Yəhudi çarlığı

İsrail krallığı (birləşmiş monarxiya) ilə səhv salmayın.

Yəhudi çarlığı (ivr. ‏מַלְכוּת יְהוּדָה‏‎ — Malxut Yaxuda) və ya İudeya (ivr. ‏יְהוּדָה‏‎) — paytaxtı Qüds olan iki iudaist dövlətindən biri (digəri Cənub çarlığı). Eramızdan əvvəl X əsrdə, Davud və Süleyman İsrail padşahlığının süqutundan sonra meydana gəlmişdir. Buraya Yəhuda qəbiləsinin torpaqları, Şimon qəbiləsi və Binyamin qəbiləsinin yarısı daxil idi.

Tarixi dövlət
Yəhudi çarlığı
təq. e.ə. 930 — təq. e.ə. 586
Paytaxt	Qüds
Dövlət dini	Mesopotamiya dini, İudaizm
İdarəetmə forması	monarxiya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Cənub çarlığı dövrü

Hökmdar Süleymanın (Solomon) ölümündən sonra (e.ə. 932–928) çarlıq bölündü. On qəbilə (tayfa) əvvəl Tirzdə, sonra Samariyada paytaxtı ilə İsrail adını alan Şimal çarlığını qurdu. İlk padşahı Süleymanın rejiminə qarşı çıxan I Yarovam idi.

Miladdan əvvəl 730-cu illərdə. e. Şimali İsrail padşahlığının çarı Pekah, Yəhuda padşahlığına hücum etdi, çoxlu əsir götürdü, lakin Oded peyğəmbərin hökmü ilə azadlıqlarını qaytardı. Suriya padşahı Pekah və Rezin (Rezon), bir-birləri ilə ittifaq bağlayaraq, Yəhudi çarı Ahazı taxta salmağa və Davudun taxtına Taveilin müəyyən bir oğlunu qurmağa qərar verdilər, lakin niyyətlərini yerinə yetirə bilmədilər və Qüdsdən geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. Özünü gərgin vəziyyətdə tapan Ahaz, düşmənlərinə qarşı kömək istəyi ilə Assuriya çarı Tiqlatpalasara müraciət etdi. III Tiqlatpalasar Şamı fəth etdi, İsrail çarlığının bir neçə şimal şəhərini, Gilead, Galilee və bütün Naftali torpağını fəth etdi və sakinlərini Assuriyada əsir götürdü.

Şimal çarlığı 200 ildən çox davam etdi və eramızdan əvvəl 721-ci ildə Assuriya tərəfindən məhv edildi. e. Cənubi padşahlıq — ilk padşahı Süleyman Rehobamın oğlu (Rehabam) olan Yəhuda, paytaxtı Qüdsdə olmaqla 300 ildən çox var idi və eramızdan əvvəl 586-cı ildə Babil tərəfindən məhv edildi. 

Babil əsarəti (e.ə.586–537)

Babil əsirliyi bütpərəst xalqlar arasında xalis təkallahlığın yayılmasına ilk addım kimi xidmət edirdi, çünki məhz bu dövrdən bəri bütpərəst dünyanın Xristianlığa hazırlanması üçün vacib olan Yəhudi dağılma prosesi başladı. 70 il sonra, Babilin hakimiyyətini qıran Əhəməni çarı II Kirin fərmanı ilə Yəhudilər öz torpaqlarına qayıda və Qüdsdə yeni bir Məbəd inşa edə bildilər.

Əhəməni fars ağalığı (e.ə.537–332)

Yeni Babil çarlığının süqutu (539) və qədim dünyanın bütün ən vacib mərkəzlərini — Mesopotamiya, Kiçik Asiya və Misirdə olan Əhəməni imperiyasının meydana gəlməsi ilə Yəhudilərin bir hissəsi İudeyaya qayıtdılar, burada Məbədi bərpa etdilər və Qüdsdəki dini mərkəzi canlandırdılar. Yəhudilərin dövlət və etnik konsolidasiyasını bərpa edən. Əhəməni çarları Yəhudilərin Tövratda təcəssüm etdirilmiş atalar qanunlarına əsasən yaşamaq hüququnu rəsmən tanıyırdılar.

O zamandan etibarən İsrailin simvolik və mədəni mərkəzi və geniş bir diaspor daxil olmaqla yəhudi etnik inkişafının dominant modeli formalaşmağa başladı. Əvvəlcə Mesopotamiya və Misirdə, eramızdan əvvəl 1-ci minilliyin sonlarından. e. diaspor Şimali Afrika, Kiçik Asiya, Suriya, İran, Qafqaz, Krım və Qərbi Aralıq dənizini əhatə edir.

Yunan ağalığı (e.ə.332–167)

Əhəməni monarxiyasını Makedoniyalı İskəndər məhv etdikdən sonra İsrail diyarı (Fələstin) əvvəl Misirdə Ptolemeylərə (e.ə. 320–201), daha sonra Suriyada Selevkilərə tabe edildi. Bu dövrdə Yunan mədəniyyəti Yəhudi mühitinə nüfuz edir. Üst siniflər, Yunan adətlərini və adətlərini mənimsəyirlər, İbrani və Arami ilə yanaşı, qədim yunan dili (Koine) də yayılır. Eyni zamanda Yəhudilər arasında üç fəlsəfi və dini cərəyan yayıldı. Ən populyar olan Qanunun qeyrətli müəllimləri olan Fəriseylərin təlimidir. Təfsirlər yolu ilə Mozaika qanunvericiliyinin əsaslarını yeni həyat şərtlərinə uyğunlaşdırmağa, həmçinin Yəhudi təliminin və ritualının saflığını bütpərəstlərdən və xüsusən Yunan təsirindən qorumağa çalışırlar. Digər istiqamət kahinlik və kübar təbəqələrin nümayəndələri olan saddukilər tərəfindən aparılırdı. Qanunun hər hansı bir təfsirinə icazə vermədən, xalqdan kor-koranə ayinlər etmələrini tələb etdilər. Üçüncü istiqamət, dünyanın küyündən uzaqlaşmaq, sadə və sərt bir həyatda qurtuluş axtarmaqdan ibarət idi. Bu cərəyanın nümayəndələri xristian zahidliyinin qurucuları Essenlər idi.

Yəhudilərin bütün Şərq və Qərb ölkələrinə səpələnməsi eramızdan əvvəl üç əsrdə başladı. Mesopotamiya və Fars, Baktriya və geniş yəhudi koloniyalarına əlavə olaraq, Babil əsarətindən bəri, Fələstində Ptolemey hakimiyyəti dövründə, Qüdslə rəqabət edən Heliopolis şəhərində Onias məbədinin ucaldıldığı Misirdə (İskəndəriyyə və s.) Yəhudilərin çox böyük bir koloniyası meydana gəldi. Miladdan əvvəl II əsrdə yəhudilərin koloniyaları Romada və qərbi Aralıq dənizinin bəzi sahil şəhərlərində meydana gəldi.

Roma imperiyasının hakimiyyəti altında

Böyük İrodun ölümündən sonra çarlığın əraziləri oğulları arasında bölündü. Qalileya və Trans-İordaniya İrod Antipaya verildi; onların şimalındakı torpaqlar İrod Filipə; Yəhuda və Samariya isə çar titulunu almalı olan Arxelaya verilməli idi. Bununla belə, İrod Arxelay həm yəhudilərdə, həm də romalılarda narazılıq yaradırdı və imperator Avqust eramızın altıncı ilində onu taxtdan saldı və Yəhuda üzərində səlahiyyətləri Roma prokuratoruna verdi. Siyasi baxımdan Qalileya və Yəhuda Romaya tabe olsalar da, tamamilə ayrı dövlətlər idi.

İsa Məsihin dövründə Qalileyanı İrod Antipa (e. ə. 4 — e. 39), İudeyanı isə Ponti Pilat (e. 26–36) idarə edirdi. İncilə görə, erkən xristianlığın yayılması buradan başlamışdır. I İrod Aqrippanın dövründə İudeya yenidən birləşdi və o, əvvəlki ölçüsünü bərpa etdi.

Ədəbiyyat

• Иудейское царство // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
• Иудейское царство // Советская историческая энциклопедия. — М: Советская энциклопедия, 1965. — Т. 6. — С. 704–705.
• Иудейское царство // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
• Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Исторический очерк. Иудея и Ассирия — статья из Электронной еврейской энциклопедии
• Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Исторический очерк. Вавилонское владычество и разрушение Первого храма — статья из Электронной еврейской энциклопедии Иосиф Флавий. Иудейская война. Иосиф Флавий. Иудейские древности. А. А. Немировский. Гл. 4 Восточное Средиземноморье и Аравия. Ч. Восточное Средиземноморье в первой половине I тысячелетия до н. э. // Древний Восток / под ред. В. П. Будановой. — М: АСТ, 2008. — С. 380–408. — (Учебное пособие для вузов). — ISBN 978-5-17-045827-1.
• И. Р. Тантлевский. Гл. 6 История Израиля и Иудеи в эпоху Первого Храма. Ч. III Эпоха двух царств: Иудея и Израиль // История древнего Востока. От ранних государственных образований до древних империй / Под ред. А. В. Седова. — М: "Восточная литература" РАН, 2004. — С. 452–483. — ISBN 5-02-018388-1. Ю.
• Б. Циркин. Гл. 5 Еврейские царства Ч.2 Разделенные царства // История библейских стран. — Астрель, 2003. — С. 174–213. — (Классическая мысль).
• Грант М. История древнего Израиля. М., 1998.
• Эфаль И. Сирия-Палестина под властью Ахеменидов // Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525–479 гг. до н. э., — М., 2011. C. 177–205. ISBN 978-5-86218-496-9