Təmsil

Təmsil (danışıq dilində - Məsəl) — ən qədim janrlarından biri. Bitki və heyvanların insanların xüsusiyyətləri ilə təsviridir və həcmcə kiçik olur, lakin dərin məna ifadə edir. Təmsilin əsas xüsusiyyəti tənqidi və satirik məzmunda olmasıdır. Sənətkar insanlara xas olan nöqsanları, eyibləri ayrı-ayrı əşya, bitki və heyvanların timsalında əks etdirir. Təmsildə təbiət cisimləri və heyvanlar şəxsləndirilir - insan kimi danışdırılır. Ədəbiyyatşünaslıqda buna təşxis deyilir.

Qazlara keşik çəkən pişik. E.ə. 1120-ci il. Misir

Təmsil əxlaqi-tərbiyəvi və nəsihətli səciyyə daşıyır. Adətən, təmsilin sonunda müəllif öz fikrini kiçik nəsihət şəklində bildirir. Məsələn: M.Ə.Sabir "Qarğa və tülkü" təmsilinin sonunda belə bir əxlaqi-tərbiyəvi fikir bildirir:

"Olmasaydı cahanda sarsaqlar,
Ac qalardı yəqin ki, yaltaqlar"

Təmsil əsasən nəzmlə yazılır. Dünya ədəbiyyatında nəsrlə yazılmış təmsillər də vardır. Təmsil həm Şərq, həm də Qərb ədəbiyyatında, həm romantik, həm də müasir realist bədii nümunələrdə, həm ən qədim dövrlərdə, həm də müasir dövrdə mövcud olan ciddi, kəskin, fəal və böyük ictimai-əxlaqi təsirə malik ədəbi formadır. Bir janr kimi ictimai-siyasi zərurətdən meydana gələn təmsil epik növün həcmcə kiçik, ancaq dərin məna ifadə edən qədim janrlarından biridir. Təmsillərin mövzusunu heyvanlar haqqında nağıllara yaxınlaşdıran, hətta bəzən eyniləşdirən cəhətlərə sadəlik, xarakterlərin birmənalılığı, yığcamlıq, az sözlə dərin fikir ifadə etmək və s. göstərə bilərik. Təmsillərin və heyvanlar haqqında nağılların obrazları elə heyvan və ya bitkilərdir ki, oxucu və ya dinləyici, sadəcə, adın çəkilməsi ilə mövzunun nədən bəhs ediləcəyini anlamış olur. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, yazılı ədəbiyyatda təmsillərin qəhrəmanları hər zaman heyvanlar və ya bitkilər olmur, onların qəhrəmanları mifoloji varlıqlar olduğu kimi, insanlar və onların orqanları:baş, ürək, bədən, əl və ayaqlar da ola bilir. Bunu qədim şumer, yunan və hind təmsilləri də sübut edir.

Tarixi

Epik növün ibtidai formalarından biri olan təmsil hələ qədim yunan ədəbiyyatında mövcud idi. XVII-XVIII əsrlərdə yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Qədim Romada Fadr (I əsr), Qədim Yunanıstanda Ezop (e.ə.VI-V əsrlər) nəsrlə yazdığı təmsilləri ilə məşhur idi. Hindistanda III əsrə aid təmsillər toplusu "Pançatantra" məlumdur. Yeni dövrün ən məşhur təmsil yazanlarından biri fransız şairi Jan Lafonten (XVII əsr) olmuşdur. Təmsillərin mənşəyi haqqında ilk konsepsiya Qrimm qardaşlarına aiddir. Qrimm qardaşlarının nəzəriyyəsinə görə heyvanlar haqqında miflər təmsillərin həm yaranmasında, həm də məzmunlarının bir-birinə yaxın olmasında aparıcı olmuşdur. Y.Qrimmə görə təmsil ilkin ədəbi nümunə deyil, əksinə o, heyvanlardan bəhs edən sonuncu inkişaf modelidir. Belə ki, mif, heyvanlar haqqında nağıl və təmsil üçlüyündə təmsil ilk olmadığı kimi, oradakı motiv və məzmunlar da orijinal deyil, əxz olunmuşlardır. Təmsillərin mənşəyi haqqında başqa bir nəzəriyyəyə görə bu ədəbi nümunələr insanların ictimai-siyasi məsələlərə rasional baxışları nəticəsində yaranmışdır. Bu ikinci konsepsiyanın qurucusu S. Lessinq olmuşdur. S. Lessinqə görə təmsillər didaktik əhəmiyyətli həqiqətləri isbat etmək üçün yazılır.

Rusiyada təmsilin inkişafı XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərinə aiddir. Həmin dövrün ən məşhur təmsilçiləri A.P.Sumarokov, İ.İ.Xemnitser, A.E.İzmaylov, İ.İ.Dmitriyevdir. Rusiya ədəbiyyatında təmsil janrının kulminasiyası İ.A.Krılovun yaradıcılığı hesab olunur. Onun əsərləri dünyanın bir çox dillərinə, o cümlədən Azərbaycan dilinə də tərcümə olunmuşdur. Onun "Eşşək və bülbül" təmsili buna misal ola bilər. Bu təmsili A.A.Bakıxanov tərcümə edib.

Azərbaycan ədəbiyyatında təmsilin ilk nümunələrinə N.Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" poemasında rast gəlirik. A.Bakıxanov, Q.Zakir, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq kimi şairlərimizin təmsilləri məşhurdur. Müstəqillik dövründə də müxtəlif məzmunlu təmsillər yazıldığına baxmayaraq, bu, janrın inkişafından söz açmağa əsas vermir. Ümumi ədəbi prosesdə təmsillərin çəkisinin çox az olduğunu xüsusi vurğulamaq lazımdır. Ancaq Mərkəz Qacar, Sədi Fətəlizadə və digərlərinin yaradıcılığında təmsil aparıcı janrdır. Onların əsərlərində insan eybəcərliklərinin ön plana çəkilməsi, yalanın, rüşvətin, özbaşınalığın baş alıb getməsi daha çox işlənmiş mövzulardandır.

Qaynağı

Təmsillərin qaynağı məsələsi antik yunan filosoflarından tutmuş bugünə qədər bir çox elm adamını maraqlandıran əsas məsələ olmuşdur. İlk öncə təmsillərin qaynağını heyvanlar haqqında nağılların təşkil etdiyi üzərində durulmuş, şifahi xalq ədəbiyyatının digər janrları, xüsusən də atalar sözü və məsəllərin də təmsil yaradıcılığına böyük təsir göstərdiyivurğulanmışdır. Bununla bərabər, əfsanə, rəvayət və ən əsası da heyvanlardan bəhs edən miflərin təmsillərin mövzu və süjet xəttinin formalaşmasında mühüm rol oynadımışdır. Təmsil janrı eyni zamanda “Kəlilə və Dimnə”, “Min bir gecə”, “Tutinamə” kimi abidələrdən də bəhrələnmişdir. Təmsilə hansı nöqtədən baxılırsa-baxılsın, onun motivlərinin, süjetlərinin və ən əsası da, mövzusunun şifahi xalq ədəbiyyatından götürülərək yazıya köçürüldüyü aydın şəkildə görünür. N.L.Stepanov təmsillərin heyvanlar haqqında nağıllardan istifadə yolu ilə yarandığını gətirdiyi misallarla sübut etməyə çalışmışdır. O, folklor janrı olan heyvanlar haqqında nağıllarla yazılı ədəbiyyatın janrı olan təmsillərin fərqini sadə formada belə izah edir:Təmsillər xalq təxəyyülünün məhsulu kimi heyvanlar haqqında ibtidai miflərdən yaranmışdır. Onların kökləri həm də xalq müdrikliyinin simvolu olan heyvanlar haqqında nağıllarda, atalar sözləri və məsəllərdədir. Ədəbiyyat isə yazının ortaya çıxması ilə başlayır və təmsillər də yazıya alınmaqla yazılı ədəbiyyatın janrına çevrilmişdir.

Strukturu

Təmsil janrının tanınmış tədqiqatçısı M.Qasparova görə bu janrın strukturu 1) ekspozisiya, 2) ideya, 3) əhvalat, 4) gözlənilməz nəticədən ibarətdir. Təmsil janrının başlıca xüsusiyyətlərindən biri alleqoriya, digəri də simvoldur ki, bu iki xüsusiyyət janrın yarandığı tarixdən bu günə qədər davam etməkdədir. Alleqoriya (istiarə) və simvol yoxdursa, təmsil də yoxdur. Təmsillərin əxlaqi-didaktik, aforistik sonluqla bitməsi başlıca özəlliyidir.

Ən məşhur təmsil yazıçıları

• Ezop
• Jan de Lafonten
• İvan Krılov
• Demyan Bednı
• Olesiya Yemelyanova
• Fadr
• Avian
• Barbiy
• Sergey Mixalkov
• Lüdviq Xolberq
• Lev Tolstoy
• M.Ə.Sabir
• A.Bakıxanov
• S.Ə.Şirvani
• A.Səhhət
• A.Şaiq
• Q.Zakir
• H.Ziya