Vikipediya

Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası

Qızılbaş (müzakirə | töhfələr) (→Mənbə) tərəfindən edilmiş 06:22, 11 mart 2024 tarixli redaktə


Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası (ZDFR[a], Azərbaycanca:زاقافقازیا خالق فدراتیو جومهوریتی, Gürcücə:ამიერკავკასიის დემოკრატიული ფედერაციული რესპუბლიკა, Ermənicə:Անդրկովկասեան Ժողովրդավարական Դաշնային Հանրապետութիւն; 22 aprel – 28 may 1918[b]) indiki Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan ərazisinin böyük hissəsini, Rusiya və Türkiyənin bəzi hissələri habelə Qafqazda qısa ömürlü dövlət idi. Gürcüstan müstəqilliyini elan edənə qədər dövlət cəmi bir ay yaşamış, az sonra isə Ermənistan və Azərbaycan olmuşdur .

Tarixi dövlət
Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası
Bayraq
Bayraq
← 
 →
 →
 →
Paytaxt Tbilisi
Rəsmi dilləri
Ərazisi
  • 186.100 km²
İdarəetmə forması federal respublika[d], federasiya, parlamentli respublika

ZDFR-ni təşkil edən bölgə Rusiya İmperiyasının bir hissəsi idi. 1917-ci il Fevral Inqilabı zamanı imperiya dağılan və müvəqqəti hökumət ələ keçirən kimi, Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi (Ozakom) adlı oxşar orqan Qafqazda da eyni şeyi etdi. Oktyabr inqilabından və Rusiyada bolşeviklərin yüksəlişindən sonra Ozakomu Zaqafqaziya Komissarlığı əvəz etdi. 1918-ci ilin martında Birinci Dünya müharibəsi davam edərkən, Komissarlıq bölgəni işğal etmiş Osmanlı İmperiyası ilə sülh danışıqlarına başladı. Lakin Osmanlılar Komissarlığın səlahiyyətlərini qəbul etməkdən imtina etdiyi üçün danışıqlar pozuldu. Rusiyanın müharibədə iştirakına son qoyan Brest-Litovsk müqaviləsi Zaqafqaziyanın bir hissəsini Osmanlı İmperiyasına verdi və o, əraziyə nəzarəti ələ keçirmək üçün onun işğalını davam etdirdi. Bu gözlənilməz təhlükə ilə üz-üzə qalan 22 aprel 1918-ci ildə Komissarlıq özünü ləğv etdi və ZDFR-ni müstəqil dövlət olaraq elan etdi. Dövləti dərhal tanıyan Osmanlı İmperiyası ilə danışıqlara rəhbərlik etmək üçün qanunverici orqan olan Seym yaradıldı.

Üç əsas qrupun (ermənilər, azərbaycanlılar[c] və gürcülər) bir-birindən fərqli məqsədləri ZDFR-nin mövcudluğunu tez bir zamanda təhlükə altına qoydu. Sülh danışıqları yenidən pozuldu və 1918-ci ilin mayında yeni Osmanlı hücumu ilə üzləşən Seymdəki gürcü nümayəndələr ZDFR-nin davam edə bilməyəcəyini bildirdilər və mayın 26-da Gürcüstan Demokratik Respublikasını müstəqil elan etdilər. Gürcülərin artıq ZDFR, Ermənistan Demokratik Respublikası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə daxil olmaması iləhər biri mayın 28-də federasiyanı bitirərək müstəqilliklərini elan etdi. Qısa müddət ərzində mövcud olduğu üçün ZDFR regionun milli tarixşünaslıqlarında böyük ölçüdə diqqətdən kənarda qalmış və müstəqil dövlətlərə münasibətdə yalnız birinci mərhələdə nəzərə alınmışdır.

Tarixi

Zəmin

Cənubi Qafqazın böyük bir hissəsi XIX əsrin I yarısında Rusiya imperiyası tərəfindən ələ keçirilmişdi.[6] 1801-ci ildə yaradılmış Qafqaz canişinliyi növbəti onilliklər boyunca regionda birbaşa rus hakimiyyətini təmin etdi və daha da gücləndirdi. Bu müddət ərzində lokal muxtariyyət tədricən azaldı və canişinlik 1845-ci ildə əlavə güclər əldə etməyi bacardı.[7] Tiflis şəhəri canişinin fəaliyyət göstərdiyi şəhər olmaqla birlikdə, de-fakto bir şəkildə regionun paytaxtına çevrildi.[8] Tiflis və XIX əsrin ikinci yarısından neft satan sənaye bölgəsi kimi böyüməyə və iqtisadi mərkəz olmağa başlayan Bakı[9] şəhərlərindən başqa Cənubi Qafqaz mütləq dərəcədə kənd təsərrüfatı bölgəsi idi.[10] Etnik olaraq da bölgə müxtəlif idi. Regiondakı əsas 3 etnik qrup var idi: azərbaycanlılar, gürcülər və ermənilər. Rusiya imperiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra regionda rusların da sayı sürətlə artmağa doğru getməkdə idi.[11]

1914-cü ildə Birinci Dünya müharibəsinin başlaması ilə birlikdə Cənubi Qafqaz Rusiya və Osmanlı imperiyalarının əsas döyüş səhnələrindən birinə çevrildi.[12] Döyüşlər nəticəsində ruslar bir neçə mühüm qələbələr qazandılar və Osmanlı imperiyasınnı iç hissələrinə qədər daxil oldular. Bütün bu müddət ərzində Rusiya imperiyası bütün müsəlmanların dini rəhbəri olan Xəlifə rütbəsini daşıyan Osmanlı sultanının cihad fətvasının Cənubi Qafqazdakı müsəlmanlara təsir edəcəyindən çəkinməkdə idi.[13] Həmçinin iki imperiyanın mübarizəsində sərhəd boyunca yaşamaqda olan ermənilərin də tərəflərə yanaşması mühüm yer tutmaqda idi.[14][15][16]

1917-ci il Fevral inqilabı ilə Rusiya imperiyası süqut etdi və onun yerində Müvəqqəti Hökumət yaradıldı. Qafqazın canişini, Böyük Knyaz Nikolay əvvəlcə yeni hökuməti dəstəklədiyini bildirsə də, imperator gücü zəiflədiyi üçün vəzifəsindən istefa vermək məcburiyyətində qaldı.[17] Müvəqqəti Hökumət 22 mart 1917-ci ildə Cənubi Qafqazı idarə etmək üçün yeni müvəqqəti hakimiyyət orqanı olan Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsini (Rus abreviaturu Ozakom ilə tanınır)[d] yaratdı yaratdı. Komitə, Dumaya (Rusiya qanunverici orqanına) seçilən qafqazlı nümayəndələrdən və digər yerli liderlərdən ibarət olmaqla birlikdə, "kollektiv naiblik" funksiyasını yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulmuşdu və bölgənin etnik qruplarından nümayəndələr var idi.[19][20] Peterburqda[e] olduğu kimi əslində Qafqazda da ikili hakimiyyət hökm sürməkdə idi. Peterburqdan o qədər də dəstək ala bilməyən Komitə yerlərdə təşkil edilən sovetlər[f] üzərində öz hakimiyyətini qurmaqda problemlər yaşamaqda idi. Bu sovetlər içərisində ən güclüsü Tiflis Soveti idi.[23]

Zaqafqaziya Komissarlığı

7 noyabr 1917-ci il tarixində meydana çıxan və bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi ilə nəticələnən Oktyabr inqilabının xəbəri növbəti gün Qafqaza çatdı. Elə həmin gün Tiflis Soveti toplandı və bolşeviklərin hakimiyyəti qəsb etməsinə qarşı olduqlarını elan etdilər. Bundan üç gün sonra gürcü menşeviki olan Noy Jordaniya ilk dəfə yerli muxtar hökumət ideyasını dilə gətirdi. Onun əsaslandırmasına görə, bolşeviklərin hakimiyyəti ələ keçirmələri qeyri-qanuni idi, buna görə də, Qafqaz onların direktivlərini izləmək məcburiyyətində olmamalı idi.[24] Jordaniya belə etməklə keçmiş imperiya ərazisində qayda-qanunun bərpa edildiyi vaxta qədər gözləməyi təklif edirdi. Tiflis Sovetində başqa nümayəndələr ilə müzakirələr davam etdirildi. 28 noyabrda Komitə və digər qruplarla aparılan müzakirələr nəticəsində Komitənin fəaliyyətinə son qoymaq və onu bir başqa hakimiyyət orqanı ilə əvəz etmək qərara alındı. Beləliklə, bolşevik hakimiyyətini tanımayan Zaqafqaziya Komissarlığı yaradıldı. Bölgənin dörd əsas etnosu olan azərbaycanlılar, ruslar, gürcülər və ermənilərin nümayəndələrindən təşkil edilən Komissarlıq Cənubi Qafqazın hakimiyyət orqanı olaraq Komitəni əvəz etdi. Komissarlığın 1918-ci ilin yanvarında Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin toplanacağı vaxta qədər fəaliyyət göstərməsi nəzərdə tutulmuşdu. Gürcü olan Yevgeni Gegeçkori rəhbər və Xarici İşlər Komissarı oldu.[25] Digər komissarlıqlar isə digər əsas millətlər arasında paylaşdırıldı.[26] Müvəqqəti hökumət olmaq məqsədi ilə yaradılmış Komissarlıq güclü şəkildə idarə edə bilmirdi: o, eyni vaxtda formalaşan və etnik mənsubiyyətə əsaslanan milli şuraların hərbi dəstəyindən asılı idi və qəbul etdikləri hər hansı qanunları faktiki olaraq tətbiq etməkdə aciz idi.[27]

Bütün bunlar baş verərkən nominal olaraq rus və Osmanlı orduları bölgədə müharibə şəraitində olduqları üçün 18 dekabr 1917-ci ildə Ərzincan atəşkəsi imzalandı.[28] Müharibə şəraitinin sonlanmasına görə, 16 yanvar 1918-ci ildə Osmanlı diplomatları Komissarlığı Brest-Litovsk sülh müzakirələrində iştirak etməyə dəvət etdilər. Belə ki bu zaman bolşeviklər Almaniya və müttəfiqləri ilə müharibəni bitirmək üçün Brest-Litovskda separat sülh danışıqlarına başlamışdılar. Lakin Komissarlıq Rusiyadan ayrı hərəkət etmək istəmədiyi üçün dəvəti cavablandırmadı və beləliklə, müzakirələrə qatılmadı.[29] Bundan iki gün sonra, yəni 18 yanvar 1918-ci ildə səsvermədən sonra toplanmış Müəssislər Məclisi ilk və son toplantısını həyata keçirdi. Məclis elə ilk toplantısında da seçkilərdə birinci partiya olaraq çıxmağı bacarmamış bolşeviklər tərəfindən dağıdıldı. Bundan sonra, bolşeviklər bütün keçmiş imperiya torpaqlarında öz hakimiyyətlərini gücləndirməyə başladılar.[30] Bu, Komissarlıq üçün onların bolşeviklərlə heç bir ciddi vəzifədə işləyə bilməyəcəklərini təsdiqlədi və buna görə də onlar daha rəsmi hökumət qurmağa başladılar.[31] Osmanlı Komissarlıq arasında razılaşdırılmış atəşkəs yalnız 30 yanvara qədər davam etdi. Bu tarixdə Osmanlı ordusu Qafqaz istiqamətində yeni hücuma başldı. Osmanlı ordusu bu hücumlarını davamlı olaraq erməni dəstələrinin Osmanlıdan ələ keçirilmiş bölgədəki müsəlman əhalisinə hücum etməsi ilə əsaslandırırdılar.[32] Rus qüvvələrinin böyük ölçüdə cəbhədən çıxarılması ilə Komissarlıq başa düşdü ki, onlar Osmanlı qüvvələrinin genişmiqyaslı irəliləyişinə müqavimət göstərə bilməyəcəklər və buna görə də fevralın 23-də sülh danışıqlarının yeni raunduna başlamağa razılaşdılar.[28]

Seym

 
Seeymin baş katibi kimi çalışmış Nikolay Çxeidze.

1917-ci ilin noyabrından etibarən Cənubi Qafqazın qanunverici orqanını qurmaq ideyası müzakirə edilməkdə olsa da, real addımlar atılmamışdı. Yanvarda Müəssislər Məclisinin dağıdılmasından sonra Komissarlığın rəhbərliyinə aydın oldu ki, Rusiya ilə əlaqələr tamamilə kəsilmiş vəziyyətdədir.[33] Bolşeviklərin idarəsi altında qalmaq istəməmək Komissarlığı öz qanunverici orqanlarını qurmaq yönündə əməli addımlar atmağa sövq etdi. Beləliklə, Cənubi Qafqaz legitim hökumət ollar və Osmanlı imperiyası ilə uyğun bir şəkildə danışıqlar apara bilərdi. 23 fevralda Tiflis şəhərində Seym adlı qanunverici orqan yaradıldı.[34]

Seymin üzvlərini seçmək üçün heç bir seçki keçirilmədi, bunun əvəzinə Müəssislər Məclisinə keçirilmiş seçkilər əsas götürüldü. Daha çox üzvün qoşulmasına imkan yaratmaq üçün Müəssislər Məclisi üçün istifadə edilən seçki həddinin üçdə birinə endirildi. Bununla da, daha kiçik partiyaların təmsil olunmasına imkan verildi.[g][35] Gürcü menşevik Nikolay Çxeidze baş katib olaraq elan edildi.[36] Son nəticə olaraq Seym 10 partiyadan təşkil edildi. Bu partiyalardan üçü əsas partiya idi və hər biri əsas etnosu təmsil edirdi. Gürcüləri menşeviklər, azərbaycanlıları müsavatçılar, erməniləri daşnaklar təmsil edirdilər. Gürcülər və azərbaycanlıların hər birinin 30 nümayəndəsi, ermənilərin isə 27 nümayəndəsi var idi.[35] Bolşeviklər Rusiya üçün (o cümlədən Zaqafqaziyada) yeganə qanuni hökumətin bolşeviklərin nəzarəti altında olan Xalq Komissarları Soveti (Rus abreviaturası - Sovnarkom) olduğunu iddia edərək Seymi boykot etdilər.[h][34]

Elə ən əvvəldən Seym öz hakimiyyətini qura bilmək də çətinliklərlə üzləşdi. Fərqli etnik və siyasi quruluşa malik olan, hakimiyyətinin sərhədləri tam olaraq bəlli olmayan Seymdə həm daxildə, həm də xaric ilə münaqişə hakim idi.[37] O, əsasən üç əsas etnik qrupun təmsil etdiyi milli şuralardan asılı idi və onların razılığı olmadan davam edə bilməzdi.[38] Beləliklə, Osmanlının sülh danışıqlarını yeniləmək təklifi və Seymin yerləşdiyi Tiflisdə görüşmək istəyi rədd edildi, çünki Osmanlı nümayəndələrinin Tiflisə gəlməsi ilə Seymin daxilində baş verən fikir ayrılıqlarından xəbərdar olacaqlarını anlayırdılar. Bunun əvəzinə şimal-şərqi Anadolunun Trabzonuna getməyə razılaşdılar.[39]

Trabzon sülh konfransı

Seymi təmsil edən nümayəndə heyəti martın 2-də Trabzona yola düşməli idi, lakin həmin gün Brest-Litovskda sülh danışıqlarının yekunlaşdığı və rusların sülh müqaviləsi imzalayacağı elan olundu.[40] Brest-Litovsk müqaviləsi çərçivəsində rusların Osmanlı İmperatorluğuna böyük torpaq sahələrini, o cümlədən Zaqafqaziyanın əsas bölgələrini: Ərdahan, Batum vilayəti və Qars vilayətinin ərazilərini verməsi barədə razılaşma var idi. 1877-1878-ci illər Rusiya-Türkiyə müharibəsindən sonra Rusiya tərəfindən ilhaq edilmişdi, indi isə Osmanlıya geri qaytarılırdı.[41] Bu qəfil inkişafdan sonra nümayəndə Seym heyəti mövqelərini yenidən nəzərdən keçirmək məcburiyyətində qaldıqları üçün ayrılmağı təxirə saldılar.[42] Zaqafqaziya Brest-Litovsk danışıqlarında iştirak etmədiyi üçün onlar dünyanın bir sıra hökumətlərinə sülh danışıqlarında iştirak etmədikləri üçün müqaviləyə əməl etməyəcəklərini və əraziləri boşaltmayacaqlarını bildirərək mesajlar göndərdilər.[43] Nümayəndə heyəti nəhayət 7 martda Tiflisdən ayrıldılar və növbəti gün Trabzona çatdılar.[44] Gələndə on nümayəndə və daha əlli mühafizəçidən ibarət nümayəndə heyəti mühafizəçilərdən tərksilah edilmələri istənildiyi üçün saxlanıldılar. Qeyri-adi böyük nümayəndə heyəti Seymi təşkil edən müxtəlif etnik qrupları və siyasi fraksiyaları təmsil etmək üçün seçilmiş şəxslərdən ibarət idi;[45] gəldikləri zaman bir Osmanlı məmuru zarafatla demişdi ki, "bu, Zaqafqaziyanın bütün əhalisi idisə, həqiqətən də çox az idi; lakin bu, yalnız bir heyət idisə, çox böyük idi".[43]

Nümayəndələr Trabzonda konfransın başlamasını gözləyərkən Osmanlının 3-cü ordusunun komandanı Mehmet Vehip Paşa 10 martda keçmiş rus generalı olan və indi də Komissarlığa xidmət edən Yevgeni Lebedinskiyə xəbər göndərərək Ərdahan, Batum və Qars bölgələrini evakuasiya etməyi tələb etdi. O, bu tələblərini Brest-Litovsk müqaviləsi əsasında etdiyini bildirirdi. Vehib həmçinin Komissarlıqdan göstərişlər alan İlia Odişelidzeyə erməni qüvvələrinin Ərzurum yaxınlığında əhaliyə hücumları fonunda Osmanlı qüvvələrinin sülhü qorumaq üçün irəliləməli olacağını və hər hansı düşmən cavabının güclə qarşılanacağı barədə xəbərdarlıq da etdi. Vehib Paşanın bu tələblərinə birbaa Seymin baş katibi olan Çxeidze tərəfindən cavab verildi. Çxeidze cavabında Seymin artıq Trabzona sülh nümayəndə heyəti göndərdiyini, bununla da nə Rusiyanı, nə də Rusiyanın imzaladığı Brest-Litovsk sülh müqaviləsini tanımadıqlarını elan etdiklərini bildirdilər.[46][47] 11 martda Osmanlı ordusu Ərzuruma doğru hücuma keçdi. Şəhərdəki erməni islahlılar çox qısa bir müqavimət göstərdikdən sonra qaçmağa başladılar.[48]

14 martda Trabzon sülh konfransı öz işinə başladı. İlk sessiyada Osmanlı nümayəndəliyinin rəhbəri olan Rauf bəy Cənubi Qafqaz nümayəndəliyinin rəhbəri olan Akaki Çxenkelidən onların kimi təmsil etdiklərini soruşdu. Çxenkeli nə ona, nə də onun köməkçilərinə bu sualın aydın cavabı bəlli olmadığı üçün dəqiq heç bir cavab verə bilmədi. Sual iki gündən sonra təkrarlananda Rauf Çxenkelidən dövlətlərinin tərkibini aydınlaşdırmağı, bunun beynəlxalq hüquqa uyğun olub-olmadığını müəyyən etməyi xahiş etdi. Çxenkeli bildirdi ki, Oktyabr inqilabından etibarən Cənubi Qafqazda mərkəzi dövlət öz hakimiyyətini dayandırmışdır. Bundan sonra üstəqil hökumət qurulmuşdu və o, Brest-Litovsk sülh danışıqlarına dəvəti müzakirə edərkən dövlət kimi davrandığına görə, müstəqilliyi açıq-aydın elan olunmasa belə, suveren dövlət kimi tanınırdı. Rauf arqumenti təkzib edərək, Sovnarkomun bütün Rusiya üzərində səlahiyyət sahibi olduğunu və Osmanlı nümayəndələrinin Brest-Litovsk danışıqlarına qoşulmaq üçün Komissarlığa mesaj göndərmələrinə baxmayaraq, bunun tanınmağa imkan vermədiyini bildirdi.[49] Nəhayət, Rauf bildirdi ki, Osmanlı nümayəndə heyəti Trabzona ancaq Brest-Litovskda həll olunmamış bəzi iqtisadi və ticarət məsələlərini həll etmək üçün gəlib. Beləliklə, Rauf bəy Osmanlı tərəfinin Brest-Litovskla ona verilmiş torpaqlardan Komissarlıq lehinə güzəştə getməyəcəyi aydın oldu. Bundan sonra, Çxenkeli və yoldaşlarının Seymə mesaj göndərmək və necə davam edəcəklərini müəyyən etmək üçün qısa fasilə istəməkdən başqa seçimləri yox idi.[50]

Formalaşma

Yeni Osmanlı hücumu

Trabzon konfransında fasilə yaranan kimi Osmanlı qüvvələri Cənubi Qafqaza doğru hücumlarını davam etdirdilər. Osmanlı ordusu martın sonlarına doğru Rusiya imperiyası ilə olan 1914-cü il sərhədlərini keçdilər.[51] Seymdə məsələnin həlli üçün müzakirələr getməkdə idi və nümayəndələrin çoxu siyasi həll tərəfdarı idi. 20 mart tarixində Osmanlı tərəfi təklif etdi ki, əgər Seym yenidən müzakirələrə və danışıqlara başlamaq istəyirsə özünü müstəqilliyini elan etməli, bununla da Cənubi Qafqazın artıq Rusiyanın tərkib hissəsi olmadığını bildirməlidir.[52] Müstəqillik ideyası əvvəllər də yaranmışdı, gürcülər bunu əvvəlki illərdə dərindən müzakirə etmişdilər; gürcü rəhbərliyi rusların bunu təsdiq etməyəcəyini hiss etdiyi və menşevik siyasi ideologiyası millətçilikdən uzaqlaşdığı üçün bunun əleyhinə qərar verildi.[53]

5 aprel tarixində Çxenkeli Brest-Litovsk sülhünü Osmanlı ilə danışıqlar üçün əsas olaraq qəbul etdiyini bildirdi və Seymi də bu mövqeni qəbul etməyə çağırdı.[54] O, başlanğıcda istəyirdi ki, Batumun Komissarlığın bir hissəsi olaraq qalmasına nail olsun. Çünki Batum regionun tək limanı kimi iqtisadi olaraq çox əhəmiyyətli idi. Osmanlı tərəfi bunu müzakirə etmədən belə rədd etdi və yalnız Brest-Litovsk maddələrinin qəbul ediləcəyi halda duracaqlarını bildirdilər. Nəticədə Qafqaz nümayəndələri bunu qəbul etməyə məcbur oldular. Aprelin 9-da Çxenkeli öz istəyi ilə hərəkət edərək, digər Mərkəzi Güclərin nümayəndələrinin danışıqlarda iştirakını xahiş etsə də, müəyyən edilmiş şərtlər əsasında danışıqları davam etdirməyə razılıq verdi.[55] Rauf cavab verdi ki, belə bir müraciətə yalnız Zaqafqaziya müstəqil dövlət olduğu halda baxıla bilər.[56]

Nəticəsiz danışıqlardan yorulan və mübahisəli bölgələrin digər qüvvələr tərəfindən ələ keçirilə biləcəyindən qorxan Osmanlı rəsmiləri Batumun müdafiəçilərinə ultimatum verdilər.[57] Ultimatumda şəhərin 13 aprelə qədər boşaldılması tələb edilirdi. Çxenkeli şəhərin əhəmiyyətini başa düşsə də, Brest-Litovsk müqaviləsi şərtlərini qəbul edirdi və onun itirilməsini anlayışla qarşılayırdı.[58] Lakin Seymin digr gürcü nümayəndələri şəhəri əllərində saxlamaq barədə israrlı bir mövqe sərgiləyirdilər. Gegeçkori qeyd edirdi ki, şəhər çox asanlıqla müdafiə edilə bilər. Gürcü menşevik İrakli Tsereteli ehtiraslı nitq söyləyərək şəhəri müdafiə etməyə çağırış etdi. O, Seymi Brest-Litovsk müqaviləsini birlikdə qınamağa dəvət edirdi. Erməni nümayəndələr əvvəldən Osmanlı ilə müharibəni davam etdirmək tətəfdarı idilər. Yalnız azərbaycanlı nümayəndələr bu məsələdə çəkinkən idilər və savaşmaq istəmirdilər.[59] Səsvermədə azərbaycanlılar məğlub oldular və 14 apreldə Seym Osmanlı imperiyasına müharibə elan etdi.[60][61] Müharibənin elan edilməsindən dərhal sonra Tsereteli və Jordaniya Batuma gedib şəhərin müdafiəçilərinə qatılmaq üçün yola düşdülər. Eyni zamanda Trabzondakı nümayəndələrə də oranı tərk edib Tiflisə geri dönmək əmr edildi.[62] Bəzi azərbaycanlı nümayəndələr bu əmri pozdular və orada qaldılar, potensial danışıqlara can atdılar, lakin bundan heç nə alınmadı.[63]

Yaradılma

Döyüşlər başladıqdan sonra Osmanlı imperiyasının hərbi üstünlüyü aşkar ortaya çıxdı.[64] Onlar 14 apreldə kiçik müqavimətdən sonra Batumu ələ keçirdilər.[65] Həmçinin Qarsa da hücum edən Osmanlı hərbçiləri şəhərdəki 3 min nəfərlik erməni dəstəsi ilə qarşılaşdılar. Artilleriya tərəfindən dəstəklənən ermənilər 25 apreldə şəhərdən çıxarıldılar. İstədikləri bölgələrin çoxunu ələ keçirən Osmanlı impriyası daha çox döyüşçü itirməmək üçün 22 apreldə Zaqafqaziya nümayəndələrinə sülh təklif etdilər və onların cavablarını gözləməyə başladılar.[66]

Osmanlı imperiyasının hərbi üstünlüyü qarşısında Gürcü Milli Şurası müzakirələr zamanı yeganə çıxış yolunun Cənubi Qafqazı müstəqil dövlət elan etmə olduğu qənaətinə gəldi.[67] Bu ideya aprelin 22-də Seymdə müzakirə olundu, debata başçılıq edən gürcülər qeyd etdilər ki, Osmanlı nümayəndələri Zaqafqaziya müstəqil dövlət kimi onlarla görüşmək şərti ilə sülh danışıqlarını bərpa etməyə razılaşıblar.[68] İrəli getmək seçimi əvvəlcə yekdil deyildi. Erməni daşnakların çoxu belə çox bölgə itirmək istəməsələr də düşünürdülər ki, ən yaxşı çıxış yolu Osmanlı hərbi irəliləməsini durdurmaqdır. Azərbaycanlıların marağını müdafiə edən müsavatçılar isə hələ də müsəlmanlarla döyüşmək istəməsələr də, müstəqillik fikrinin xarici dövlətlər tərəfindən parçalanmasının qarşısını ala biləcək yeganə addım olduğunun fərqində idilər. Bu fikrə qarşı əsas müxalifət Sosialist İnqilabçılar Partiyasından gəldi. Onların nümayəndəsi Lev Tumanov iddia edirdi ki, Cənubi Qafqaz xalqı belə bir addımı dəstəkləməməkdədir. O, həmçinin müsavatçıların hərəkətverici qüvvəsinin "qorxu deyil, vicdan" olduğunu iddia etsə də, bunun əslində "vicdan deyil, qorxu" olduğunu iddia edib. O, belə nəticəyə gəlib ki, onların hamısı bu hərəkətindən peşman olacaqlar.[69]

Müzakirə sonlandırıldıqdan sonra etnik gürcü menşevik Davit Oniaşvili təklif etdi ki, Seym Cənubi Qafqazı müstəqil, demokratik və federativ respublika elan etsin.[70] Bəzi deputatlar məsələnin lehinə səs vermək istəmədikləri üçün palatanı tərk ediblər və buna görə də təklif az sayda etirazla keçib.[71] Yeni elan edilmiş Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası dərhal Vehip Paşaya bu yenilik barədə xəbər göndərdi və bildirdi ki, yeni hökumət Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərini qəbul etməyə, Qarsı Osmanlılara təslim etməyə razıdır.[72] Beləliklə, 28 aprel tarixində Osmanlı imperiyası ZDFR-ni rəsmi şəkildə tanıdı.[73][74] Bu tanımaya baxmayaraq, özünün hərbi irəliləməsini davam etdirən Osmanlı imperiyası Ərzurum və Qarsı tamamilə ələ keçirdi.[75][76]

Müstəqillik

 
Akaki Çxenkeli ZDFR-nın həm xarici işlər naziri, həm də baş naziri kimi çalışmışdır.

Yaradıldığı zaman ZDFR-nın ölkəni idarə edəcək kabineti mövcud deyildi. Komissarlıq respublikannı yaradıldığı zaman ləğv edildi və Gegeçkori öz dəstəyini itirdiyini düşünərək yeni quruma rəhbərlik etməyi rədd etdi. Seym müzakirələri zamanı Çxenkelinin baş nazir vəzifəsini tutması razılaşdırılsa da, o, yeni kabinet formalaşana qədər müvəqqəti vəzifədə işləməkdən imtina etdi. 26 aprelə qədər hökumət kabinetini qurmaq mümkün olmadı və beləliklə, ZDFR 3 gün faktiki icraedici orqansız fəaliyyət göstərdi. Gələn təzyiqlərdən sonra Çxenkeli baş nazir vəzifəsini icra etməyə başladı. O, erməni qüvvələrinə əmr edərək döyüşlər dayandırmağı əmr etdi. Eyni zamanda da, Vehip Paşaya müraciət edərək Batumda sülh danışıqlarına başlamağı təklif etdi. Batum ona görə seçilmişdi ki, Cənubi Qafqaz nümayəndələri lazım gəldikdə Tiflisə geri dönmə imkanına sahib olsunlar. Halbuki bu Trabzonda mümkün deyildi.[77]

Çxenkelinin Qarsı təvhil verməsi qərarından qəzəblənən daşnaklar kabinetə qoşulmağı rədd etdilər. Onlar menşeviklərlə danışıqlar apardılar, lakin sonuncular yalnız Çxenkeli və ya erməni olan Hovanes Kacaznunini dəstəkləyəcəklərini xəbərdar etdikdən sonra geri çəkildilər. Menşeviklər anlayırdılar ki, Kacaznunini seçməklə elə bir təsəvvür yaranacaqdı ki, ZDFR ermənilərin torpaq iddiaları uğrunda savaşmağı davam etdirmək fikrindədir. və bunun azərbaycanlıların federasiyanı tərk etməsi və Osmanlı qüvvələrinin yerlərin digər qalan hissəsini təhdid etməsini asanlaşdıracağından qorxurdular, buna görə də, daşnaklar bu təklifi dəstəkləmək istəmirdilər.[78] 26 apreldə kabinet Seym tərəfindən təstiq edildi və 13 üzvdən ibarət oldu. Çxenkeli baş nazir olmaqla birlikdə xarici işlər naziri vəzifəsini də öz üzərinə götürdü. Yerdə qalan vəzifələr millətlər arasında paylaşdırıldı. Ermənilər 4, azərbaycanlılar 5, gürcülərə isə 3 nazir vəzifəsi verildi.[79] Azərbaycanlılar və gürcülər kabinetdə aparıcı mövqeləri tutdular, tarixçi Firuz Kazımzadənin dediyi kimi, o zaman "Zaqafqaziyada qüvvələr münasibəti" kimi üzə çıxardı.[73] Seymdə özünün andiçmə mərasimi zamanı Çxenkeli elan etdi ki, özünün əsas vəzifəsi ZDFR vətəndaşlarının hüquq bərabərliyini və dövlətin sərhədlərini qonşularla razılaşma əsasında təmin etmək onun əsas vəzifəsidir.[80] O, digər əsas vəzifələrini belə sıralamışdı: konstitusiya yazmaq; sərhədləri müəyyən etmək; müharibəni bitirmək; əksinqilab və anarxiya ilə mübarizə; və torpaq islahatı.[73]

Yeni sülh razılaşması 11 may tarixində Batumda toplandı. Həm Çxenkeli, həm də Vehib Paşa konfransa şəxsən qatılmışdı.[81] Konfransın rəsmən işə başlamasından əvvəl Çxenkeli yenidən Mərkəz Dövlətlərinin digər ölkələrinin nümayəndələrinin də konfransa qatılmasını təklif etdi, lakin onun bu təklifi Osmanlı nümayəndələri tərəfindən rədd edildi.[82] Hər iki tərəf müşahidəçiləri dəvət etdi: TDFR general Otto von Lossow başda olmaqla kiçik bir alman kontingentini gətirdi, Osmanlı nümayəndələrində isə tanınmamış bir dövlət olan Şimali Qafqaz Dağlı Respublikasından nümayəndələr var idi. Çxenkeli Brest-Litovsk müqaviləsi əsasında danışıqları davam etdirmək niyyətində idi, lakin Osmanlı nümayəndəliyi bunu rədd etdi. Osmanlı nümayəndəliyinə rəhbərlik edən Ədliyyə naziri Xəlil bəy buna qarşı çıxdı. Xəlil bəy iddia edirdi ki, iki dövlət arasında qarşıdurma olduğu üçün Osmanlı artıq Brest-Litovski tanımayacaq və əvəzində Çxenkeliyə lazımi qaydada hazırlanmış müqavilə layihəsi təqdim etdi.[83]

Çxenkeliyə təqdim edilən müqavilə 12 maddədən ibarət idi. Müqavilənin şərtlərinə görə Osmanlı imperiyası Qars və Batum oblastlarından başqa, Axalkalaki, Axaltsıx, Sürməlinin tamamını, Aleksandropol, İrəvan və Üçmüədzin qəzalarının da böyük hissəsini ona verilməsini tələb edirdi. Aleksandropol, İrəvan və Üçmüədzin qəzalarında tələb edilən torpaqlar böyük ölçüdə Qars-Culfa dəmiryolu xətti üzərindəki torpaqlar idi. Bu torpaqların ermənilərə verilməsi ilə ermənilərin iddia etdikləri bütün torpaqlar Osmanlı əlinə keçmiş olurdu.[84]

Dəmiryolu xətti üzrə torpaqların istənilməsinin əsl səbəbi Osmanlı imperiyasının Britaniya ilə müharibə vəziyyətində olduğu Cənubi Azərbaycan və ya ümumi Şimali İran bölgəsinə sürətli çıxış əldə etmə hədəfi idi. Erməni tarixçi Riçard Hovanisyan isə bildirir ki, bunun əsl səbəbi Bakıya və onun neft sənayesi bölgəsinə çıxış əldə etmək idi.[85]

ZDFR-ə düşünmək üçün bir neçə gün verildikdən sonra Osmanlı ordusu özünün hərbi irəliləyişini 21 maydan etibarən davam etdirdi. Onlar bölgədəki erməni silajlı dəstələri ilə bir neçə döyüşə girdilər. Baş Abaran, Sərdarabad və Qara Kilisə döyüşləri nəticəsində Osmanlı ordusu erməniləri məğlub etməyi bacarmadı. Beləliklə də, onların hücumlarının sürəti azaldı və geri çəkilməyə məcbur oldular.[86][87]

Dağılma

Alman müdaxiləsi

22 maydan etibarən Osmanlı ordusu iki qrupa bölündü. Onlardan biri İrəvandan 40 km, digəri isə Tiflisdən 120 km məsafədə idi.[88] Belə bir təhlükə altında olan ZDFR fon Lossow və almanlara onları qoruma istəyi altında yaxınlaşdılar. Fon Lossow daha əvvəl mayın 19-da TDFR ilə Osmanlı İmperiyası arasında vasitəçilik etməyi təklif etmişdi, baxmayaraq ki, bu məsələdə heç bir irəliləyiş əldə etmədi.[89] Alman və Osmanlı İmperiyaları nominal olaraq müttəfiq olsalar da, Almaniya ictimaiyyəti Osmanlı hökumətinin xristianları qətlə yetirdiyinə dair xəbərləri bəyənmədiyi və Almaniya hökumətinin Osmanlı ordusunun Brest-Litovskda razılaşdırılmamış əraziyə irəliləməsini təqdir etmədiyi üçün əvvəlki aylarda münasibətlər pisləşmışdi.[90] Almanların Qafqazda da öz strateji maraqları var idi: onlar həm Britaniya Hindistanına hücum etmək üçün potensial yol, həm də Osmanlılar tərəfindən bloklana bilən regionda xammala çıxış əldə etmək istəyirdilər.[91]

Ermənilər Osmanlı qüvvəsi ilə döyüş vəziyyətində idilər, azərbaycanlıların isə əsas diqqəti Bakını əlində saxlayan bolşeviklərlə idi. Belə bir vəziyyətdə gürcülər o nəticəyə gəldilər ki, ZDFR-in heç bir gələcəyi yoxdur.[92] 14 may tarixində Jordaniya Batuma gedərək Gürcüstanın müstəqilliyini təmin etmək üçün almanların yardımı təmin etməyə çalışdı. O, 21 mayda Tiflisə geri döndü və Gürcüstanın müstəqil olacağına olan inamını dilə gətirdi.[93] 21 mayda erməni, azərbaycanlı və gürcü nümayəndələr 21 mayda Seymdə görüşərək ZDFR-in gələcəyini müzakirə etməyə başladılar. Müzakirələr zamanı bəlli oldu ki, bu qurumun gələcəyi uzun deyil. Növbəti gün gürcülər yalnız görüşdülər və o nəticəyə gəldilər ki, ölkənin müstəqilliyini elan etmək yeganə çıxış yoludur.[92] Jordaniya Batumda fon Lossow ilə görüşməyə yollanmazdan əvvəl Zurab Avalişvili 22 mayda istiqlaliyyət bəyannaməsinin mətnini hazırladılar.[94] 24 may tarixində Lossow Mayın 24-də Von Lossow cavab verdi ki, o, yalnız bütövlükdə ZDFR ilə işləmək səlahiyyətinə malikdir; uzun sürməyəcəyi aydınlaşdığından o, Trabzonu tərk etməli və bundan sonra necə hərəkət edəcəyi barədə hökuməti ilə məsləhətləşməli olacaqdı.[95]

Parçalanma

 
Irakli Tsereteli gave the final speech of the Seim, calling for the dissolution of the TDFR and the independence of Georgia.

26 may tarixində Tsereteli Seymdə iki nitq ilə çıxış etdi. Onun birincisində o, xalq arasında birlik olmadığı üçün ZDFR-nin davam edə bilməyəcəyini və etnik çəkişmələrin Osmanlı işğalı ilə bağlı hərəkətlərin vahid şəkildə müəyyən edilə bilməməsinə səbəb olduğunu izah etdi. İkinci çıxışında. Tsereteli azərbaycanlıları ZDFR-nin müdafiəsinə dəstək verməməkdə günahlandırıdı və bəyan etdi ki, federasiya uğursuzluğa düçar olduğu üçün Gürcüstanın özünü müstəqil elan etməsinin vaxtı çatıb.[96] Saat 15:00-da vəsatət qəbul edildi: "Zaqafqaziya Respublikasını yaradan xalqlar arasında müharibə və sülh məsələlərində əsas fikir ayrılıqları yarandığına və bütün Zaqafqaziya adından danışan bir mötəbər nizamın yaradılması mümkün olmadığına görə, Seym Zaqafqaziyanın ləğvi faktını təsdiq edir və onun səlahiyyətlərini müəyyən edir". Nümayəndələrin əksəriyyəti palatanı tərk etdi, yalnız gürcülər qaldı, onlara qısa müddət ərzində Gürcüstan Milli Şurasının üzvləri də qoşuldu.[97] Sonra Jordaniya Gürcüstanın müstəqillik bəyannaməsini oxudu və Gürcüstan Demokratik Respublikasını elan etdi.[98][99] Bunun ardınca Ermənistan və Azərbaycan da eyni şeyi etdi və müvafiq olaraq Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Demokratik Respublikası yaradıldı.[100] Mayın 30-da Tiflisdəki Erməni Milli Şurası “Erməni xalqına müraciətində” özünü “erməni mahallarının ali və yeganə hakimiyyəti” elan etdi və Türkiyə ilə sülh müqaviləsi imzalamaq üçün Batuma nümayəndə heyəti göndərdi.[101] Hər üç yeni müstəqil dövlət iyunun 4-də Osmanlı İmperiyası ilə sülh müqaviləsi imzaladı və faktiki olaraq bu münaqişəyə son qoydu.[102] Daha sonra Ermənistan son sərhədlərini müəyyən etmək üçün həm Azərbaycanla (1918-1920), həm də Gürcüstanla (1918-ci ilin dekabrında) qısamüddətli müharibələr apardı.[103]

Miras

ZDFR cəmi bir ay davam etdiyi üçün məhdud bir mirasa sahibdir və mövzu ilə bağlı tarixi yaddaş məhduddur.[104] Tarixçilər Adrian Brisku və Timoti K. Blauvelt qeyd edirlər ki, bu qurum "həm o zamankı aktyorlara, həm də regionun sonrakı alimlərinə unikal, şərti və şübhəsiz ki, təkrarolunmaz görünürdü".[105] Stiven F. Cons bunun "müstəqil Zaqafqaziya ittifaqı üçün ilk və son cəhd" olduğunu bildirərkən,[106] Riçard Hovannisyan qeyd edir ki, ZDFR-nin qısa müddət ərzində fəaliyyəti onun "müstəqil, demokratik, federativ yaxud respublika olmadığını nümayiş etdirdi".[71]

Bolşevik hakimiyyəti altında üç varis dövlət zorla Sovet İttifaqının tərkibində Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası kimi birləşdirildi. Bu dövlət 1922-ci ildən 1936-cı ilə qədər davam etdi, sonra yenidən üç ittifaq respublikasına parçalandı: Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikaları.[107] Müasir Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan dövlətləri daxilində ZDFR öz milli tarixşünaslıqlarında böyük ölçüdə nəzərə alınmır və yalnız öz müstəqil dövlətlərinə qarşı ilk mərhələ kimi nəzərə alınır.[108]

Rəmzlər

Bayraq

 
Səhv bildirilmiş ZFDR bayrağı.

Bəzi mənbələr ZDFR-nin bayrağı, sarı-qara-qırmızı üçrəngli olduğunu iddia edir. Əslində dövlətin bayrağı yox idi. Bu yanlış fikrin yaranmasına səbəb K. İvanovun "Dünya dövlətlərinin bayraqları" kitabında Gürcüstan bayrağının sarı-qara-qırmızı adlandırıldığı bəyanatla bağlı ola bilər.

Parlament

ZDFR parlamentində təmsil olunan fraksiyalar:

Hökumət

Ministers Transcaucasian Democratic Federative Republic
Portfel Nazir
Baş nazir Akaki Çxenkeli
Xarici işlər naziri Akaki Çxenkeli
Daxili işlər naziri Noy Ramişvili
Maliyyə naziri Aleksandr Xatisyan
Dəmiryolları naziri Xudadat bəy Məlikaslanovv
Ədliyyə naziri Fətəli xan Xoysk
Müharibə naziri Qriqol Qeorqadze
Kənd Təsərrüfatı naziri Noy Xomeriki
Təhsil naziri Nəsib bəy Yusifbəyli
Ticarət və Sənaye naziri Məmmədhəsən Hacınski
Ərzaq naziri Avetik Saakyan
Dövlət xeyriyyəsi naziri Hovanes Kacaznuni
Əmək naziri Aramayis Erzinkian
Dövlət nəzarəti naziri İbrahim bəy Heydərov

Ərazisi

ZDFR aşağıdakı inzibati ərazi hissələrindən ibarət idi:

Qeydlər

  1. ↑ Rusca:Закавказская демократическая Федеративная Республика (ЗДФР), Zakavkazskaya Demokraticheskaya Federativnaya Respublika[1]
  2. ↑ Rusiya və ZDFR Yuli təqvimindən istifadə edirdilər və bu təqdim o dövrdə Avropa ölkələrinin çoxu tərəfindən istifadə edilən Qriqori təqvimindən 13 gün geri idi. Hər iki dövlət də 1918-ci ilin əvvəllərində təqvimlərini Qriqori təqvimi olaraq dəyişdirdilər.[2] 1918-ci ilin fevralına qədərki tarixlər Yuli təqviminə, ondan sonrakı tarixlər isə Qriqori təqviminə əsasən verilmişdir.
  3. ↑ Qafqaz ruslar tərəfindən işğal edildikdən sonra azərbaycanlılar başqaları tərəfindən əsasən "tatarlar" olaraq ifadə edilməyə başlandı. Bu ifadə ilə Cənubi Qafqazın türkdilli müsəlman (şiə və sünni) əhalisi nəzərdə tutulurdu. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması ilə və xüsusən də Sovet dövründən sonra onlar özlərinə "azərbaycanlı" deyə də müraciət etməyə başladılar.[3][4] Bu tarix boyunca Azərbaycan sözü ilə həm də İran ərazisində yerləşən Cənubi Azərbaycan da ifadə edilirdi.[5]
  4. ↑ rus. Особый Закавказский Комитет; Osobyy Zakavkazskiy Komitet.[18]
  5. ↑ 1914-cü ild Sankt-Peterburq Petroqrad adlandırılmışdır.[21]
  6. ↑ rus. Совет; Sovet, Şura anlamına gəlir.[22]
  7. ↑ Müəssislər Məclisinin hər bir deputatı 60.000 nəfəri təmsil edirdisə, Seym üçün bu sayı 20.000 nəfərə endirildi və faktiki olaraq nümayəndələrin sayını üç dəfə artırdı.[34]
  8. ↑ Qısa olaraq rus. Совнарком; Совет народных комиссаров, Sovet narodnykh kommissarov.[34]

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ Uratadze, 1956. səh. 64
  2. ↑ Slye, 2020. səh. 119
  3. ↑ Bournoutian, 2018. səh. 35
  4. ↑ Tsutsiev, 2014. səh. 50
  5. ↑ Bournoutian, 2018. səh. xiv
  6. ↑ Saparov, 2015. səh. 20
  7. ↑ Saparov, 2015. səh. 21-23
  8. ↑ Marshall, 2010. səh. 38
  9. ↑ King, 2008. səh. 150
  10. ↑ King, 2008. səh. 146
  11. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 3
  12. ↑ King, 2008. səh. 154
  13. ↑ Marshall, 2010. səh. 48–49
  14. ↑ Suny, 2015. səh. 228
  15. ↑ Kévorkian, 2011. səh. 721
  16. ↑ King, 2008. səh. 157–158
  17. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 32–33
  18. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 75
  19. ↑ Hasanli, 2016. səh. 10
  20. ↑ Swietochowski, 1985. səh. 84–85
  21. ↑ Reynolds, 2011. səh. 137
  22. ↑ Suny, 1994. səh. 186
  23. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 35
  24. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 54–56
  25. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 57
  26. ↑ Swietochowski, 1985. səh. 106
  27. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 58
  28. ↑ 1 2 Mamoulia, 2020. səh. 23
  29. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 84
  30. ↑ Swietochowski, 1985. səh. 108
  31. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 85
  32. ↑ Engelstein, 2018. səh. 334
  33. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 124
  34. ↑ 1 2 3 4 Hovannisian, 1969. səh. 125
  35. ↑ 1 2 Kazemzadeh, 1951. səh. 87
  36. ↑ Bakradze, 2020. səh. 60
  37. ↑ Swietochowski, 1985. səh. 110
  38. ↑ Brisku and Blauvelt, 2020. səh. 125
  39. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 128–129
  40. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 130
  41. ↑ Forestier-Peyrat, 2016. səh. 166
  42. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 91
  43. ↑ 1 2 Kazemzadeh, 1951. səh. 93
  44. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 131
  45. ↑ Swietochowski, 1985. səh. 121
  46. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 132
  47. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 93–94
  48. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 135
  49. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 94–95
  50. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 140
  51. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 137
  52. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 96
  53. ↑ Brisku, 2020. səh. 32
  54. ↑ Reynolds, 2011. səh. 203
  55. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 150–151
  56. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 152
  57. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 98–99
  58. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 99
  59. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 99–100
  60. ↑ Swietochowski, 1985. səh. 124
  61. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 101
  62. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 155
  63. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 100
  64. ↑ Taglia, 2020. səh. 50
  65. ↑ Marshall, 2010. səh. 89
  66. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 103
  67. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 103–104
  68. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 159–160
  69. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 160–161
  70. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 105
  71. ↑ 1 2 Hovannisian, 1969. səh. 162
  72. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 106
  73. ↑ 1 2 3 Kazemzadeh, 1951. səh. 108
  74. ↑ Абашидзе, 1998. səh. 171
  75. ↑ de Waal, 2015. səh. 149
  76. ↑ Hovannisian, 2012. səh. 292–294
  77. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 162-163
  78. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 167–168
  79. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 107
  80. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 168
  81. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 109
  82. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 172
  83. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 173
  84. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 110
  85. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 174
  86. ↑ Zolyan, 2020. səh. 17
  87. ↑ Hovannisian, 2012. səh. 299
  88. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 176
  89. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 113–114
  90. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 176–177
  91. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 177–179
  92. ↑ 1 2 Kazemzadeh, 1951. səh. 115
  93. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 183
  94. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 184
  95. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 181
  96. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 120
  97. ↑ Suny, 1994. səh. 191–192
  98. ↑ "Закавказская Демократическая Федеративная Республика". hrono.ru. 21 sentyabr 2011. 9 iyul 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2024.
  99. ↑ Hovannisian, 1969. səh. 188
  100. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 123–124
  101. ↑ Махмурян, 2014. səh. 231
  102. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 125–127
  103. ↑ Kazemzadeh, 1951. səh. 177–183, 215–216
  104. ↑ Brisku və Blauvelt, 2020. səh. 3
  105. ↑ Brisku və Blauvelt, 2020. səh. 1
  106. ↑ Jones, 2005. səh. 279
  107. ↑ King, 2008. səh. 187
  108. ↑ Brisku, Blauvelt, 2020. səh. 4

Mənbə

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Zaqafqaziya_Demokratik_Federativ_Respublikası&oldid=7516945"