Tənqidi düşüncə

Tənqidi düşüncə və ya tənqidi təfəkkür — rasional, skeptik və qərəzsiz təhlil və qiymətləndirmənin tətbiqi ilə mühakimə yürütmək üçün mövcud faktların, sübutların, müşahidələrin və arqumentlərin təhlili.^[1] Tənqidi düşüncənin tətbiqi zehnin özünü idarə etmə, özünə intizam, özünə nəzarət və özünü islah etmə vərdişlərini əhatə edir.^[2] Beləliklə, tənqidi düşünən, tənqidi düşünmə bacarıqlarını tətbiq edən və ya onun fənləri üzrə təlim keçmiş və təhsil almış şəxsdir.^[3] Riçard V. Pol demişdir ki, tənqidi düşünən insanın zehni onun intellektual qabiliyyətləri və şəxsiyyət xüsusiyyətləri ilə məşğul olur.^[4] Tənqidi düşüncə ciddi mükəmməllik standartlarına razılıq verməyi və onlardan effektiv ünsiyyətdə və problemlərin həllində istifadəsinin şüurlu şəkildə mənimsənilməsini, eqosentrizm və sosiosentrizmi dəf etmək öhdəliyini nəzərdə tutur.^[5]^[6]

Tarixi

Qərbdə tənqidi mülahizə yunan filosofu Sokratın (e.ə. 470–399) təlimlərindən qaynaqlanır.

Qədim Yunanıstanın klassik dövründə (e.ə. V–IV əsrlər) filosof Platon (e.ə. 428–347) Sokratın (e.ə. 470–399) təlimlərinin tənqidi düşüncənin ən erkən qeydləri olduğunu bildirmişdir. Platonun ilk dialoqunda filosof Sokrat bir neçə natiqlə Sokratın həbsdən qaçmasının doğru və ya yanlış olması ilə bağlı etik məsələni müzakirə etmişdir. Düşündükdən sonra Platon belə nəticəyə gəlmişdir ki, həbsxanadan qaçmaq özündən böyük olduğuna inandığı hər şeyi – Afina qanunlarını və Sokratın eşitdiyini iddia etdiyi rəhbər səsini pozacaq.^[7]

Sokrat avroritetin və nüfuzlu şəxslərin biliyə, nəticədə dərrakəyə malik olmalarının etibarsızlığını müəyyən etmişdir. Fərdi kişi və ya qadının yaşamağa dəyər olan yaxşı bir həyat sürməsi üçün həmin şəxs tənqidi suallar verməli və sorğu-sual ruhuna malik olmalıdır.^[8] Onlar sübut axtarmalı və sonra mövcud faktları yaxından araşdırmalı, sonra təhlil edilən ifadənin nəticələrini izləməli, bununla da düşüncə və hərəkətin nəticələrini izləməlidirlər.^[9]

Kooperativ arqumentasiyanın bir forması olaraq Sokratik sorğulama faktların müqayisəli mühakiməsini tələb edir. Nəticədə cavablar insanın irrasional düşüncəsini və yoxlanıla bilən biliyin olmadığını üzə çıxaracaq. Sokrat həmçinin nümayiş etdirmişdi ki, avtoritet dəqiq, yoxlanıla bilən biliyi təmin etmir. Beləliklə, Sokratik sorğulama dəlillərə və sağlam məntiqə əsaslanaraq inancları, fərziyyələri və ehtimalları təhlil edir.^[10]

İntellektualizmin bir növü kimi tənqidi düşüncənin inkişafı^[11] mövzunun tənqidini inkişaf etdirmək üçün rasionallığı tətbiq edən tənqidi təhlil vasitəsidir.^[12]

Həmçinin bax

	"Fəlsəfə" portalı

İstinadlar

↑ Edward M. Glaser. "Defining Critical Thinking". The International Center for the Assessment of Higher Order Thinking (ICAT, US)/Critical Thinking Community. 2019-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-22.
↑ Clarke, John. Critical Dialogues: Thinking Together in Turbulent Times. Bristol: Policy Press. 2019. 6. ISBN 978-1-4473-5097-2.
↑ Piergiovanni, P. R., Creating a Critical Thinker, College Teaching, Vol. 62, No. 3 (July-September 2014), pp. 86-93, accessed 26 January 2023
↑ Open University, Succeeding in postgraduate study: 2.1 The philosophical approach Arxivləşdirilib 2023-10-09 at the Wayback Machine, accessed 26 January 2023
↑ "Piaget's Stages of Cognitive Development". www.telacommunications.com. 9 May 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-03.
↑ "It's a Fine Line Between Narcissism and Egocentrism". Psychology Today. İstifadə tarixi: 2018-04-03.
↑ Visser, Jan; Visser, Muriel. Seeking Understanding: The Lifelong Pursuit to Build the Scientific Mind. Leiden: Brill. 2019. səh. 233. ISBN 978-90-04-41680-2.
↑ Stanlick, Nancy A.; Strawser, Michael J. Asking Good Questions: Case Studies in Ethics and Critical Thinking. Indianapolis: Hackett Publishing. 2015. 6. ISBN 978-1-58510-755-1.
↑ Chiarini, Andrea; Found, Pauline; Rich, Nicholas. Understanding the Lean Enterprise: Strategies, Methodologies, and Principles for a More Responsive Organization. Cham: Springer. 2015. 132. ISBN 978-3-319-19994-8.
↑ "A Brief History of the Idea of Critical Thinking". www.criticalthinking.org. 2019-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-14.
↑ Walters, Kerry. Re-Thinking Reason. Albany: State University of New York Press. 1994. 181–198.
↑ Elkins, James R. "The Critical Thinking Movement: Alternating Currents in One Teacher's Thinking". myweb.wvnet.edu. 13 June 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 March 2014.

Əlavə ədəbiyyat

Cederblom, J B.; Paulsen, David. Critical Reasoning: Understanding and Criticizing Arguments and Theories (7th). Andover, Hampshire, UK: Cengage Learning. 2012. ISBN 978-0495808787.
Damer, T. Edward. (2005) Attacking Faulty Reasoning, 6th Edition, Wadsworth. ISBN 0-534-60516-8 ISBN 0-534-60516-8
Dauer, Francis Watanabe. Critical Thinking: An Introduction to Reasoning, 1989, ISBN 978-0-19-504884-1
Fisher, Alec and Scriven, Michael. (1997) Critical Thinking: Its Definition and Assessment, Center for Research in Critical Thinking (UK) / Edgepress (US). ISBN 0-9531796-0-5 ISBN 0-9531796-0-5
Hamby, B.W. (2007) The Philosophy of Anything: Critical Thinking in Context, Kendall Hunt Publishing Company, Dubuque Iowa. ISBN 978-0-7575-4724-9 ISBN 978-0-7575-4724-9
Vincent F. Hendricks. (2005) Thought 2 Talk: A Crash Course in Reflection and Expression, New York: Automatic Press / VIP. ISBN 87-991013-7-8 ISBN 87-991013-7-8
Levitin, Daniel. A Field Guide to Lies and Statistics. Viking. 2017. ISBN 978-0241239995. (a.k.a. Weaponized Lies: How to Think Critically in the Post-Truth Era)
Moore, Brooke Noel and Parker, Richard. (2012) Critical Thinking. 10th ed. Published by McGraw-Hill. ISBN 0-07-803828-6 ISBN 0-07-803828-6.
Paul, Richard. (1995) Critical Thinking: How to Prepare Students for a Rapidly Changing World. 4th ed. Foundation for Critical Thinking. ISBN 0-944583-09-1 ISBN 0-944583-09-1.
Paul, Richard and Elder, Linda. (2006) Critical Thinking Tools for Taking Charge of Your Learning and Your Life, New Jersey: Prentice Hall Publishing. ISBN 0-13-114962-8 ISBN 0-13-114962-8.
Sagan, Carl. (1995) The Demon-Haunted World: Science As a Candle in the Dark. Ballantine Books. ISBN 0-345-40946-9 ISBN 0-345-40946-9
Theodore Schick & Lewis Vaughn "How to Think About Weird Things: Critical Thinking for a New Age" (2010) ISBN 0-7674-2048-9
van den Brink-Budgen, R (2010) Critical Thinking for Students, How To Books. ISBN 978-1-84528-386-5 ISBN 978-1-84528-386-5
Whyte, J. (2003) Bad Thoughts – A Guide to Clear Thinking, Corvo. ISBN 0-9543255-3-2 ISBN 0-9543255-3-2.
David Carl Wilson (2020) A Guide to Good Reasoning: Cultivating Intellectual Virtues (2nd edition) University of Minnesota Libraries Ebook ISBN 978-1-946135-66-7 Creative Commons Attribution-Non-Commercial 4.0 International License, at https://open.lib.umn.edu/goodreasoning/
Zeigarnik, B.V. (1927). "On finished and unfinished tasks". In English translation Edited by Willis D. Ellis; with an introduction by Kurt Koffka. (1997). A source book of Gestalt psychology, xiv, 403 p. : ill.; 22 cmHighland, N.Y: Gestalt Journal Press. "This Gestalt Journal Press edition is a verbatim reprint of the book as originally published in 1938" – T.p. verso. ISBN 9780939266302 ISBN 9780939266302. OCLC 38755142 OCLC 38755142

Butler, Heather; Christopher Pentoney; Mabelle P. Bong. "Predicting real-world outcomes: Critical thinking ability is a better predictor of life decisions than intelligence". Thinking Skills and Creativity. 25. September 2017: 38–46. doi:10.1016/j.tsc.2017.06.005. - See at ResearchGate
Facione, P. 2007. Critical Thinking: What It Is and Why It Counts – 2007 Update
Kompf, M., & Bond, R. (2001). Critical reflection in adult education. In T. Barer-Stein & M. Kompf(Eds.), The craft of teaching adults (pp. 21–38). Toronto, ON: Irwin.
McPeck, J. (1992). Thoughts on subject specificity. In S. Norris (Ed.), The generalizability of critical thinking (pp. 198–205). New York: Teachers College Press.
Mulnix, J. W. "Thinking critically about critical thinking". Educational Philosophy and Theory. 44 (5). 2010: 464–479. doi:10.1111/j.1469-5812.2010.00673.x.
Paul, R. "Teaching critical thinking in the strong sense: A focus on self-deception, world views and a dialectical mode of analysis". Informal Logic Newsletter. 4 (2). 1982: 2–7.
Pavlidis, Periklis. "Critical Thinking as Dialectics: a Hegelian–Marxist Approach". Journal for Critical Education Policy Studies. 8 (2). 2010.
Twardy, Charles R. (2003) Argument Maps Improve Critical Thinking. Teaching Philosophy 27:2 June 2004.
Patty Souza (2023) Critical Thinking. Teaching 11:05 June 2023.

Xarici keçidlər

DMOZ-da Tənqidi düşüncə
Critical Thinking: What Is It Good for? (In Fact, What Is It?) by Howard Gabennesch, Skeptical Inquirer magazine.
Glossary of Critical Thinking Terms
Critical Thinking Web

[1] Edward M. Glaser. "Defining Critical Thinking". The International Center for the Assessment of Higher Order Thinking (ICAT, US)/Critical Thinking Community. 2019-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-22.

[2] Clarke, John. Critical Dialogues: Thinking Together in Turbulent Times. Bristol: Policy Press. 2019. 6. ISBN 978-1-4473-5097-2.

[3] Piergiovanni, P. R., Creating a Critical Thinker, College Teaching, Vol. 62, No. 3 (July-September 2014), pp. 86-93, accessed 26 January 2023

[4] Open University, Succeeding in postgraduate study: 2.1 The philosophical approach Arxivləşdirilib 2023-10-09 at the Wayback Machine, accessed 26 January 2023

[5] "Piaget's Stages of Cognitive Development". www.telacommunications.com. 9 May 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-03.

[6] "It's a Fine Line Between Narcissism and Egocentrism". Psychology Today. İstifadə tarixi: 2018-04-03.

[:0-7] Visser, Jan; Visser, Muriel. Seeking Understanding: The Lifelong Pursuit to Build the Scientific Mind. Leiden: Brill. 2019. səh. 233. ISBN 978-90-04-41680-2.

[8] Stanlick, Nancy A.; Strawser, Michael J. Asking Good Questions: Case Studies in Ethics and Critical Thinking. Indianapolis: Hackett Publishing. 2015. 6. ISBN 978-1-58510-755-1.

[9] Chiarini, Andrea; Found, Pauline; Rich, Nicholas. Understanding the Lean Enterprise: Strategies, Methodologies, and Principles for a More Responsive Organization. Cham: Springer. 2015. 132. ISBN 978-3-319-19994-8.

[10] "A Brief History of the Idea of Critical Thinking". www.criticalthinking.org. 2019-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-14.

[11] Walters, Kerry. Re-Thinking Reason. Albany: State University of New York Press. 1994. 181–198.

[12] Elkins, James R. "The Critical Thinking Movement: Alternating Currents in One Teacher's Thinking". myweb.wvnet.edu. 13 June 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 March 2014.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]