Ankara (toponim)

Ankara — Türkiyə Cümhuriyyətinin paytaxtı, İstanbuldan sonra ölkənin ən böyük ikinci şəhərinın adı. Ankara şəhərinin adı tarix boyu dəyişmişdir. Şəhər, frigiyalılar, qalatiyalılar və qədim romalılar (Antik, Helenistik ve Bizans dövrlərində) tərəfindən mənası gəmi lövbəri olan Ἄγκυρα (Qədim yunan dilində Anqira və Ankira olaraq tələffüz edilir) olaraq adlandırıldı; bu ad latın əlifbası ilə qərb mənbələrində Ankyra və Ancyra olaraq yazılmışdır. Ankara şəhəri, ərəb mənbələrində "Bəldəyi-əl Səlasil", "Məmuriyə" və "Mə'muriyə-i Səlasə" olaraq yazılmışdır. Qədim yunan dilində "Anküra" olaraq tələffüz edilən şəhər adı ərəblər tərəfindən qorunub saxlanılmışdı. Böyük Səlcuq İmperiyasının Anadoluya gəlməsindən sonra bu ad "Ankara" və "Əngürü", qərb dillərində isə "Anqora" (Angora) olaraq dəyişmişdir. "Əngürü" (Engürü) adı, ərəb şəkilçisiylə "Əngüriyyə" olmuşdur. Ankaranı suverenliyi altında saxlayan dövlətlər tərəfindən zərb edilən sikkələrdə istifadə olunan rəsmi ad, Böyük Səlcuq İmperiyasında "Ankara", Elxanilər Dövlətində "Əngürü" və "Əngüriyyə", Osmanlı İmperiyasında isə "Əngürü" və "Ankara" olmuşdur. Şəhərin adı Osmanlı İmperiyası dövründə, XVI əsrdən etibarən rəsmi olaraq Ankara (آنقره) olmasına baxmayaraq, xalq arasında "Əngürü", qərb ölkələrində isə "Anqora" adlarından istifadə edilirdi. Türkiyə Respublikasının öz müstəqilliyini əldə etməsindən sonra digər adların istifadəsi sona çatmış, Ankara adı isə universallaşdırmışdır.

Frigiya

Ankira, Frigiya dövründə əhəmiyyətli bir şəhər idi. Şəhər, Əhəmənilər dövlətinə gedən Krallıq yolu üzərində yerləşirdi.^[1] Mənbələrə əsasən e.ə. 333-cü ildə Böyük İsgəndərin III Dara ilə İssdə vuruşmağa gedərkən Ankaradan keçmişdir.^[2]

Səyyah və coğrafiyaçı olan Pavsaniyə görə Ankara, Kral Midasın qurduğu bir şəhər idi. Pavsani, Frigiya kralı Midasın bir dəmir parçası tapdığı yerə Anker (Yunan dilində gəmi lövbəri deməkdir) adını verdiyini və Kral Midasın həmin lövbəri Perqamon səcdəgahında saxladığını yazır.^[3]

II əsrin ortalarında yaşamış olan lidiyalı səyyah Pavsani, qalatiyaların Kiçik Asiyada məskunlaşması barədə məlumat verərkən Ankaradan da bəhs edir. Pavsani, "Ankyra" şəhərini Qordinin oğlu Midasın saldığını və bir Frigiya şəhəri olduğunu yazır. Pavsani buna əlavə olaraq, Midasın tapdığı gəmi lövbərini, öz dövrünə qədər Silifkədəki Yupiter məbədində saxladığını yazır. Lövbər, II əsrdən bəri zərb olunan sikkələrin üzərində də mövcuddur. Pavsani, Midas mənbəyi adı ilə tanınan və haqqında hekayələr yazılan su mənbəyinin Ankara şəhərində olduğunu və "Bax, qalatiyalılar bu Ankara şəhərini də aldılar" yazır.^[4]

Qalatiya

VI əsr Bizans tarixçisi Bizanslı Stefan hazırladığı coğrafiya lüğətində e.ə. II əsrdə yaşamış Afrodisiaslı Apolloniyə əsaslanaraq Ankaranın quruluşu ilə əlaqədar məlumatlar verir. Bu məlumatlara əsasən, e.ə. 278-ci ildə Kiçik Asiya bölgəsinə gələn qalatiyalılar Pont Kralı Mitridat I Ktist ilə birlikdə Misirə müharibə elan edir, onları məğlub edib dənizə qədər qovur və Misir gəmilərindən aldıqları lövbərləri də qalibiyyət simvolu olaraq öz yurdlarına aparırlar. Qalatiyalılar, bu qalibiyyətdən sonra onlara təltif edilən torpaqlarda yeni bir məntəqə qurur, adını isə mənası "lövbər" olan Ankyra (tələf. Ankira) qoyurlar.^[5] Ankarada e.ə. 240-cı ildə(və ya e.ə. 239-cu il) Selevkilər İmperatoru Selevk II Kallinik ilə qardaşı Antiox Hieraks arasında Ankira döyüşü baş vermişdir.^[6]

Roma imperiyası

Kelt xalqlarından olan tektosaqlar e.ə. I əsrdə Ankiranı işğal etdilər, lakin daha sonra Roma imperiyasına tabe oldular. E.ə. 25-ci ildə Qalatiya rəsmi olaraq Roma İmperiyasının bir vilayəti halına gəlmişdir.

Türkiyə Respublikası

28 mart 1930-cu il tarixində Türkiyə Respublikası xarici ölkələrdə Türkiyə şəhərlərinin türk dilindəki adlarından istifadə etməyini tələb etmişdir.^[7] Bu tarixdən poçt idarəsi "Anqora" və "Konstantinopol" olaraq ünvanlanmış məktuvları Ankara və İstanbula çatdırmamağa başlamışdır.^[8]

Hal-hazırda, "Ankara" adı yerli dialektlərdə^[9]^[10] və ya Anadolunun başqa bölgələrində istifadə edilən ləhcələrdə^[11] "Anqara" olaraq tələffüz edilir.

Başqa dillərdə

Latın hərflərindən istifadə edən dillər arasında Ankara adını fərqli şəkildə yazan dillər arasında portuqal (Ancara), latın (Ancyra) və kürd (Enqere) dilləri var. R səsi olmayan Çinin mandarin dilində Ankara (安卡拉), "Ankala" (Hanyu Pinyin yazılış sistemi ilə) olaraq tələffüz edilir.

Məşhur etimologiyalar

Ankara və Əngürü adlarının kökü haqda, adətən tələffüz oxşarlığına əsaslanan müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Bunların bir qismi yanlışdır, digərlərinin isə doğruluqları barədə qəti sübut yoxdur.

Ankuva

Ankara şəhərinin qədim Het şəhəri olan Ankuva (digər yazılışlarıyla Ankuvva, Ankuvaş) olduğuna dair bəzi tarixi anlayışlar var. Buna əlavə olaraq, müasir mənbələr Ankuva şəhərinin Yozğaddakı Əlişar kurqanı və ya müasir Çorum ilinə bağlı olan Əskiyapar kəndinin olduğunu təsdiq edir.

Midasın lövbəri

Kral Midasın lövbəri barədə olan əfsanə "Ankyra" adının etimologiyası ilə bağlı olan məşhur anlayışların ən qədimidir. Buna baxmayaraq, Ankara şəhərinin dənizə olan uzaqlığına görə, tapılan dəmir parçasının bir gəmi lövbəri olmasının qeyri-mümkün olması və bu əfsanənin "Ankyra" adına bir etimologiya vermək üçün sonradan uydurulmuş olması haqda da nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür.

Misir lövbərləri

Makedoniyalı İsgəndərin e.ə. 333-cü ildə "Ankyra"da olduğu haqda tarixi qeydlərin mövcudluğu nəzərə alınsa, şəhər adının qalatiyalıların qədim misirlilərdən qələbə qəniməti olaraq e.ə. 268-ci ildə gətirdikləri gəmi lövbərlərinə həsr olunduğu barədə irəli sürülən nəzəriyyə sonradan uydurulduğu haqda düşüncələr mövcuddur.

Üngür

Daha sonrakı əsrlərdə Ankaranın adıyla bağlı müxtəlif nəzəriyyələr ortaya atılmışdır. Övliya Çələbi müəllifi olduğu səyahətnaməsində Ankara şəhəri haqda "abad yer olub, üzümü çox olduğunundan adına Əngürü deyiblər" yazmışdır. "Ungür" sözünün fars dilindəki mənası üzümdür.

Anqariya

Övliya Çələbi müəllifi olduğu səyahətnaməsində "bəziləri qalası anqariya ilə hazırlandığından Ankara deyilmişdir deyir" yazmışdır.

Anqara çayı

Baykal gölünün xəritəsi.

Baykal gölünün adı qədim türk dilindən gəlir və mənası "zəngin göl"dür. Bu gölə Yuxarı Anqara və Turka çayları tökülür. Gölün sahillərindəki ərazilərdə qədim türklərə aid çoxlu qalıq tapılmışdır.

1930-cu illərdə Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən dəstəklənən Günəş dil nəzəriyyəsinə əsasən, bütün dillər Mərkəzi Asiyadan törəmişdir. 1937-ci ildə keçirilən İkinci Tarix konqresində İbrahim Nəcmi Dilmən "Günəş dil nəzəriyyəsinin tarix dissertasiyasında yeri " (türk. Güneş Dil Teorisinin Tarih Tezinde Yeri) adlı təqdimatında Baykal gölünü Yenisey çayına bağlayan Anqara çayı ilə Ankara şəhərinin yaxınlıqlarında yerləşən Ankara çayı arasındakı ad oxşarlığına əsaslanaraq "su" anlayışı ilə Ankara arasında bir əlaqənin olduğunu irəli sürmüşdür.

1937-ci ildə Türkiyəni ziyarət edən Yunanıstan Prezidenti Elefterios Venizelosun Mustafa Kamal Atatürklə keçirdiyi bir görüşdə Atatürk prezidentdən "cənab, Ankara adının haradan gəldiyini bilirsiz?" sualını soruşub. Atatürk aldığı mənfi cavabdan sonra, dünya xəritəsini açıb Baykal gölünün yaxınlıqlarında yerləşən Anqarsk şəhərini göstərmiş və "baxın buradan gəlir cənab!" demişdir.

İstinadlar

↑ Fuller, C. F. S. The Generalship of Alexander the Great. Da Capo Press. 2004. səh. 77.^{[ölü keçid]}
↑ Kvint Kurtius Rufus, Con Yardli, Ualdemar Hekl. The History of Alexander. Penguin Classics. 2004. səh. 27.
↑ Ankara, Başkentin Tarihi, Arkeolojisi ve Mimarisi. Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları. ISBN 975-95848-3-2
↑ Tarih İçinde Ankara. ISBN 9944-473-07-3
↑ Görsel Büyük Genel Kültür Ansiklopedisi (I). 1984. səh. 638.
↑ Rikard, C. "Battle of Ancyra, 240 or 239 B.C." 2017-07-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 iyun 2018.
↑ D. Robinson, Riçard. The First Turkish Republic: A Case Study in National Development. Harvard University Press. 1963. səh. 298. 2011-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-13.
↑ "Some Recent Decisions of the P. C. G. N." (LXXVII). The Geographical Journal. 1931: 161–163. 2016-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-13. Turks are forcing us to adopt İstanbul and Ankara by refusing to deliver lettres addresssed to Constantinople and Angora..." (#first_missing_last)
↑ M. Əmin Qaraxan, Mehmet Turqut. 21. yüzyılın eşiğinde Uşak sempozyumu: 25–27 Ekim 2001. Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı. 2001. səh. 21.
↑ Büsra Ərsanlı. "Naming Turkish Language Politically: Ottoman Language, Sunlanguage, Azerbaijan Language" (III). Balkan Studies (Etudes balkaniques). 2004: 108–120. 2009-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-13.
↑ Gönən, Sinan. "Konya Manilerinde Geçen Yerleşim Birimlerinin Adlarına Bir Bakış" (PDF). 2014-03-06 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 iyun 2018.

[1] Fuller, C. F. S. The Generalship of Alexander the Great. Da Capo Press. 2004. səh. 77.^{[ölü keçid]}

[2] Kvint Kurtius Rufus, Con Yardli, Ualdemar Hekl. The History of Alexander. Penguin Classics. 2004. səh. 27.

[Başkentin_Tarihi,_Arkeolojisi_ve_Mimarisi-3] Ankara, Başkentin Tarihi, Arkeolojisi ve Mimarisi. Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları. ISBN 975-95848-3-2

[4] Tarih İçinde Ankara. ISBN 9944-473-07-3

[Ansiklopedi-5] Görsel Büyük Genel Kültür Ansiklopedisi (I). 1984. səh. 638.

[6] Rikard, C. "Battle of Ancyra, 240 or 239 B.C." 2017-07-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 iyun 2018.

[7] D. Robinson, Riçard. The First Turkish Republic: A Case Study in National Development. Harvard University Press. 1963. səh. 298. 2011-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-13.

[8] "Some Recent Decisions of the P. C. G. N." (LXXVII). The Geographical Journal. 1931: 161–163. 2016-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-13. Turks are forcing us to adopt İstanbul and Ankara by refusing to deliver lettres addresssed to Constantinople and Angora..." (#first_missing_last)

[9] M. Əmin Qaraxan, Mehmet Turqut. 21. yüzyılın eşiğinde Uşak sempozyumu: 25–27 Ekim 2001. Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı. 2001. səh. 21.

[ersanlı-10] Büsra Ərsanlı. "Naming Turkish Language Politically: Ottoman Language, Sunlanguage, Azerbaijan Language" (III). Balkan Studies (Etudes balkaniques). 2004: 108–120. 2009-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-13.

[11] Gönən, Sinan. "Konya Manilerinde Geçen Yerleşim Birimlerinin Adlarına Bir Bakış" (PDF). 2014-03-06 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 iyun 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]