Alban Həvari kilsəsi

Alban Həvvari Kilsəsi, Alban Kilsəsi və ya sadəcə Alban Katolikosluğu — Qafqaz Albaniyasında mövcud olan kilsə. İmperator I Nikolayın 11 mart 1836-cı il Fərmanına əsaslanan Rusiya Senatının 10 aprel 1836-cı il tarixli Əsasnaməsinə görə erməni-Qriqoryan kilsəsinin idarəçiliyinə daxil edilir. 1836-cı ildə Rusiya tərəfindən erməni Qriqoryan kilsəsinin tabeliyinə verilərək fəaliyyəti tam dayandırılmışdır. 2003-cü ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi Alban Udi xristian icmasını qeydiyyata alır. Azərbaycanın maddi-mədəni irsi olan Alban kilsələrinin bərpası, mühafizəsi və dini ibadətlərin keçirilməsi istiqamətində dövlət tərəfindən işlər görülməyə başlanılır. 2003-cü ildə Qafqazın ən qədim kiləslərindən biri olan Şəki rayonundakı Kiş məbədi bərpa olunur, 2006-cı ildə isə Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində yerləşən 3 xristian mədəbindən biri — Müqəddəs Yelisey adına Cotari Kilisəsi bərpa edilərək icmanın istifadəsinə verilir.

Alban Həvar kilsəsinin tarixi mərkəzləri və yepiskopluqları

Tarixi

Xristianlığın ilkin çağlarında, xristian aləmində ideoloji birliyin hələ mövcud olduğu, alban ruhaniliyinin tam formalaşmadığı, kilsə iyerarxiyasının təşəkkül tapmadığı bir dövrdə erməni və gürcü kilsələri kimi, Alban Apostol kilsəsi də iyerarxik baxımdan bilavasitə yunan imperiya kilsəsindən asılı idi; lakin başçısı Kappadokiyanın Qeysəriyyə şəhərində təsdiq edilən erməni-qriqoryan kilsəsindən fərqli olaraq, başçısı Yerusəlimdə təsdiq edilən Alban Apostol kilsəsinin asılılığı formal xarakter daşıyırdı.

Alban müəllifi Moisey Kalankatulunun məlumatlarına görə Qafqaz Albaniyasında yerləşən bəzi Monastırlar

Alban müəllifi Moisey Kalankatulunun məlumatlarına görə, IV əsrin əvvəllərində Maarifçi Qriqori yepiskop rütbəsinə təsdiq edilmişdi. Romadan onunla birlikdə yepiskop rütbəsinə layiq görülmüş daha bir "müqəddəs ər" gəlmiş və həmin adam alban hökmdarı Urnayrla birlikdə Alban Apostol kilsəsinə başçılıq etmək üçün Albaniyaya yola düşmüşdü. Əlamətdar haldır ki, Ermənistan və Albaniyanın ilk yepiskopları – Maarifçi Qriqori və həmin "müqəddəs ər" alban müəllifi tərəfindən hərfən "ruhanilərin başçıları" mənasını verən terminlə ifadə olunmuşdu; bu isə yepiskop sözünün real sinonimidir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu dövrdə başqa kilsə rütbələrindən hələ söhbət ola bilməzdi.

Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılması

Qafqaz Albaniyasında xristian icmalarının IV əsrdən xeyli əvvəl, xristianlıq dövlət dini elan edilməmişdən öncə yaranmış ölkələr sırasındadır. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, eramızın ilk əsrlərinin başlanğıcında Yerusəlimdən (Qüdsdən), Suriyadan ilk xristian missionerləri, həvariləri (apostolları) və həvarilərin şagirdləri Albaniyaya gəlmiş, ilk xristian icmaları yaranmışdı. Yenə də alban ənənəsi xristianlığın yayılmasında bir – birini əvəz edən iki dövrü qeyd edir: həvari dövrü adlanan birinci mərhələ həvarilərdən Müqəddəs Faddeyin, Müqəddəs Varfolomeyin və Müqəddəs Faddeyin şagirdi Müqəddəs Yeliseyin adı ilə bağlıdır. IV əsrə kimi davam edən bu dövrü şərti olaraq siryanipərəst dövrü adlandırılır. İkinci (yunanpərəst) mərhələ Maarifçi Qriqorinin və alban hökmdarı Urnayrın adları ilə bağlıdır.

Erməni-qriqoryan kilsəsindən fərqli olaraq Alban Apostol kilsəsi öz mənşəyinə görə ilkin çağından bilavasitə Yerusəlimlə, Yerusəlimin kilsəsi ilə, sonralar isə Yerusəlimin patriarxlığı ilə bağlı olub. Bu baxımdan Alban Apostol kilsəsi, kökü həmçinin Yerusəlim kilsəsi ilə bağlı olan gürcü kilsəsinə bənzəyir.

Xristianların I–II əsrlərdə Yerusəlimdən Şimal-Şərqdə və Şərqdə geniş təbliği həvari Müqəddəs Paveldən sonra həvarilərdən Müqəddəs Fomanın, Müqəddəs Andreyin, Müqəddəs Varfolomeyin, həvari Müqəddəs Fomanın qardaşı Ardayın (Adday-Fadday-Faddey) və Müqəddəs Faddeyin şagirdləri – Müqəddəs Yeliseyin və Marın adları ilə bağlıdır.

Bu həvarilər və onların şagirdləri Suriyada (mərkəz – Antioxiya), kiçik ellin dövləti olan Osroyenada (mərkəz – Edessa), Nisibində, Mesopotamiyada (İkiçayarasında), Kiçik Ermənistanda, eləcə də Şərqdə və Şimal-Şərqdə – İranda (Sələvkiyə – Ktesifonda), Cənubi Qafqaz ölkələrində – Gürcüstanda, Qafqaz Albaniyasında təbliğat aparırdılar.

Beləliklə, xristianlığın Şərqdə daşıyıcıları aramilər (Suriya əhalisi) oldu. İncil təliminin siryanilərin (suriyalıların, aramilərin) köməyilə şərq ölkələrində yayılması çox vaxt onların ticarət həyatında oynadıqları rolla izah edilir. Aralıq dənizi ilə Yaxın və Uzaq şərq ölkələri arasında fəaliyyət göstərən köhnə su və quru ticarətinin çox hissəsi siryanilərin əllərində idi. Ta qədimdən ticarətlə məşğul olan siryanilər ticarət əməliyyatlarını həyata keçirərkən eyni zamanda yeni görüşün yayıcısına çevrilir, xristian təliminin hər yerə çatdırılmasına yardım edirdilər.

Xristianlığın Qafqaz Albaniyasına nüfuz etməsi, burada erkən xristian icmasının yaranması, artıq qeyd edildiyi kimi, həm həvari Müqəddəs Varfolomeyin, həm də həvari Müqəddəs Faddeyin adları ilə bağlıdır. Moisey Kalankatulu xəbər verir: "Lakin, ədalət günəşinin çıxdığı vaxt yetişdikdə, xilasımız, dərkedilməz varlıq – Atamızın şöhrət və mahiyyətinin işığı hamımızın qeydinə qalmaq üçün bizim yanımıza gəlib heç vaxt ayrılmadığı varlığın şöhrətinə sahib olduqda, o, öz müqəddəs və sevimli şagirdlərini [dini] təbliğ etmək üçün dünyanın hər yerinə göndərdi. Şərq sakinlərinin bəxtinə Ermənistana gəlib, Artaz vilayətində Ermənistan hökmdarı Sanatrukun əzabla öldürdüyü həvari Faddey düşdü".

Alban tarixçisi Moisey Kalankatulu daha sonra yazır: "Onun (Faddeyin) şagirdi Müqəddəs Yelisey (Elişe) Yerusəlimə qayıdaraq, onun əzabları haqqında …digər həvarilərə danışır… Yelisey orada Yerusəlimin ilk patriarxı, [İsanın] qardaşı Müqəddəs Yakov tərəfindən təyinat alır. Yeliseyin payına Şərq düşür". Burada müəllif "digər həvarilər" dedikdə Müqəddəs Faddeyin, Yeliseyin və başqa həvarilərin fəaliyyətlərinin eyni zaman çərçivəsində, yəni I–II əsrlərdə baş verdiyini göstərmək istəyir. Gördüyümüz kimi, bu mətndə Şərq dedikdə, Albaniya nəzərdə tutulur. Moisey Kalankatulunun işlətdiyi "Şərq", "Şərq ölkəsi", "Şimal-Şərq" anlayışlarının tədqiqi onların Albaniyanı, Yerusəlimə nisbətlə xristian dünyasının Şərq hüdudlarında yerləşən albanlar ölkəsini bildirdiklərini sübut edir.

Həvari Müqəddəs Yelisey tərəfindən I əsrdə əsası qoyulmuş bu Kiş məbədi təkcə Azərbaycanın deyil bütün Qafqazın ən qədim kilsəsidir və Şərq kilsələrinin anası sayılır.

Moisey Kalankatulunun sonrakı məlumatına görə, boynuna Şərqdə təbliğat aparmaq düşən Yelisey "Yerusəlimdən İrana yola düşür, Ermənistanın yanından ötüb, maskutların [ölkəsinə] gəlir və öz təbliğatına Çolada başlayır. Buradan o, Uti vilayətinə gəlir. Müqəddəs patriarx (Yelisey) Gisə gələrək burada kilsə yaradır, ona təmiz, qansız qurban gətirir. Bura, biz Şərq sakinlərinin kilsələrinin əsası qoyulduğu yer, ilk mənəvi mərkəzimiz, ziya aldığımız ilk məkandır". Göründüyü kimi, müəllif Müqəddəs Yeliseyin keçdiyi yolu çox dəqiq təsvir etmişdir; o, Yerusəlimdən, İrandan və görünür ki, Adurbadaqandan keçərək, Ermənistana daxil olmadan, onun yanından ötmüş, Xəzər dənizinin qərb sahilinə çıxmışdır. Məlum olduğu kimi, mətndə adları çəkilən Çola Albaniyanın Şimal-Şərq ucqarında, Gis ölkənin Şimal-qərb ucqarında, yəni Kürün sol sahilində, Uti isə Kürün sağ sahilində yerləşirdi. Yeliseyin sağ sahil Albaniyasında da təbliğat aparması mətnin başqa yerlərindən olan məlumatla təsdiq olunur: "Bizim ziyalanmağımızın əvvəl səbəbi Yeliseydən olmuşdur. O, üç ölkənin – Çolanın, Lpinanın və həyatının əzabla başa yetdiyi Albaniyanın ilk maarifçisi idi". Xristian ədəbiyyatında, xristian ənənəsində Yelisey yalnız Faddeyin şagirdi kimi deyil, həm də peyğəmbər kimi tanınır.

Xristianlığın Ermənistana nisbətən Qafqaz Albaniyasında daha erkən yayılmasını yerli mənbə olan "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində erməni katolikosu Avraamın albanlara ünvanlanmış məktubu sübut edir: "Bizimkindən əzəli olan alban [patriarxı] taxtı əvvəllər bizimlə (ermənilərlə) həmfikir idi". Başqa bir yerdə deyilir: "Yelisey orada (Albaniyada) təbliğat apardı və Ermənistandan əvvəl orada (Albaniyada) Gis kəndində kilsə tikdirdi. Bu kilsə Şərq kilsələrinin anası – metropoliya idi". Başqa bir misal: "Yunan təqviminin 43-cü ilində albanların (xristianlığı qəbul etməklə) maariflənməsindən 270 il sonra ermənilər də maarifləndilər".

Xristianlığın Qafqaz Albaniyasında təbliğinin ilk siryanipərəst dövründə İncil kəlamları Yaxın və Orta Şərqin bütün ölkələrində olduğu kimi, siryani (arami) dilində yayılırdı. Bu, yalnız həvarilər və onların şagirdlərinin deyil, həm də Suriya missionerlərinin fəaliyyəti ilə bağlı idi. Moisey Kalankatulu öz əsərində siryanipərəst dövr haqqında mühakimə yürütmək imkanı verən məlumatları təqdim etmişdir; Suriya rahiblərinin IV–V yüzillərdə Albaniyadakı fəaliyyəti, xristian abidələri üzərindəki arami yazıları haqqında olan xəbərlər belə məlumatlardandır.

Xristianlığın "yunanpərəst" II mərhələsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün Cənubi Qafqaz ölkələrində ümumi olsa da, müddəti və xüsusiyyətləri baxımından fərdi cəhətlərə malik idi; bu isə, sözsüz ki, siyasi səbəblərlə izah oluna bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, alban, erməni və iber kilsələrinin Bizans kilsəsi ilə münasibətləri "siyasi şəraitlə bağlı işıqlandırılmalıdır; başqa sözlə desək, ölkənin [Şərqi Roma] imperiyasından siyasi asılılıq dərəcəsi kilsənin asılılığı səviyyəsində özünü göstərməlidir". Məlumdur ki, bu asılılıq Ermənistanda daha çox, İberiyada isə nisbətən az idi; Albaniyanın isə heç bir asılılığı yox idi. Ona görə də ellinpərəst Maarifçi Qriqori və onun nəvəsi Müqəddəs Qriqorisdən sonra Alban Apostol kilsəsi Yerusəlim kilsəsi ilə münasibətlərini davam etdirirdi. Bütün bunlar elmdə hakim olan fikrin – ilk xristian təbliğatçılarının Albaniyaya Ermənistandan göndərilməsi fikrinin əsassız olduğunu göstərir. Bu, sağsahil Albaniyası vilayətlərində fəaliyyət göstərən xristian təbliğatçılarının Ermənistandan, sol sahil Albaniyasının şimal – qərb vilayətlərinə (yəni İori və Alazan çayları arasındakı vilayətlərə) göndərilənlərin isə İberiyadan gəlmələri fikrinə də aiddir.

Məlum olduğu kimi, Sasanilər öz tabeliklərində olan Cənubi Qafqaz xristian xalqlarına sabit münasibət bəsləmirdilər. Xristianlığın Şərqi Roma imperiyasında (Bizans imperiyası) qələbəsi (IV əsrin əvvəlində) bu münasibəti daha da gərginləşdirdi. Sasani dövləti ərazisində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif xristian təriqətlərinin müdafiə edilməsi başlanıldı.

Moisey Kalankatulunun məlumatına görə, Alban Arşaki hökmdarları Urnayr, II Vaçe, III Vaçaqan müxtəlif bütpərəstlik dinlərinin köklərini kəsmək üçün şiddətli mübarizə aparırdılar. V əsr Aquen məclisində qəbul edilmiş qanunların ikisi xristianlığaqədərki dinlərin qalıqlarının təqib olunmasına həsr edilmişdi.

Avtokefallığı

IV əsrin sonuna yaxın Qafqaz Albaniyasında özünəməxsus müəyyən subordinasiyası olan lazımi kilsə iyerarxiyası artıq təşəkkül tapmışdı. Bu da alban klirinə alban kilsə başçısının təsdiqolunma mərasimini özü keçirməyə imkan vermişdi.Moisey Kalankatulu yazırdı: "Bizim [alban] katolikosunun təsdiqinə gəldikdə, müqəddəs Qriqoriyə qədər ilk [alban katolikosları] Yerusəlimdə təsdiq edilirdilər. Ondan sonra lap indi də bu mərasimi bizim yepiskoplar özləri keçirirlər" .

Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılmasında mühüm rolu olmuş və Şəki yaxınlığında şəhid edilmiş həvari Müqəddəs Yelisey. Afonlu Dionis tərəfindən çəkilmiş freska.

Belə çıxır ki, 340-cı ildə Alban Apostol kilsəsi artıq avtokefal idi. Elmi ədəbiyyatda kilsənin avtokefallığı barədə iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Tədqiqatçı V. V. Bolotovun fikrincə, Suriya-İran kilsəsi özünün ilk iyerarxlarını (yepiskop rütbəli keşişlərini) Edessa kilsəsindən almış, avtokefal kilsəyə çevrilərək, bütün tarixi boyu heç vaxt Antioxiya patriarxlığından asılı olmamışdır. Yenə də onun rəyinə görə, kilsə başçılarını onların tabeliyində olan Suriya-İran yepiskopları seçir və təsdiq edirdilər. Tədqiqatçı Suriya-İran kilsəsinin avtokefallığının səbəblərini izah etmir. Azərbaycan tarixinin ikinci cildində qeyd edilir ki, bu, siyasi səbəblərlə izah olunur. Suriya-İran kilsəsinin müstəqil İran dövlətində olması onun avtokefallığını təmin etmişdi. Güman etmək olar ki, Albaniya dövlətinin də siyasi statusu ilk iyerarxları qədim şərq Qüds patriarxlığında təsdiq olunan Alban Apostol kilsəsinin erkən faktiki avtokefallığını müəyyənləşdirmişdir.

Digər nöqteyi-nəzərə görə, həvari mənşəli kilsələr avtokefal sayılırdı. Beləliklə, kilsənin avtokefallığını izah edən hər iki nöqteyi-nəzər, Alban Apostol kilsəsinin erkən müstəqilliyindən inamla danışmaq imkanı verir. Bu isə, IV – VI əsrlərdə Alban Apostol kilsəsinin iyerarxiya baxımından erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe olduğunu, Alban Apostol kilsəsi katolikosunun erməni-qriqoryan kilsəsinin katolikosu tərəfindən təsdiq edildiyini iddia edən erməni alimləri Y. A. Manandyan və S. T. Yeremyanın fikirlərini əsassız edir.

Alban Apostol kilsəsinin avtokefallığı dini xeyir-dua (xirotoniya) (bu mərasim təyin edilənin başına əl çəkməklə yerinə yetirildiyi üçün onu əlqoyma da adlandırırlar) məsələsində də özünü təsiqləyir. 

325-ci ildə çağırılmış ümumdünya I Nikeya məclisinin qərarına görə yepiskopluğa keçirilmə həmin yeparxiyanın bütün yepiskoplarının razılığı ilə baş verirdi; əgər bütün yepiskopların yığışması çətinlik törədirdisə, onda mütləq ən azı üç yepiskopun iştirakı və iştirak etməyənlərin yazılı razılığı tələb olunurdu. Nəticə, mitropolitin təsdiqinə təqdim olunurdu.

Erməni katolikosları Qriqoridən başlayaraq erməni hökmdarı Papın dövrünədək Qeysəriyyədə təsdiq olunurdular. Böyük Ermənistanın qeyri-sabit siyasi vəziyyəti, Bizans imperiyası və İrandan az və ya çox dərəcədə daimi asılılığı onun kilsəsini də müvafiq vəziyyətə salırdı. N. Adontsa görə "Qriqoridən başlayan erməni kilsəsinin ilk əsrindəki Ermənistanın IV əsrin sonunda bölünməsinədək olan müddətdə Ermənistan əsasən imperiyanın (Bizansın) protektoratlığı altında idi və ona görə də onların kilsə əlaqələri daha sıx idi" , yəni, erməni-qriqoryan kilsəsi imperiya kilsəsindən asılı idi. Qafqaz Albaniyanın müstəqil vəziyyəti isə Alban Apostol kilsəsinin avtokefallığını təmin edirdi.

Alban Apostol kilsəsinin faktiki vəziyyəti 451-ci ildə Xalkedonda çağırılmış IV ümumdünya kilsə məclisindən sonra xristian dünyasında ehkamçı mübarizə (monofizilərlə diofizitlər arasında) başlandı. Alban tarixçisinin məlumatına görə, 491-ci ildə erməni, alban və gürcü kilsə nümayəndələrinin iştirak etdiyi yerli məclis Xalkidon məclisini pislədi. Gürcü tədqiqatçısı Z. N. Aleksidzenin fikrincə, Qafqaz kilsələri Xalkidon məclisinə münasibətlərini ilk dəfə 506-cı ildə Dvində çağırılmış məclisdə bildirdilər; alban, erməni və gürcü kilsə iyerarxları, məhz burada, Bizans hökmdarlarının məqsədinə uyğun olaraq diofızilərlə monofizilər arasında razılıq əldə etmək olan birləşdirici siyasətə tərəfdar çıxdılar. Azərbaycan tədqiqatçısı M. Xəlilovun apardığı araşdırmalara görə katolikos Abbasın dövründə Alban Apostol kilsəsi 551-ci ildə Dvində keçirilən məclisə goşulmadı və monofiizitliyi qəbul etmədi.

Lakin Sasanilərin ölkədə nüfuz dairəsinin genişlənməsi və Zərdüşt dininin təsir qüvvəsinin artması Alban Apostol kilsəsini məzhəblərarası mübarizə aparmasına yönləndirmiş və nəticədə Alban Apostol kilsəsi Sasani şahənşahlarının bölgədə apardığı konfessional siyasəti ilə uyğunlaşmaq məcburiyyəti qarşısında qalaraq, VII əsrin sonlarında bölgədə yaranmış sosial-siyasi şərait onu monofizitliyə (Monofizitlik – V əsrdə yaranmışdır. Yunanca мono — ’’bir’’, fizio-’’təbiət’’ deməkdir. İsa Peyğəmbərin tək "təbiətini’’ — ilahiliyini qəbul edir və bununla da diofizitlərdən fərqlənir. Buna görə onlar da monofizitlər adlanırlar.) keçirmişdir. 

Alban Apostol kilsəsinin zəifləməsi

Qanzasar monastırı (XIII əsrin birinci yarısı)

VII əsrin I yarısının sonlarından başlayan ərəb yürüşləri nəticəsində ölkə Ərəb xilafətinin tərkibinə qatıldı və Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlasa da bu dövrdə Qafqaz Albaniyası əhalisinin xeyli hissəsi hələ də hakim sülalənin nümayəndələri Mihranilərlə birlikdə xristianlığa etiqad edirdilər. Bu zaman Ərəb xilafəti Sasanilərin dini siyasətinə analoji bir siyasət aparır, xristianlara qarşı Sasani siyasətini davam etdirir, monofizit (Мonofizitlik – V əsrdə yaranmışdır. Yunanca мono — ’’bir’’, fizio-’’təbiət’’ deməkdir. İsa Peyğəmbərin tək "təbiətini’’ - ilahiliyini qəbul edir və bununla da diofizitlərdən fərqlənir. Buna görə onlar da monofizitlər adlanırlar) və nestorianlara(nestorianlıq — V əsrdə yaranmışdır. Bu cərəyanın ardıcılları qəbul olunmuş xristian ehkamlarına qarşı çıxaraq İsanın insan təbiətini götürdüklərindən, müqəddəs Məryəmi də "Allah anası" deyil, adi qadın olaraq qəbul etdiklərindən xristian ideologiyasının əsas ehkamların –Allah-ata, Allah-oğul, Müqəddəs ruh– xristian üçlüyünü sual altına alır və Müqəddəs Məryəmi adiləşdirir. Buna görə 431-ci ildə Efesdə keçirilən III Ümumdünya kilsə qurultayında nestorianlıq pislənilmişdir)üstünlük verir, diofizitlər isə təqib olunurdular. Çünki diofizitlərdə Ərəb xilafəti özü üçün Bizans təhlükəsini görürdü. Məhz bu baxımdan siyasi məqsədləri əsas götürən Ərəb xilafəti erməni-qriqoryan kilsəsinin fəaliyyətini özü üçün təhlükəsiz sayırdı. VII əsrin sonunda Böyük Alban knyazı Cavanşirin ölümündən sonra ölkədə sosial-iqitisadi durum xeyli ağırlaşmış, üç imperiyaya –Ərəb xilafəti, Bizans və xəzərlərə vergi vermək məcburiyyətində qalmışdı. Yaranmış vəziyyətdə Ərəb xilafətinin hökmranlığından qurtulmaq yolunu Bizans imperiyasında görən Alban Apostol kilsəsi VIII əsrin əvvəllərində yenidən diofiizitliyə qayıtmaq istəmiş, bu zaman erməni-qriqoryan kilsəsinin məkri ilə üzləşmişdir. Belə ki, IV əsrin sonlarından etibarən yeni "vətən" axtarışında olan erməni-qriqoryan kilsəsi, Ərəb xilafətinin konfessional siyasətnin istiqamətlərini öz maraqları ilə uzlaşdırmağı əsas götürərək, 704-cü ildə Alban Apostol kilsəsində baş verən proseslər haqda xəlifə Əbd-əl-Malikə məktub yazır, alban katolikosu Nerses Bakuru xilafətə qarşı xəyanətdə suçlayır. Moisey Kalankatulunun verdiyi məlumata görə erməni katolikosu İlya xəlifə Əbd-əl-Malikə məktub yazaraq bildirir ki, "Bərdə taxtında oturan indiki Albaniya katalikosu Bizans imperatoru ilə sazişə girib, öz ibadətlərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun." Nerses Bakurun bu hərəkətlərini əsas götürərək erməni katalikosu İlya xəlifədən xahiş edirdi ki, o "günahlarına görə müstəhəqq" olduğu cəzaya çatmalıdır." Erməni katolikosu İlyanın məktubunu alan xəlifə Əbd-əl Malikin verdiyi fərmandan sonra erməni-qriqoryan kilsəsi Cənubi Qafqazda öz mövqeyini möhkəmləndirə bilmişdi. Belə ki, xəlifə Əbd-əl Malikin verdiyi fərmana görə Alban Apostol kilsəsi özünün avtokefallığını itirir, iyerarxik baxımdan erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe edilir və Nerses Bakurun kitabxanası Tərtər çayına atılır. Beləliklə, Alban Apostol kilsəsinin təqib olunmasında, onun sərbəstlik və müstəqillik hüququnun pozulmasında Erməni Qriqorian Kilsəsi xüsusi rol oynayırdı. Alban Apostol kilsəsini öz nüfuzuna tabe etmək istəyən erməni katolikosları məqsədlərinə çatmaq üçün, Sasanilər dövründə olduğu kimi, ərəb hökmranlığı dövründə də Xilafətin hərbi qüvvələrinin köməyinə əl atırdılar. Cənubi Qafqazda özlərinə arxa axtaran Əməvilər ermənilər və albanlar arasındakı təfriqəçilikdən bacarıqla istifadə edərək, Alban Apostol kilsəsinin erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe olunması üçün şərait yaratdılar.

Sonralar diofizitliyə qarşı hər yerdə mübarizə aparan erməni-qriqoryan kilsəsi alban ruhanilərini öz mövqelərindən sıxışdırıb çıxartdı və ölkənin ərəblər üçün əlçatmaz dağ yerlərində yaşayan alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı. Bu proses nəticəsində, ərəb müəlliflərinə görə, hələ X əsrdə də Bərdə və onun ətraflarında işlədilən alban-arrani dili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yoxa çıxdı.

Ancaq qriqorianlaşdırma prosesi və bunun nəticəsi olan erməniləşdirmə albanların kəskin müqaviməti ilə üzləşdi. XIII əsrdə Gəncədə yaşamış, mənşəcə alban olan tarixçi Kirakos Gəncəli yazırdı ki, yalnız alban "rəislərinin", yəni zadəganların çoxu erməni dilini bilir və bu dildə danışırdılar. Deməli, hətta XIII əsrdə belə, Albaniya əhalisinin hamısı erməni dilini bilmir və öz ana dilində danışırdı.

İ. P. Petruşevskinin qeydinə görə, erməni kilsəsi Albaniyada "ölkəni erməniləşdirmək aləti olmuşdu. Onun bu rolu VIII əsrin başlanğıcından etibarən, yəni erməni monofizi [kilsəsinin] katolikosu Yeqiya (İliya) xəlifənin köməyi ilə xalkidonçuluq (diofizilik) mövqeyində duran alban katolikosu Nersesi devirdikdən və ermənipərəstlər – monofizilər tərəfindən Albaniyada xalkidonçuluq (pravoslav yunanpərəst və gürcüpərəst) hərəkatı yatırıldıqdan sonra xüsusüə nəzərə çarpırdı, bu hərəkat ruhanilər və knyazların bir hissəsi tərəfindən alban kilsəsinin erməni kilsəsindən müstəqilliyini qorumaq cəhdini əks etdirirdi".

Bu vaxtdan etibarən, xristian qaydası ilə ruhanilərin başına əl qoyub, onları keşişliyə keçirmək hüququ alban katolikoslarından erməni katolikoslarına keçir; Moisey Kalankatulunun yazdığına görə, Albaniyada bundan sonra xalkidonçuluğa rəğbət bəsləyən hər kəs "qılıncla və əsarətdə məhv edilməli" idi. Bəzi tədqiqatlarda işlədilən "erməni Albaniyası", "erməni albanları" ifadələri elə buradan törənmişdir.

Beləliklə, keçmiş alban vilayətləri, o cümlədən Arsak (indiki Qarabağın dağlıq hissəsi) İ. P. Petruşevskinin gəldiyi nəticəyə görə, "heç bir zaman erməni mədəniyyəti mərkəzlərinə mənsub olmamışdır". Məşhur erməni tədqiqatçısı N. Adontsun fikrincə. "Arsak həmişə erməni nüfuz dairəsindən kənarda olmuşdur". İ. P. Petruşevskinin yazdığına görə, "erməni kilsəsi Arran xalqlarının erməniləşmiş nəsilləri arasında heç olmazsa Sünikdə Orbelyanların nahararlığı dövründə və sonralar göstərdiyi mədəni təsiri göstərə bilmədi".

Alban Apostol kilsəsi X əsrin ortalarında diofizitliyə qayıdır və 10 ildən artıq bir müddət ərzində diofizit kilsə olaraq qalır. Sonralar diofiziliyə qarşı hər yerdə mübarizə aparan erməni-qriqoryan kilsəsi alban ruhanilərini öz mövqelərindən sıxışdırıb çıxartdı və ərəblər üçün əlçatmaz dağ yerlərində yaşayan alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı və ərəb müəlliflərinin verdiyi məlumata görə, hələ X əsrdə Bərdə və onun ətraflarında işlədilən alban-arrani dili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yoxa çıxmağa başladı. Ancaq qriqorianlaşdırma prosesi və bunun nəticəsi olan erməniləşdirmə albanların kəskin müqaviməti ilə üzləşdi. XIII əsrdə Gəncədə yaşamış, mənşəcə alban olan tarixçi Kirakos Gəncəli yazırdı ki, yalnız alban "rəislərinin", yəni zadəganların çoxu qədim erməni dilini bilir və bu dildə danışırdılar. Deməli, hətta XIII əsrdə belə, Albaniya əhalisinin hamısı qədim erməni dilini bilmir və öz ana dilində danışırdı.

Beləliklə, erməni-qriqoryan kilsəsi, Ərəb xilafətinin köməyilə, VIII əsrin başlanğıcından etibarən ərəb vilayəti Arrana çevrilən keçmiş Qafqaz Albaniyasının xristian əhalisini qriqorianlaşdırmağa başlasa da sonrakı dövrdə bir tərəfdən erməni-qriqoryan kilsəsi ilə, o biri tərəfdən gürcü pravoslav kilsəsi ilə mübarizə aparan Alban Apostol kilsəsi XIII əsrin ortalarında avtokefallığını bərpa edir, Qanzasar monastırı*(Azərbaycan Respublikasının Ağdərə rayonunun Vəngli kəndində Xaçın çayının sol sahilində dağın üstündə ucaldılmış məşhur Qanzasar məbədi Qafqaz Albaniyası xristian memarlığının ən görkəmli abidələrindən biridir. Monastırın divarında daş üzərindəki epiqrafik yazıdan məlum olur ki, bu abidə "yüksək və böyük Arsax" ölkəsinin hökmdarı, geniş vilayətin çarı, Böyük Həsənin nəvəsi, Vaxtanqın oğlu, Həsən Cəlal Dövlə və anası Xorişə xatun tərəfindən 1216–1238-ci illərdə inşa edilmişdir.) Alban Apostol avtokefal kilsəsinin iqamətgahına çevrilir. Məkansız qalan erməni icması üçün yeni ərazilər axtarışında olan erməni-qriqoryan kilsəsi, erkən orta əsrlərdən etibarən Azərbaycan torpaqlarına nəzər-diqqətini yönəltmiş, Azərbaycanın maddi-mədəni irsi olan Alban Apostol kilsəsinə sahib çıxmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Əsrlərlə bu siyasəti yeridən erməni-qriqoryan kilsəsi XIX əsrin birinci otuzilliyində Rusiya imperiyasının Azərbaycan torpaqlarının işğalından sonra "Böyük Ermənistan" uydurması üçün münbit şəraitin yetişdiyinə əmin olaraq, Alban Apostol kilsəsinin irsinə sahib çıxmaq məqsədilə öz dindarlarının bölgədə imperiyanın siyasi hakimiyyətinin sosial bazasını təşkil edəcəyinə Rusiyanı inandıra bilmiş, imperator I Nikolayın 11 mart 1836-cı il tarixli Fərmanını imzalamasında özünəməxsus xidmət göstərmişdi. Beləliklə, Alban Apostol kilsəsinin maddi-mədəni irsinə nəzarət erməni-qriqoryn kilsəsinin ixtiyarına keçdikdən sonra erməni millətçilərinin Azərbaycanın tarixi torpaqlarına qarşı əsassız iddialar qaldırmaları üçün münbit bir zəmin yaranmışdı. 

Bu gün tarixi Azərbaycan ərazisinin (tarixi Sünik, Arsak, Xaçın, eləcə də müasir Qarakilsə, Basarkeçər və s. yerlərin) bəzi kəndlərinin köklü (sonradan köçüb gəlmə yox) erməni əhalisi "erməni kilsəsinin etiqadına qoşulmuş və ermənilərə qarışmış" (A. İohannesyan) albanların nəsillərindəndir. Bu yaxınlaradək onların qonşuluğunda yaşayan, indi isə erməni təcavüzü nəticəsində qaçqına çevrilən azərbaycanlıların bir qismi isə müxtəlif səbəblərdən islamı qəbul etmiş, həmin ermənilərdən yalnız dilləri ilə fərqlənən qədim alban soylarındandır.

İyerarxik münasibətlər

Cənubi Qafqazın digər kilsələri kimi, Alban Apostol kilsəsi də ilk üç ümumdünya kilsə məclislərinin qərarlarını qəbul etdi. 325-ci ildə Nikeyada çağırılmış ümumdünya məclisi bidətçi Ariyin küfrünü lənətlədi; müəyyən düzəliş və əlavələrdən sonra Ariyin təliminin əksinə olaraq İsanı Allahın oğlu, xəlq olunmamış [Allah]-Ata ilə eyni mahiyyətli sayılan din rəmzini qəbul etdi. Moisey Kalankatulunun məlumatına görə, dinin bu rəmzi Alban Apostol kilsəsi tərəfindən qəbul olundu.

381-ci ildə Konstantinopolda ancaq şərq kilsəsi nümayəndələrinin iştirak etdiyi II ümumdünya kilsə məclisi çağırıldı. Məclis ariyanlığı daha da inkişaf etdirərək Müqəddəs Ruhun xəlq edildiyini sübut edən Makedoniyin küfrünü mühakimə etdi. Müqəddəs Ruhun Allah-Ata və Allah-oğulla eyni mahiyyətliliyi haqqında təlimi yenidən irəli sürdü. Ümumdünya kilsə məclisinə görə patriarxlar içərisində Roma patriarxından sonra ikinci yeri Konstantinopol patriarxı tutdu; lakin daha qədim şərq patriarxları bununla razılaşa bilməzdilər. 431-ci ildə Efesdə keçirilən III ümumdünya kilsə məclisi Nestorun təlimini (nestorianlığı) mühakimə etdi.

Bu zaman Bizans kilsəsinin özündə, xüsusilə də İsgəndəriyyədə nestorianlığa müqabil olaraq yaranan və inkişaf edən yeni cərəyan meydana çıxdı. Bu, sonralar Alban Apostol kilsəsinin də etiqad etdiyi, xristianlığın monofizit cərəyanı idi. 451-ci ildə Xalkidonda keçirilən IV ümumdünya kilsə məclisində İsada iki başlanğıcın – bitişməz olaraq, ayrılmaz şəkildə iki təbiətdə dərk edilən, tək doğulmuş İsa Oğul və İlahi olduğu qəbul edildi. Xalkidon məclisinin qəbul etdiyi 28-ci qanun böyük narazılığa səbəb oldu. Əslində elə bu qanun yunan-Roma dünyasını parçaladı, bir çox Şərq kilsələrini imperiya kilsəsindən ayırdı. Bu qanuna görə, Konstantinopol patriarxına başqa tayfa və xalqların məskunlaşdığı Pont, Asiya və Frakiya yepiskoplarını təsdiq etmək hüququ verilirdi.

Gürcü kilsəsi isə özünün əvvəlki mövqeyində – mülayim xalkidonçuluqda qaldı.

Rəsmi təriqət tərəfdarlarını təqiblərə məruz qoyan Sasani şahları öz dövlətlərində Bizans kilsəsi ilə mübarizə aparan müxtəlif təriqətləri müdafiə etməyə başladılar.

O dövrdən etibarən Alban Apostol kilsəsinin başçısı hüquqi olaraq katolikos (arxiyepiskop, patriarx) adlanmağa başladı. Faktiki olaraq o, xeyli əvvəldən bu titula sahib idi. Albaniya şəraitində ali kilsə rütbələri – patriarx, katolikos və arxiyepiskop birmənalı terminlər kimi işlədilirdi. Halbuki yunan kilsə iyerarxiyasına görə patriarx və arxiyepiskop hər biri ayrılıqda müstəqil rütbələr hesab olunur, arxiyepiskop katolikos da adlana bilirdi. Yunan kilsə iyerarxiyasına görə doqquz rütbə olmalı idi. Albaniyada isə, Moisey Kalankatuluya görə, yeddi kilsə rütbəsi var idi.

Yeparxiyalar

Alban katolikosluğunun patriarxları 551-ci ildən "Albaniya, Lpina və Çola katolikosu" titulunu daşıyırdılar. 552-ci ildə Alban Apostol kilsəsinin mərkəzi paytaxt-şəhər Qəbələdən, yeni salınmış paytaxt Bərdə (Partav) oldu.

Yadelli qüvvələrin assimilyasiya siyasətinə qarşı dura biləcək Alban Apostol kilsəsinin müstəqilliyinin bərqərar edilməsində, dini ayin və mərasimlərin möhkəmləndirilməsində, qeyri-xristian inam qalıqlarının məhv edilməsində, ruhanilərin maddi bazasının yaradılmasında, onların hüquqi və iqtisadi imtiyazlarının möhkəmləndirilməsində, albanların kilsə qarşısında maddi və dini öhdəliklərinin qanuniləşdirilməsində alban hökmdarı III Vaçaqanın V əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində keçirdiyi Aquen məclisinin qərarları həlledici rol ynadı.

Kilsənin hakimiyyəti kilsə-inzibati vahidləri (yeparxiyalar, yepiskopluqlar) üzrə bölüşdürülürdü. Albaniyada yepiskopluğun ərazisi vilayətin ərazisini əhatə edirdi, yəni kilsə inzibati vahidi inzibati-ərazi vahidi ilə üst-üstə düşürdü. Lakin yepiskopluq hər vilayətdə yox idi. Məsələn, Arsakda on bir vilayət olduğu halda, yepiskopluqlar ancaq üç vilayətdə – Habandda, Mets-Koqmankda və Mets-İrankda var idi. Bəzən bütöv bir əyalət (nəhəng), Balasakanda (Paytakaranda) olduğu kimi, yalnız bir yepiskopluğa malik olurdu. Görünür bu, xristianlığın həmin yerdə yayılma dərəcəsindən asılı idi.

Yepiskopluqlar məsələsinin işıqlandırılmasında əsasən kilsə məclisləri aktlarının qalıqları qiymətli məxəz rolunu oynayır. Lakin bu aktlar da məclislərdə iştirak etmiş yepiskopların sayını tam əks etdirmir, bu cəhət daha çox VI əsrin sonlarından etibarən çağırılan məclislərin siyahılarına xasdır. Həmin vaxtdan dini ixtilaflar dövrü başlayır, ölkə ehkamçı partiyalara bölünür; məhz buna görə kilsənin bir çox nümayəndələri bu və ya digər məqsədlə məclislərdə iştirak etmirdilər. Kilsə ixtilafları VIII əsrədək davam etmişdir.

V əsrdə və ondan sonrakı dövrlərdə çağırılan məclislərin siyahılarının təhlili kilsə inzibati vahidlərinin artdığına dəlalət edir; bu da, həm yeni yepiskopluqların meydana çıxmasında, həm də mövcud yepiskopluqların xırdalanmasında təzahür olunur. Belə ki, V əsrdən VIII əsrədək Haband vilayətinin yepiskopluğu Haband (Amaras) şəhərində yerləşirdi, VIII əsrdən etibarən Amaras vilayətə, həm də müstəqil Amaras yepiskopluğuna çevrilir, Haband isə ayrıca yepiskopluq kimi qalır. V–VIII əsrlərdə Albaniyada 12 yepiskopluq vardı: Kabalaka (Qəbələ), Qaşua, Yeuta, Amaras Tsri, Balasakan, Şəki, Girdiman, Mets-Koqmank, Mets-İrank, Haband, Partav (Bərdə).

Ehkam baxımından gürcü kilsəsi kimi, Alban Apostol kilsəsi də sabit olaraq monofiziliyə tərəfdarlıq etmirdi. Sasanilərin Cənubi Qafqazdakı siyasi nüfuzlarının düşməsi monofizilərin kilsə hegemonluğunun dağılması ilə müşayiət olunurdu. VI əsrin sonu – VII əsrdə Cənubi Qafqazda Bizansın siyasi nüfuzunun güclənməsi ilə əlaqədar olaraq Alban Apostol kilsəsi gürcü kilsəsi ilə birlikdə diofiziliyə qoşuldu.

607-ci ildə keçirilən Dvin məclisində gürcü kilsəsi özünün xalkidonçuluq məzhəbini tutduğunu və rəsmən erməni-qriqoryan kilsəsindən ayrıldığını bəyan etdi. Alban Apostol kilsəsi isə rəsmi surətdə erməni-qriqoryan kilsəsindən ayrılmasa da onun bəzi icmaları və yepiskopluqları xalkidonçuluğa tərəfdar çıxırdılar.

Cənubi Qafqazın ərəblər tərəfindən fəthindən sonra, VIII əsrin əvvəllərində işğalçıların təzyiqi və erməni-qriqoryan kilsəsinin fəal iştirakı ilə Alban Apostol kilsəsi diofizitliklə əlaqəsini kəsdi. Xristian əhalisinə qarşı ardıcıl olaraq Sasanilərin siyasətini davam etdirən Xilafət Bizans təsirinin güclənməsinin qarşısını almaq məqsədilə monofizit məzhəbini müdafiə etdi. Siyasi məqsədlər güdən ərəb üsuli-idarəsi tabeliyində olan xristian əhalisi və kilsələrinin fəaliyyətini uzlaşdırmağa çalışaraq, erməni ruhanilərinin köməyi ilə Alban Apostol kilsəsini monofizi kilsəyə çevirdi Alban Apostol kilsəsi avtokefallığını itirmiş, erməni katolikosunun başçılığı altında bərabər hüquqlu uniya (ittifaq) əsasında fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Bu asılılıq özünü əslində bərabər mənsəbli iki din xadimindən birinin – erməni katolikosunun alban katolikosunu öz vəzifəsində təsdiq etməsində göstərirdi. Bu isə faktiki olaraq iyerarxik prinsipin pozulması demək idi.

Mənbə

1. Rusiya Dövlət Tarix arxivi – RDTA. F. 796. Siy.17, İş.1821; Vərəqlər. 1–18.
2. Fəridə Məmmədova. Qafqaz Albaniyası və albanlar. Bakı,2006
3. D. A. Axundov. Azərbaycanın qədim dini abidələrinin memarlığı. Bakı,1974

Həmçinin bax

• Alban Katolikoslarının siyahısı
• Qafqaz Albaniyası
• Qafqaz Albaniyasında xristianlıq
• Alban xaç daşları
• Qafqaz Albaniyasının memarlığı