Xristian məzhəbləri

Günümüz Xristian Məzhəbləri

Xristianlıqda məzhəblərin təşəkkülünü, İsanın dünyadan ayrılmasından dərhal sonra Onun dininə girən Paulla İsanın camaatı arasındakı ixtilaflara bağlayan görüş daha geniş yayılmışdır. Həqiqətəndə Paulun xristianlığı qəbul etməsindən sonra Onunla İsanın camaatı arasında çıxan ixtilaflar onların qısa zamanda ikiyə bölünmelerine səbəb olmuşdur.

Bir başqa baxımdan məzhəblərin doğulmasını, inanc, ayin və s. mövzulardakı ixtilaflarla, XI əsrdə Şərq-Qərb kilsələrinin bir-birindən qopmasına, hətta islahat hərəkətlərinə bağlayan fikiri mənimsəyənlər də vardır. Burada kilsələr arasındakı ixtilaflardan çox, hələ də hal-hazırda varlığını davam etdirən müəyyən üç Xristian məzhəbindən (Katolik, Ortodoks, Protestant) ana xəttləriylə söz verilir.

1-Katolik məzhəbi

Bir digər adı Roma Katolik Kilsəsi olan Katolik məzhəbi, Xristian dünyasının ən böyük və ən köklü məzhəbidir. İnanclarına görə bu məzhəbi, həvarilərin ilki olan Peter qurmuşdur. O eyni zamanda İsanın vəkili sayılırdı. Peterdən sonra gələn papalar da Peterin vəkili sayılırlar. Beləcə Papa ruhani rəis kimi İsanın yer üzündəki nümayəndəsidir. 1870-ci ildə toplanan Vatikan Ruhani Məclisi Papanın yanılmazlığını elan etmişdir. Katolik məzhəbinə ruhanilər sinifi aşağıdan yuxarıya rahib, yepiskop, kardinal və papa şəklində iyerarxik bir quruluşa malikdir. Katolik məzhəbinin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

1-Papa dini başçısı, İsanın vəkili, Peterin xələfidir.

2-Papa yanılmaz bir nüfuza malikdir. Roma digər kilsələrin hamısından üstündür.

3-Ruhul-Qüds əl tərəfindən idarə edilən Roma-Katolik Kilsəsi universaldır.

4-Ruhul-Qüds əl, Ata və Oğuldan çıxmışdır.

5-İsa həm ilahi, həm insani təbiətə malikdir.

6-İsa da, Məryəm də günahsızdır, əsl günahdan uzaqdır. Məryəm, Allah yanında kim şəfaət edə bilər. O, göyə yüksəlmişdir.

7-Əziz də Tanrı qatında spiker olar, kim şəfaət edə bilər.

8-İnsan əsl günah içindədir. Buna qarşılıq pisliyə meyl etmək günah deyil, günaha sövq edir. Günah çıxarma çox əhəmiyyətlidir. Bunun, günah çıxarma hücrəsində keşişə etiraf şəklində olması lazımdır.

9 - Sakramentler yeddi dənədir. Ruhanilər zümrəsi evlənə bilməz. Onlardan başqa evlənənlər də boşana bilməzlər. Boşandıqdan sonra evlənmək zina sayılır.

10-İyirmi məclisin aldığı qərarlar qəbul edilir.

11-Cümə günü ət və yağlı yemək yemək qadağandır.

12 - Son hökm gününü, cənnəti, cəhənnəmi və Arafı qəbul edərlər.

13 - Ənənələrə bağlı qalmaq lazımdır.

14-Ayin dili latın dilində olmalıdır. 1965-ci ildə keçirilmiş II. Vatikan məclisində bu qaydanın dəyişdirildiyi söylənilmiş və müxtəlif dillərdə də ayinlərin icra edilməsinə icazə verilmişdir.

Katolik məzhəbində keşişlərin əsas vəzifələri, vəftiz, tövbə, əziyyət, günah çıxartma, əxilərin yağ sürmə, evlənmə və s. təqdis mərasimlərini icra etməkdir. Təməldə eyni inancları bölüşdürməklə birlikdə, detallara aid mövzularda Katolik məzhəbinə ayrılaraq ortaya çıxan bəzi kiçik məzhəblər vardır:

1 - Keldani Təriqəti

2 - Erməni Təriqəti

3 - Sürəni Təriqəti

4 - Maruni Təriqəti

5 - Qipti Təriqəti.

2-Ortodoks məzhəbi

Yunancada Ortodoks “Doğru fikir, inanc və doğru etiraf” mənasını verir. Bu məzhəbin Dinlər tarixindəki digər adları bunlardır: Şərqin Ortodoks, katolik və Apostolik Kilsəsi, Ortodoks Şərq Kilsəsi, Şərq Kilsəsi, Ortodoks Kilsəsi və Rum Ortodoks Kilsəsi. Ortodoks Kilsəsinin Katolik kilsəsindən 1054-ci ildə qəti olaraq ayrılmasında dini və siyasi bəzi səbəblərin böyük rolu olmuşdur:

1 - Katolik Kilsəsinin müşriklər arasında dini yaymaq üçün bəzi qurbanlar verməsi.

2 - Romanın etirazına baxmayaraq imperiya mərkəzinin İstanbul olması.

3 - Qərb Roma dövlətinin yıxılmasından sonra ortaya çıxan nüfuz boşluğunu Papalığın doldurmaq istəməsi.

İnanc və ayinlər baxımından Ortodoks kilsələri bəzi siyasi və inzibati səbəblərdən ötəri bir-birindən ayrılmışdır:

a-1054-dəki Şərq-Qərb ayrılığında sonra Ortodoksluğun mərkəzi Bizans olmuşdur.

b-İstanbulun Türklər tərəfindən fəth edildiyi 1453-dən sonra Rus Pravoslav Kilsəsi İstanbul Patrikliyi ilə mübarizəyə girişmişdir.

c- 1917-ci ildəki Rus qiyamından sonra İstanbul Ortodoks Patrikliyi ilə mübarizədən imtina edən Rus Pravoslav Kilsəsi Patriklik halını almışdır.

Ortodoks dünyasının dörd böyük patrikliyi (İstanbul-İsgəndəriyyə, Antakya, Qüds) vardır. Digər, bölgələrdəki milli kilsələr inzibati quruluş etibarilə bu dörd patrikliyə bağlıdır. Ortodoks məzhəbini digər xristian məzhəblərindən ayıran başlıca xüsusiyyətlər bunlardır:

1 - Patriarx ruhani başçıdır.

2 - Papa yanıla bilər. O İsanın vəkili deyil.

3 - Ruhul-Qüds, Oğul vasitəsilə Atadan çıxmışdır.

4 - İlk yeddi məclisdə alınan qərarları qəbul etmək lazımdır.

5 - Ancaq, Məryəm, İsa və Əziz ikonlarına hörmət göstərilməlidir.

6 - Hər ölkə ibadətini öz diliylə etməkdə sərbəstdir.

7 - Günahkarlar, işlədikləri günah ölçüsündə Ərafda gözlədilər.

8 - Keşişlər, yepiskoplar və patrikler evlənə bilməz; keşişlər evlənə bilər. Boşanma ancaq bəzi şərtlərlə mümkündür.

9 - Baptizmdən dərhal sonra Konfirmasyon edilməlidir.

10 - Evharistiya ayinində çörəyə maya, şəraba su qatarlar.

11 - Xaç sağdan sola çəkilir və Xaçın qolları bir-birinə bərabərdir.

Quruluş dövrlərində bütün Şərq Ortodoks kilsələri, İstanbul Ortodoks Kilsəsinin idarə və nəzarəti altında ikən, daha sonraları parçalanmalar olmuş və bu kilsələr doğulmuşdur:

1-Sürəni Ortodoks Kilsəsi;

2-Rum Ortodoks Kilsəsi;

3-Erməni Ortodoks Kilsəsi;

4-Rus Pravoslav Kilsəsi.

Din tarixçilərinin ümumiyyətlə müdafiə etdiklərinə görə Ortodoks məzhəbinin doğulması, İznik və Onu taxıban altı məclisdən alınan bəzi qərarlar nəticəsində olmuşdur. Ancaq Ortodoksluğu qəbul edənlər İznik məclisinə müxtəlif fikirlər ortaya atan Arius, Nestorius və s. din böyüklərinin fikirlərinə hər zaman cəbhə almışlar.

Katolik məzhəbi ilə Ortodoks məzhəbi arasında təsbit edilə bilən əsas ayrılıqlar bunlardır:

1 - Katoliklərə görə müqəddəs Qüds Ata ilə Oğuldan, Ortodokslara görə isə Allahın göndərməsindən meydana gəlmişdir.

2 - Katoliklərə görə papa yanılmaz; ilahi qüdrətə malikdir. Ortodokslara görə isə O, ruhani bir liderdir; ilahi bir gücü yoxdur.

3 - Katoliklərə görə papanın iman, ibadət, əxlaq və s. mövzulardakı hər sözü münaqişəsiz qəbul edilməlidir, Ortodokslara görə isə papa da bir insandır, yanıla bilər.

3-Prostestan Təriqəti

Almancada “protestieren” sözündən alınmış olan Protestant “etiraz, etiraz eynək, baş qaldırmaq” mənalarına gəlir. Protestant məzhəbinin doğuşu, XVI əsrdə Martin Lüterin (1489-1546) Roma Katolik Kilsəsinə qarşı;

1 - Günahları bağışlamaq;

2 - Günahların bağışlanmasını müəyyən bir maliyyə mənbəyi halına gətirmək,

3 - İncilin şərhini öz təkəlində saxlamaq

4 - Ayin dilinin mütləq Latınca olması və s. xüsuslara etirazları ilə başlamışdır.

Martın Lüter etirazlarına qısa zamanda tərəfdar tapınca hərəkət sürətlə böyüyərək yayılmışdır. Etirazçılar öz fikirlərini müxtəlif Məhfili açıqlamaq imkanı tapdıqca, onların fikirlərini mənimsəyənlər də o nisbətdə artaraq geniş bir coğrafiyaya sahib olmuşdur. Protestant məzhəbinə incil Kilsəsi də deyilir.

Etiraz hərəkatının məşhurluq qazanması, islahatların başlanması və müxtəlif kilsələrin doğması ilə nəticələnmişdir. Protestantlığa görə Allaha çata bilmək üçün heç bir kilsə işçisinin vasitəçiliyinə ehtiyac yoxdur. Xristian ənənəsinin yaxın keçmişdən aldığı şəklin bir digər adı olan Protestantlıq, kilsənin şəxsən öz qiymətləndirməsinə görə:

1 - etirafla əlaqədar vəziyyət,

2 - Ruhani rəftar,

3 - xristianlığa daha uyğun bir görünüş vermə və s. nöqtələrdə keçmişinə nisbətlə yeni bir mahiyyət qazanmışdır.

Protestantlıq, tarixinin müəyyən bir dövründə və bəzi xüsusi şərtlər nəticəsində ortaya çıxmasına baxmayaraq, fikir və ruhi quruluş etibarilə yalnız XVI əsrin məhsulu sayılmamalıdır. Bəzi din tarixçilərinə görə, Protestant islahatçılar ilə onları təqib edənlər, o əsrdə edilən dini şərhlərlə yeni bir gerçəyi tapmaq yerinə, köhnə dini ənənələri yenidən ortaya qoymuşlar. Bu baxımdan protestantları, ixtiraçı deyil, yeniləyici olaraq görmək lazımdır. İnanclarına görə günahkar bir adam ancaq Allahın qarşılıqsız inayəti sayəsində qurtuluşa çata bilər. Protestant məzhəbi son dörd yüz il içində əsas iki cür dini baxımdan özünü göstərmişdir:

1 - Klassik Protestantlıq,

2 - Radikal Protestantlıq.

1 - Klassik Protestanlıqda Xristianlığın etdiyi yeni şəklə qarşı üsyan edərək kilsənin Katolik mənasını qoruyan böyük kilsə sistemləri nəzərdə tutulur.

2 - Radikal Protestantlıq termini daha çox bu məzhəbin ortaya çıxışını açıqlayan hadisəni izah etmək üçün istifadə edilir. Bu termin eyni zamanda dini qruplarla dini düşüncə məktəblərini də içinə alır. Bu məktəbin nümayəndələri İncil ilə xristian kilsəsinin dini mərasim varisləri olduqlarını iddia etmişlər.

Protestantlığın ilk ifadəsi Lütheryanizmdir. Bu terminlə Martin Lüterin fəaliyyətləri, Onun ruh və fikrinə borclu olan Xristian fikirləri ilə xüsusi kilsələr aydın olar. Bu məktəb, qulun həyatı və kilsə ibadəti üzərində xüsusilə dayanmışdır.

Protestant məzhəbinin xüsusiyyətləri bunlardır:

1-Papa da bir insandır, yanıla bilər.

2-Digər iki böyük Xristian məzhəbinin qəbul etdiyi təslisə inanarlar.

3-Müqəddəs kitabı şərhə hər kəs malikdir.

4-Sakramentlərdən tək Baptizm və Evharistiyaya inanarlar.

5-Əziz qəbul etməzlər.

6-Kilsələrdə şəkil və heykəl lüzumsuzdur.

7-Xaç çıxarma ənənələrinə inanmazlar.

8-İbadət və ayinləri hər kəs öz dilində edə bilər.

9-Əraf və əbədi cəza yoxdur.

10 - Məryəm sıravi bir insandır; ilahi bir xüsusiyyəti yoxdur.

11-Günah çıxartma əməliyyatı məntiqsiz bir tətbiqdir.

Protestant Təriqəti əvvəlcə öz bünyəsində üç ana qola ayrılmışdır:

1 - Lutheryanizm;

2 - Kalvinizm;

3 - Anqlikanizm.

1 - Lutheryanizm, protestantlığın ilk şəklidir və Martin Lüterin fikir və idealarını mənimsəyən xüsusi Xristian fikrini təmsil edir. Lutheryan kilsələri Almaniya, Skandinav ölkələri və Amerika Birləşmiş Ştatlarında daha çox məşhurdur. İnanclarına görə kilsə, dünyəvi həyata görə məsuliyyət daşımır.

2 - Kalvinizm, günümüz Protestant dünyasının ikinci məktəbini təşkil edir. Bir digər adı Reformist xristianlıqdır. Axının qurucusu və qabaqcılı olan John Mismar, möhkəm bir dini təcrübədən keçmiş Fransız əslli, ilahiyyat sahəsindəki yazılarıyla tanınmış bir adamdır. Onun məqsədi mövcud Xristianlıqda islahat edərək dini ilkin, əsl halına qovuşdurmaqdır. Ona görə Xristianlığın cəmiyyətə qarşı, bəzi vəzifələri olmalıdır.

3 - Anqlikanizm, VIII Henri dövründən bəri İngiltərənin Rəsmi Kilsəsidir. VIII Henri (1491-1547) ilə Papa arasında bir döyüşdən sonra doğulmuş olan Anqlikanizmin ən başda gələn hədəfi xristianlığı öz xüsusiyyətinə yenidən qovuşdurmaqdır. Onlara görə papalıq ilə Presbiterianlık arasında ən azı orta bir yol olmalıdır. Bu yalnız kilsə təşkilatı səviyyəsində deyil, doktrinar mənada da reallaşdırılmalıdır.

Protestantlıq bu üç əsas qolun xaricində ikinci dərəcədə daha on kiçik qrupa daha ayrılmışdır.

Radikalizm və Protestantlıq.

Fransızcada Radikalizm “elm, din və siyasətdə təməldən, kökdən dəyişikliklər etmə” mənasını verər. Bizim burada üzərində dayanacağımız Radikalizm, Xristianlıq üzərində edilmək istənən köklü dəyişikliklərlə əlaqədardır.

Din tarixi terminologiyasında Radikal Protestantlıq termini ilə daha çox ümumi Protestanlıqdan yavaş-yavaş qopan və Ondan müstəqil olaraq təşəkkül edən Xristian qrupları və dini məktəbləri nəzərdə tutulur. Bir baxıma bu qruplara, Reformasiyanın bəzi müzakirələrdən sonra dünyaya gələn uşaqları demək mümkündür. Bunlar xüsusi quruluş və davranışlarına görə İngiltərənin rəsmi kilsəsi ilə uyğunlaşma təmin edə bilməmişlər. Radikal Protestantlığı iki qrupda araşdırmaq mümkündür:

1 - Evangelik,

2 - Humanist,

Radikal protestantlığın ən qabaqda gələn təmsilçiləri Babtistlər, Konqreqasyonistlər, Metodist və Kuveykırlardır. Bu sayılan nümayəndələrin, özlərinə xas fərqli görünüşlər sərgilədikləri bilinməkdədir. Hətta bu axınlardan bəziləri müstəqil, xristianlıqdan ayrı bir din görünüşündədir. Bununla birlikdə Radikal Protestantlığın Humanist qanadı, Xristian Kilsəsinin din tanımayan seqmenti ilə xüsusi bir şəkildə maraqlanmışdır. Humanistlərin ən böyük arzuları Xristianlığın “zövq sahibi insanlara” qarşı bir dəyəri olduğunu isbat edir.

Humanistlər düşüncənin ən böyük rəhbəri olaraq vəhy yerinə ağılı əsas götürmüşlər, onu həqiqətin başlıca qaynağı qəbul etmişlər. Onların əsas aldığı ölçü Xristianlıq vəhyi deyil, elmi bir görüş, bir fəlsəfi qanun və ya hər hansı bir düşüncədir. Ancaq bu axının, gün keçdikcə nüfuz və dəyərini itirdiyi ifadə edilir. Radikal Protestantlıq xüsusilə bu ana nöqtələr üzərində dayanaraq şəxsiyyətini sübut etmək istəmişdir:

1 - nicata çatmaq üçün İsaya tam mənasıyla inanmaq lazımdır.

2 - Kilsənin və dünyanın mütləq hökmdarı İsadır.

3 - Gerçək kilsə İsa tərəfindən qurulmuşdur. Qurtuluş ancaq bu kilsədədir.

4 - İsanın gözlə görünən şəxsiyyəti İncildə açıqlanmışdır. İnsan həyatı boyunca daim Onu nümunə götürməlidir.

5 - Çarmıxdan sonra dirilən İsa sonsuz bir güc və iş qaynağı olmuşdur.

Müasir Protestantlıqla meydana gələn inkişaflar haqqında John A. Mackay belə deyir

Protestantlığın hələ dini yetkinlik səviyyəsinə çatmadığını, tarixi vəzifəsini tamamlamadığını ifadə etmək lazımdır. Dörd yüz il əvvəl İslahat hərəkətində olub bitənlər bu gün də həyatda, nəzəriyyəsi və kilsə təşkilatında ifadə edilmək vəziyyətindədir. Müasir Protestanlıqla ortaya çıxan əhəmiyyətli inkişafları belə sıralaya bilərik:

1-Tarixi Xristian inancı yenidən başa düşülməlidir.

2-Müqəddəs Katolik Kilsəsinin həqiqətlərini Protestantlar da anlamalıdır.

3-Dinə söykənməyən nizam ilə əlaqədar məsuliyyət duyğusunun yenidən canlanması təmin edilməlidir.

4-Evangelik xristianlığın dünya səviyyəsində yayılması, Protestant mütəfəkkirlərin bu yolda səy sərf etmələrini gündəmə gətirməlidir.

4-Anqlikan Təriqəti

İslahat Hərəkatından sonra (XVI əsr) İngiltərədə doğulmuş bir Xristian ekoludur. Protestantlığın İngiltərəyə xas şəkli olan Anqlikanizm, Katolik-Protestant qarşıdurmasında əlaqəli bir yol izləmişdir. Anqlikan Kilsəsi, VIII Henridən etibarən Roma ilə olan bağlarını qoparmıştır. Anqlikanizmi Müqəddəs Kitaba bağlı, qismən dəyişiklik edilmiş bir katolik məzhəbi olaraq görmək nəzəriyyəsi daha məşhurdur. Papanın nüfuzunu rədd edən Anqlikan Kilsəsi, XVI əsrdən bəri ibadətdə Latın dilinin yerinə İngiliscədən istifadə. Kilsə kral və kraliça tərəfindən təmsil edilir. Anqlikan Kilsəsinə görə iki sakrament (Baptizm, Evharistiya) əsasdır. Anqlikanizm XVIII əsrdən etibarən Amerika, Kanada, Avstraliya, Afrika, Yeni Zelandiya və Hindistanda yayılmıştır. Təxminən 30 milyon ardıcılı olan Anqlikan Kilsəsi və Roma Katolik Kilsəsi arasında Vatikan məclisindən (1962-1965) sonra uzlaşma zəminində axtarış cəhdlərinə girişilmiştir.

Hal-hazırda Xristianlıq

Hal-hazırda Xristianlıq dünyada az qala hər bölgədə tərəfdara sahib bir dindir. Ardıcıl sayı baxımından dünyada ilk sıradadır. Xüsusilə Avropa, Amerika və Avstraliya qitəsi ölkələrində Xristianlıq məşhur bir din hesab olunur.

Xristian ölkələrdə Məzhəblərin sıxlığı fərqliliklər göstərir. Rusiya, Bolqarıstan, Yunanıstan kimi ölkələrdə Ortodokslar; İtaliya, İspaniya, Paraqvay, Portuqaliya, Vatikan kimi ölkələrdə Katoliklər; İsveç, Norveç, Danimarka, ABŞ kimi dövlətlərdə protestantlar; İngiltərədə Anqlikanlar digər Xristian məzhəblərinə görə əksəriyyəti meydana gətirməkdədirlər.

Xristianlıqdan qopan bəzi axınların (Yehova şahidləri, Mormonlar, Unitaryenlər, Kuveykırlar kimi) müstəqil ayrı bir din mahiyyətinə bürünməsi və ya ayrı bir din kimi hərəkət etmələri və fərqli mədəniyyət ortaya çıxarıb yayılması Xristianlığın önündəki problemlərin başında görünməkdədir. Bütün bunlara baxmayaraq Xristianlıq getdikcə tərəfdar sayını artıran ilahi bir dindir. Hal-hazırda dünyada əksəriyyəti Katolik olmaq üzrə (51 - 53%) təxminən 1.560.000.000 Xristian yaşamaqdadır.