İttihadçılıq

İttihadçılıq (türk. İttihatçılık, hərf. Birlikçilik) — 1908-ci ildə Gənc türklər inqilabını həyata keçirən və 1913–1918-ci illərdə Osmanlı imperiyasını idarə edən İttihad və Tərəqqi Komitəsinin ideologiyası.

Türk milliyyətçiliyi

İttihad və Tərəqqi Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin qatı türk milliyətçilərindən ibarət olmasına baxmayaraq, 1912–1913-cü illərdə Birinci Balkan müharibəsində məğlub olana qədər onlar imperiyanın türk olmayan əhalisinin xoşuna gəlməyəcəyi üçün ictimai yerlərdə bunu vurğulamırdılar. İttihat və Tərəqqi üçün daha bir problem imperiyanın etnik türklərinin əksəriyyətinin özlərini heç də türk kimi deyil, sadəcə olaraq türkcə danışan sünni müsəlmanlar kimi görmələri idi. Türkiyə tarixçisi Tanər Akçam yazmışdır ki, Birinci Dünya müharibəsi "Anadoluda yaşayan geniş müsəlman kütləsinin özlərini müsəlman yox, türk, yoxsa kürd kimi başa düşməsi belə sual altındadır". İttihad və Tərəqqi Partiyası "elm şüurlu kadrlar" ilə Osmanlı cəmiyyətinin inqilabi transformasiyasını özünə hədəf seçmişdi, lakin İTP monarxiyanı və islamın dövlət dini statusunu saxlamaq istəyən mühafizəkar inqilabçılar idi, çünki "Gənc türklər" sultanlıq və islamın Osmanlı imperiyasını bir arada tutan vacib bir element olduğuna inanırdılar.

Modernləşmə və dünyəvilik

İrqçi nəzəriyyələri partiya daxilində məşhurlaşan Hüseyn Cahid Yalçın.

İttihad və Tərəqqi Partiyası nəticədə panislamizmə arxalanırdı, lakin Müqəddəs Komitədə həmişə sekulyarizm bir mədəniyyət kimi mövcud idi. Üləma ilə əlaqələrini gərginləşdirən 31 mart hadisəsindən sonra İTP dini fanatizmi ciddi şəkildə sıxışdırmış, lakin eyni zamanda Birinci Dünya müharibəsi zamanı islamçı hərarətdən öz xeyrinə istifadə etmişdir. Buna baxmayaraq, İTP özünü Osmanlı, türk və müsəlman cəmiyyətini Avropa standartlarına uyğunlaşdıran, sosial islahat tələb edən modernist qüvvə kimi görürüdü. Kamalçılıqdan əvvəlki sosial islahat nümunəsi 1917-ci ildə qəbul edilən mübahisəli "Müvəqqəti Ailə Qanunu" idi. Nəticədə Osmanlı evlilik hüququnda qadın hüquqları və sekulyarizm sahəsində əhəmiyyətli irəliləyiş baş tutmuşdur. Qadınların boşanma hüququ genişləndirilmiş, çoxarvadlılıq isə məhdudlaşdırılmışdır.

Demokratiya

Türkiyə tarixçisi Handan Nəzir Ağmeşənin fikrinə görə, ittihadçıların uğrunda mübarizə apardıqlarını iddia etdikləri 1876-cı il konstitusiyasına bağlılıqları yalnız "dəri qatı qədər dərin" idi və hər şeydən çox xalq dəstəyi üçün bir çağırış idi.

Antikommunizm

"Gənc türklər"in 1908-ci ildən əvvəl verdikləri vədləri yerinə yetirmədiyini anlayan müxtəlif milliyətlərdən olan fəhlələrFrakiyadan Qərbi Anadolunun hər yerinə tətillər təşkil etmişdilər. Eyni dövrdə Sosialist Fəhlə Federasiyası və Osmanlı Sosialist Partiyası kimi qruplar meydana çıxmışdır. Fəhlələrin bu beynəlmiləl həmrəyliyindən və inqilabçılığından çəkinən Gənc Türklər Tətili-şəkil qanununu qəbul etmişdilər. Onlar daha sonra Osmanlı soyqırımları zamanı azlıqlarla birlikdə kommunist ziyalıları da sürgün etmişdilər.

Ədəbiyyat

• Akçam, Taner. A Shameful Act. London: Macmillan. 2007.
• Akmeşe, Handan Nezir. The Birth of Modern Turkey: The Ottoman Military and the March to World War I. London: IB Tauris. 2005.
• Kieser, Hans-Lukas. Talaat Pasha: Father of Modern Turkey, Architect of Genocide. Princeton University Press. 2018. ISBN 978-0-691-15762-7.
• Hanioğlu, M. Şükrü, A Brief History of the Late Ottoman Empire, Princeton, 2008
• Worringer, Renée. "'Sick Man of Europe' or 'Japan of the near East'?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras". International Journal of Middle East Studies. 36 (2). May 2004: 207–230. doi:10.1017/S0020743804362033.
• ———. Ottomans Imagining Japan: East, Middle East, and Non-Western Modernity at the Turn of the Twentieth Century. London: Palgrave. 2014.
• Topal, Alp Eren. "Against Influence: Ziya Gökalp in Context and Tradition". Journal of Islamic Studies. 2017: etw059. doi:10.1093/jis/etw059.