Yuan imperiyası

Yuan imperiyası
	Tarixi dövlət
Yuan imperiyası
	monq. Их Юань Улс ; çin. 元朝;
	Gerb
→; → 1271 — 1368 ;
Paytaxt	Xanbalıq (Pekin)
Dilləri	Çin dili, Monqol dili
Rəsmi dilləri	Çin dili; Monqol dili Türk dili
Dövlət dini	Buddizm, Taoizm, Xristianlıq, İslam, Tenqriçilik, Şamanizm, Konfutsiçilik
Valyuta	Çao
Ərazisi	14.000.000 km2
Əhalisi	87.147.000 (1350)
İdarəetmə forması	Monarxiya
Sülalə	Yuan Çingizliləri
İmperator (Van)
• 1260-1294	Xubilay xan
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yuan sülaləsi (1271-1368-ci) il - Çində hökmranlıq etmiş Monqol sülaləsi.

Tarixi

Monqollar bütün Çini idarə edən ilk şimal xalqı olmuşlar. Uzaq qərbə qədər uzanan imperiya yaradan monqollar 1210-cu ildə çjurçjenlərin Tszin dövlətini fəth etdilər. 1215-ci ildə Çingiz xan Pekini ələ keçirdi. 1227-ci ildə monqollar Qərbi Syaya uğurlu zəfər yürüşü etdilər. Bu yürüşdən qayıdan zaman Çingizxan ölür. 1229-cu ildə monqolların böyük xanı Çingizxanın üçüncü oğlu Uqedey olur. İmperiyanın paytaxtı Qaraqorum olur.

Uqedey öz hakimiyyətinə Çinin çjurçjenlərin əlində olan şimal vilayətlərinə yürüşlərlə başladı. Bu müharibədə Sonrakı Sun sülaləsi monqollarla ittifaq bağlayaraq ümid etdi ki, onların köməyi ilə çjurçjenlərin zəbt etdiyi torpaqlarını geri qaytara biləcək. Lakin bu ümidlər doğrulmadı. Monqollar 1235-ci ildə çjurçjenləri darmadağın edib Çinin cənubuna istilaçı yürüşlərə başladılar və bu da 1280-ci ildə müvəffəqiyyətlə nəticələndi.

Bu dövrdə hakimiyyətdə olan Çingizxanın nəvəsi Qubilay qaan monqolların paytaxtını Qaraqorumdan Daduya (indiki Pekin) köçürdü. O, özünü Çin imperatoru elan etdi və və bununla da "Əzəli" mənasını verən Yuan sülaləsinin əsasını qoydu. Bu ad monqolların dünyəvi hakimiyyətinin uzun bir erasının başlanğıcını göstərmək məqsədilə seçilmişdir.

Monqolların Çində hakimiyyəti yüz ildən az çəkdi. Monqolların ilkin planı Çin ərazisini böyük bir otlağa çevirmək idi. Lakin Xubilayın monqol olmayan müşavirləri onu ölkəni idarə etməkdə Çin metodlarından istifadənin səmərəlliliyinə inandırdılar. Monqollar inzibati idarəetmə aparatını öz əllərinə götürərək aşağı vəzifələri əcnəbilərə etibar edir, Çin aristokratiyasını isə hakimiyyətə buraxmırdılar. Ölkənin yerli əhalisi üçün hər cür qadağalar qoyulmuşdu. Onlara gecələr çölə çıxmaq və hər hansı bir yığıncaq keçirmək qadağan idi. Kəndli və sənətkarlara ağır vergilər qoyulmuşdu. Çin tacirləri böyük rüsumlar verməyə məcbur idilər. Hakimiyyətlərini möhkəmləndirdikdən sonra monqollar bəzi güzəştlərə yol verirlər.

1315-ci ildə dövlət qulluğuna qəbul üçün imtahan sistemi tətbiq olunmağa başladı, burada da Çinli olmayanlar üçün çoxlu güzəştlər nəzərdə tutulmuşdu. Ənənəvi Çin elmləri arasında təbabətə üstünlük verilirdi ki, bundan da monqollar öz döyüşçülərinin sağlamlığını qorumaq üşün istifadə etmək istəyirdilər. Yuan dövründə avropalılar səyyah və tacirlərdən Çin haqqında məlumatlar almağa başladılar. Çin haqqında ən maraq doğuran məlumatlar Venesiyalı tacir Marko Poloya aiddir. Çinə 1275-1292-ci illərdə səyahətindən sonra Marko Polo evinə qayıdır və Çin adlandırdığı yüksək sivilizasiyalı ölkə haqqında kitab yazır. 1294-cü ildə Xubilayın ölümündən sonra gələn zəif və səriştəsiz hökmdarlar sırası monqolların mənfur hakimiyyətini daha da dözülməz etmişdi. XV əsrin ortalarında Çində bir çox gizli cəmiyyətlər meydana gəlir. Onlardan ən fəalı ölkənin şimalında yaranan və özünü budda Maytreyinin təcəssümü elan edən Xan Linerin rəhbərlik etdiyi "Ağ lotos" təşkilatı idi.

Qırmızısarıqlılar üsyanı

Əsas məqalə: Qırmızısarıqlılar üsyanı

1356-cı ildə Xan Linberin davamçısı, Budda monaxı Çju Yuançanın başçılıq etdiyi kəndli ordusu Nankini tutur. On il ərzində Çju Yuançan Çinin mərkəzi vilayətlərini özünə tabe edir və Yantszı çayına gəlib çatır. 1368-ci ildə o, özünü yeni Min sülaləsinin ("Aydınlıq") imperatoru elan edərək tay-tszu titulunu götürür və Yantszı çayının aşağı axarı Nankini özünün paytaxtı təyin edir. Az sonra elə həmin il o, Yuanın paytaxtı Pekini tutur. Çinin qalan ərazilərini monqollardan təmizləmək üçün ona daha 20 il lazım olur.

İmperatorları (çincə: Xuandi}}, Türkcə və monqolca: Xan, Xaqan)

Məbəd adı	Ölümdən sonrakı adı	Xan adı	İlk adı	Hakimiyyət dövrü	Era adı
Şiçu (世祖 Shìzǔ)	Emperor Şenqde Şenqonq Venvu (聖德神功文武皇帝)	Xubilay xan	Borucigin Xubilay (孛兒只斤忽必烈 Bóérzhījīn Hūbìliè)	1260–1294	Çonqtonq (中統 Zhōngtǒng) 1260–1264 Çiyuan (至元 Zhìyuán) 1264–1294
Çenqzonq (成宗 Chéngzōng)	not used	Temür xan	Borucigin Temür (孛兒只斤鐵木耳 Bóérzhījīn Tiěmù'ěr)	1294–1307	Yuançen (元貞 Yuánzhēn) 1295–1297 Dade (大德 Dàdé) 1297–1307
Vuçonq (武宗 Wǔzōng)		Külüg xan	Borucigin Qayşan (孛兒只斤海山 Bóérzhījīn Hǎishān)	1307–1311	Çida (至大 Zhìdà) 1308–1311
Rençonq (仁宗 Rénzōng)		Buyantu xan	Borucigin Ayurparibhadra (孛兒只斤愛育黎拔力八達 Bóérzhījīn Àiyùlíbálìbādá)	1311–1320	Huangking (皇慶 Huángqìng) 1312–1313 Yanyu (延祐 Yányòu) 1314–1320
Yinqçonq (英宗 Yīngzōng)		Şidebala Gegeen xan	Borucigin Şidebala (孛兒只斤碩德八剌 Bóérzhījīn Shuòdébālá)	1320–1323	Çiçi (至治 Zhìzhì) 1321–1323
Cinzonq (晉宗 Jìnzōng)	Taidinq Di (泰定帝 Tàidìng Dì) (2)	Yesün Temür xan	Borucigin Yesün-Temür (孛兒只斤也孫鐵木兒 Bóérzhījīn Yěsūntiěmùér)	1323–1328	Taidinq (泰定 Tàidìng) 1321–1328 Çihe (致和 Zhìhé) 1328
	Tyanşundi (天順帝 Tiānshùn Dì) (2)	Aracabiq xan	Borucigin Arigaba (孛兒只斤阿速吉八 Bóérzhījīn Āsùjíbā)	1328	Tianşun (天順 Tiānshùn) 1328
Vençonq (文宗 Wénzōng)		Toğ Temür xan	Borucigin Toq-Temür (孛兒只斤圖鐵木兒 Bóérzhījīn Tútiěmùér)	1328–1329 and 1329–1332	Tianli (天曆 Tiānlì) 1328–1330 Çişun (至順 Zhìshùn) 1330–1332
Minqçonq (明宗 Míngzōng)		Xutuqtu xan	Borucigin Xoşila (孛兒只斤和世剌 Bóérzhījīn Héshìlà)	1329
Ninqçonq (寧宗 Níngzōng)		Rinçinbal xan	Borucigin Irinchibal (孛兒只斤懿璘質班 Bóérzhījīn Yìlínzhìbān)	1332	Çişun (至順 Zhìshùn) 1332
Hiçonq (惠宗 Huìzōng)	Şundi (順帝 Shùndì)	Toqhon Teymur	Borucigin Toghan-Temür (孛兒只斤妥懽鐵木兒 Bóérzhījīn Tuǒhuān Tiěmùér)	1333–1370	Çişun (至順 Zhìshùn) 1333 Yuantonq (元統 Yuántǒng) 1333–1335 Çiyuan (至元 Zhìyuán) 1335–1340 Çijeng (至正 Zhìzhèng) 1341–1368 Çiyuan (至元 Zhìyuán) 1368–1370