizi hövzəsinə yayılan braxikefallar türklərin atalarıdır. Dünya mədəniyyətinin başlanğıcını yunan mədəniyyətinə bağlamaq səhvdir. Hititlər Anadoluda yaşamış yunan mədəniyyətindən daha köhnə bir mədəniyyətdir. Etruskların İtaliyaya Anadoludan getmiş olduqları dəqiqdir. Orta Asiyadan yayılan köç dalğaları Avropaya da yayılmış və geridə qalmış qitəyə sıra ilə cilalı daş, bakır, tunc və dəmir dövrü sənətlərini aparmışlar. Bir Asiya qövmü olan Keltlər köç yollarında mühüm izlər bıraxmışlar. Liqurlar, Kimmerlər isə Keltlərdən əvvəl Avropa qitəsində Krım və Danimarkaya qədər getmişlər. e.ə. 2000 ilinə qədər Avropada cilalı daşlar tapılmamişkən, bu tarixdə bürünc alətlər birdənbirə çoxaldığı qazıntılarda təsbit edilmişdi. Bürünc mədəninin qaynağı qalay mədəni Asiyada xeyli sayda olarkən, Avropada sadəcə incə bir damar şəklində yalnız Fransada var idi.

Mustafa Kamal Atatürk 1928-1930-cu illər arasında Türk Tarix tezisinin yaradılmasında tarixçilərə rəhbərlik etmişdir. Atatürkün "Anadolu 7 min illik türk yurdudur" sözü onun Anadoludakı türk varlığının Malazgird döyüşündən çox əvvəllərə dayandığına olan inancını göstərməkdədir.

Ortaya qoyulan məlumatlarda köhnə Orta Asiya türk tərzi yaşamın Anadoluda da var olduğu ortaya çıxarılaraq tarixi dövr ərzində dərinləşirilməsinə işarət edilir.

Tezisə görə türk dövlətləri

• Orta Asiya Türk-hun imperiyası
• Volqa-Dunay arasındakı İskit imperiyası
• Ural dağları və Volqa çayı arasındakı Qərbi Hun imperiyası
• Qərbi Türkistan və Şimali Əfqanıstandakı Eftalitlər dövləti
• Göytürk xaqanlığı, Tukyu və Qutluq dövləti
• Qara dənizin şimalında Xəzər, Bolqar və başqa adda olan türk dövlətləri
• Göytürk xaqanlığından sonra Orta Asiyada olan müxtəlif adda türk dövlətləri
• Aral gölü cənubunda Samanilər dövləti
• Qəznəvilər dövləti
• Qaraxanlılar və Qarakitaylar dövləti
• İran, Mesopotomiya, Anadolu və Suriyada Səlcuqilər dövləti
• Xarəzmşahlar dövləti
• Teymurilər dövləti
• Babur imperiyası
• Osmanlı imperiyası
• Türkiyə Respublikası

Mübahisələr və tənqidlər

Akademik tənqidlər

Atatürkün hazırlanmasına rəhbərlik etdiyi Türk tarixinin əsas xətləri kitabını yazanlardan olan Fuad Köprülü, 1940-cı ildə yazdığı bir yazıda özünün də yazılmasında iştirak etdiyi əsəri Avropa tarixçiliyinin türklər əleyhinə yazılmış təməlsiz və düzgün olmayan düşüncələrinə qarşı olaraq meydana çıxan romantik nasionalist bir tarix anlayışı olduğunu bildirmişdir.

Romantik millətçilik tənqidi Atatürkün yazılmasını təşviq etdiyi tarix tezisində dünya mədəniyyət tarixinin köklərinin sadəcə hind-Avropa dillərində danışan cəmiyyətlərə aid edilməsinə, türkləri sarı irqə mənsub barbarlar olaraq göstərilməsinə qarşı olaraq ortaya qoyulmuşdu. Dünyadakı bütün dillərin kökünün türk dilinin kökü ilə ortaq olduğu fikrində olduğu kimi Günəş Dil nəzəriyyəsində də dilə gətirilən əks-təsirəl və romantik millətçi düşüncələri içində birləşdirməkdə idi.

Türkçü elm adamı Zəki Vəlidi Toğan 1932-ci ildə, I Türk Tarix Konqresində tibb doktoru Rəşid Qalibin təqdim etdiyi bəyannaməni Orta Asiyanın tarixdə bir daxili dəniz olduğunu bildirməsi səbəbiylə tənqid etdi. Bundan sonra Türkiyəni tərk edərək Almaniyaya getdi, 1939-cü ildə təkrar Türk Milli Təhsil naziri tərəfindən Türkiyəyə dəvət edilincəyə qədər də dönmədi. Akademik araşdırmalarına Almaniya və Avstriyada davam etdirdi.

Turançıların tənqidləri

Turançı fikirlərə sahib şəxslər Türk Tarix tezisni tənqid etmişlər. Turançılara görə Türk Tarix tezisi reallıqdan uzaq və qeyri-elmidir. Çünki Turançı fikirlərə görə Orta Asiya türklərin ana yurdu idi. Orada yaşayan türk xaqlarını əsir irqdaşları olaraq qəbul edirdilər. Rza Nur Türk tarixi adlı əsərində Orta Asiyadakı əsir türkləri qurtarma amalını izah etmişdir. Rza Nura görə Çin, İran və Rusiyadakı əsir türklərin qurtarılması lazım idi. Turançılar o dövrdə irqlərin üstündə türk irqi qavramını mənimsəmişlərdi. Türklük qavramını döyüş, döyüşçü, alp qavramı üzərində inkişaf etdirirdilər. Türk tarix tezisində turançı görüşün müdafiə etdiyi dəyərlərə istinad edilmir. Köhnə Anadolu mədəniyyətlərinin türklər ilə əlaqələrini araşdırmağa çalışan romantik bir axın olan türk tarix tezisı, turançılıq axımının irəlidə gələnlərindən Nihal Atsız tərəfindən elmi reallıqdan uzaq olmaqda ittiham edilmişdi. Türk tarix tezisində hetlərin, şumerlərin, hətta yunan mədəniyyətinin Orta Asiyadan dünyaya yayılmış bir mədəniyyətin davamı olduğu izah edilməyə çalışılmışdı. Bu vəziyyətdə təbii olaraq dilləri də türklərin qədim dilləri ilə ortaq olmalı idi. Nihal Atsız, türk tarix tezisini qeyri-elmi olması və reallıqdan uzaq olması səbəbilə tənqid etmişdir, ona görə türklər Orta Asiyalı bir irqdir və Anadolu mədəniyyətlərini türklərlə əlaqələndirmə cəhdləri səhvdur.

Mədəniyyəti irəli çıxaran Türk tarix tezisi irq təməlini müdafiə edən turançı düşüncə ilə tərs düşməkdədir. Türk tarix tezisində millət anlayışı bir irq aidiyyatına dayandırılmaz, onun yerinə mədəniyyətləri əsas alır. Atatürk Afət İnanın 1930-cu ildə hazırladığı Mədəni Bilgilər adlı kitabındakı irq aidiyyatına olan hissəni çıxararaq millət anlayışını birbaşa dil, kültür və məqsəd birliyi ilə bir-birinə bağlı vətəndaşların siyasi və toplumsal quruluşu şəklində düzəltmişdir.

Türk tarixi tezisinə görə Anadolu tarix boyunca köçlər almış, lakin heç köç olmamışdır. Türklər də bura gələn qövmlərdəndir və buradakı mədəniyyətlər, insan toplumları ilə qarışmışdır. Əslində də bu torpaqlarda keçmişdə yaşamış qövmlər dünya mədəniyyətlərinin mənbəyidir və masir Anadolu türk mədəniyyəti də bu mədəniyyətin davamıdır. Bu səbəblə türk milləti hetlər, urartluların təbi varisləridirlər.

Kamalist inqilabın tarix tezisi içərisində yer verilməsə də, Meksika səfiri Tahsin Mayatepekin Atatürkə təqdim etdiyi Mayaların dili, mədəniyyəti və tarixi ilə əlaqəli məruzələrin bəzilərinin tapılması ilə bağlı olaraq, Atatürkün Türk tarix tezisində dilə gətirilən köç hərəkətləri və itkin qitə Mu əfsanəsi arasında bir bağlantı olduğunu düşündüyü irəli sürülmüşdür.

Türk tarix tezisinə elmi əsasdan yoxsunluq və millətçilik günahlandırmaları səbəbiylə yaranan tənqidlərin şişirdilməsi, türklərin tarixi ilə maraqlanan araşdırmaçıların ibtidai millətçilik və irqçilik kimi ittihamlarla üzləşməsi lazım olmuşdur.

1990-ci illərin əvvəllərində bəzi tarixçilər Türk Tarix tezisinin türk tarixini ucaltmaq məqsədiylə yazıldığını və həddindən çox şişirdildiyini, elmi tərəfsizlikdən uzaq rəsmi dövlət ideologiyası olduğunu, kürdləri görməzdən gəldiyini deyərək tənqid etdilər.

Tarixə qatqıları

Bu tezisin Türkiyədə tarix elminin inkişafına qatqıları da olmuşdur. Anadolu mədəniyyətləri ilə türk tarixi arasında əlaqələrin araşdırılmasını istəyən Atatürkün arxeoloji qazıntıları, tarixin araşdırılmasını təşviq etməsi, bu mövzuda elm adamları yetişdirmə cəhdləri, tarix mövzusunda ciddi araşdırmalar edilməsinə başlanğıc-dayaq nöqtəsi olmuşdur. Atatürk 1 noyabr 1936-cı ildə TBMM açılış nitqində Alacahöyükdə edilən qazıntılarda tapılan əsərlərin 500 illik türk tarixinin öyrənilməsinə işiq tutacağını açıqlamışdır. Bunun nəticəsində türk arxeoloqların apardığı qazıntılardan əldə edilən arxeolojik tapıntılar Hetlər ilə əlaqəli yeni tapıntıların ortaya çıxmasına, bilinənlərin yenidən yazılmasına səbəb oldu. Dil və Tarix-Coğrafiya fakültəsi quruldu. Mixi yazını oxuya bilən elm adamları yetişdi. Minlərlə Het daş kitabəsi oxundu. Arxeoloji tapıntılar muzeyləri açıldı. Atatürkün elmə marağını görən Albert Eynşteyn nasistlərin qovduğu elm adamlarını Türkiyəyə yönəltmişdir. Bunun nəticəsində buraya gəlib yaşayan kitabxanaçıdan professorlara qədər — yüzlərlə şəxs türk universitetlərinin inkişaf etdirilməsi müddətinə böyük yardımlar etmişlər.