Macar inqilabı (1956)

Macar inqilabı (mac. 1956-os forradalom) və ya Macar üsyanı — Macarıstan Xalq Respublikasına və onun Sovetlərdən asılı siyasət yürütməsinə qarşı baş vermiş, 1956-cı ilin 23 oktyabrından 10 noyabrına qədər davam edən ümummilli inqilab. Bu proses Sovet hakimiyyəti üçün İkinci Dünya müharibəsində SSRİ ərazilərinin Nasist Almaniyasının hərbi qüvvələrindən təmizləməsi uğrunda mübarizədən sonra Avropadakı ən böyük və ən əsas təhlükə kimi səciyyələndirilir.

Macar inqilabı (1956)
Soyuq müharibənin bir hissəsi
İnqilabın simvolu: Üzərində 1949-1956-cı illərdə yer alan kommunizm embleminin kəsildiyi Macarıstan bayrağı
Tarix	23 iyun – 11 noyabr 1956 Əsas mərhələ: 23 oktyabr – 4 noyabr 1956
Yeri	Macarıstan Xalq Respublikası
Nəticəsi	Sovetlərin qələbəsi İnqilab uğursuzluqla nəticələndi
Münaqişə tərəfləri
Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Macarıstan Xalq Respublikası Macar inqilabçılar
Komandan(lar)
Nikita Xruşşov Yuri Andropov İvan Konyev İvan Serov Georgi Jukov Kuzma Qrebennik Gennadi Obaturov Vasili Sokolovski Pyotr Laşçenko Erno Gero Andraş Hegedüş Laslo Piroş İstvan Bata Yanoş Kadar İmre Nad   Pal Maleter   Mikloş Gimeş   Loşonçi Giza   Yozef Dudaş   Yozef Silaqi   Yanos Sabu   Laslo Kovaç   Attila Siqeti   Şandor Kopaçi Bela Kiray Gergey Ponqraç Müxtəlif silahlanmış üsyan liderləri
Tərəflərin qüvvəsi
31550 əsgər 1130 tank Məlum deyil
İtkilər
722 ölü 1540 yaralı 2500–3000 ölü 13000 yaralı
Ümumi itkilər
3000 dinc sakit həyatını itirdi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Üsyan ilk öncə tələbə etirazları şəklində başladı. Etirazçılar Budapeştin mərkəziylə Macarıstanın parlament binasına doğru irəliləyərkən, səsucaldıcı cihazların quraşdırıldığı avtofurqonlardan istifadə edərək minlərlə insanın bu mübarizəyə qoşulmasını təmin etdilər. Tələbələrin ümumi tələblərini bəyan etmək üçün radio binasına daxil olan bir qrup tələbə saxlanıldı. Çöldəki etirazçılar tələbə yoldaşlarının azad olunmasını tələb etdikdə onlara binanın içərisindən ÁVH kimi tanınan (mac. Államvédelmi Hatóság, azərb. Dövlət Mühafizə Təşkilatı‎) Dövlət Təhlükəsizlik Polisləri tərəfindən atəş açıldı. Nəticədə bir tələbə həyatını itirdi və bayrağa sarılaraq izdihamın çiyinləri üzərində tutuldu. Bu, inqilabın növbəti mərhələsinin başlanğıcı mənasına gəlirdi. Xəbərlər yayıldıqca paytaxtda iğtişaşlar və şiddət daha da artaraq pik həddə çatırdı.

Üsyan sürətlə yayıldı və hökumət parçalandı. Minlərlə insan milis dəstələrində birləşərək DMT (Dövlət Mühafizə Təşkilatı) və Sovet qoşunları ilə vuruşurdu. Üsyan zamanı zorakı hadisələr baş verirdi. Bir tərəfdən bir neçə yerli lider və DMT üzvləri ələ keçirilərək linç edilir, digər tərəfdən isə əvvəlki siyasi məhbuslar azadlığa çıxaraq silahlanırdı. Radikal və hazırlıqsız fəhlə şuraları bələdiyyə hakimiyyətini idarəedici Macarıstan Zəhmətkeşlər Partiyasının əlindən alaraq siyasi reform tələb etdi.

İmre Nadın başçılıq etdiyi yeni hökumət rəsmi olaraq DMT-ni ləğv etdi, Varşava Müqaviləsi Təşkilatından çıxmaq niyyətində olduğunu bildirdi və azad seçkilərin yenidən keçiriləcəyi vədini verdi. Oktyabr ayının sonlarına doğru döyüşlər, demək olar ki, dayandı və həyat normal axarı ilə davam etməyə başladı. Əvvəlcə SSRİ qüvvələrinin geri çəkilməsi üçün danışıqlara açıq görünən Sov.İKP MK Siyasi Bürosu daha sonra fikrini dəyişdi və inqilabı boğmağa cəhd etdi. Noyabrın 4-də çoxsaylı Sovet qüvvələri Budapeştə və ölkənin digər ərazilərinə soxuldu. Macarların müqaviməti 10 noyabra qədər davam etdi. Münaqişədə 2500-dən çox macar və 700-dən çox Sovet əsgəri həlak oldu, 200.000-ə yaxın macar isə qaçqın düşdü. Bundan sonra kütləvi həbslər və ittihamlar aylarla davam etdi. 1957-ci ilin yanvarına qədər yeni qurulmuş Sovet hökuməti bütün ictimai müxalifəti aradan qaldırdı. Sovetlər bu hərəkətləri ilə Şərq Bloku üzərində nəzarətlərini gücləndirsələr də, Qərb blokundakı bir çox marksistin rəğbətini itirdilər. Nəticədə bu, parçalanmalara və kapitalist ölkələrdəki kommunist partiyaları üçün böyük üzv itkisinə səbəb oldu.

Macarıstanda üsyan haqqında ictimai müzakirələrin təşkili 30 ildən çox qadağan edildi. 1980-ci illərdə siyasi vəziyyətin bir qədər mülayimləşməsindən sonra bu, gərgin araşdırma və müzakirə mövzusu oldu. 1989-cu ildə Üçüncü Macarıstan Respublikası qurulandan sonra 23 oktyabr milli bayram elan edildi.

İnqilabdan öncəki vəziyyət

II Dünya müharibəsi zamanı Macarıstan Berlin-Roma-Tokio oxunun üzvü və Nasist Almaniyası, Faşist İtaliyası, Rumıniya və Bolqarıstan qüvvələrinin müttəfiqi idi. 1941-ci ildə Macarıstan hərbi qüvvələri Yuqoslaviya və SSRİ-nin işğalında iştirak etdi. Lakin Qızıl Ordu macar və Berlin-Roma-Tokio oxunun işğalçı qüvvələrini geri çəkilmək məcburiyyətində qoydu və 1944-cü ilə qədər Macarıstana doğru irəliləməyə davam etdi.

İşğal olunma təhlükəsi ilə üzləşən Macarıstan hakimiyyəti müttəfiqlərlə atəşkəs danışıqlarına başladı. Bu, Üçüncü Reyxin ölkəni işğal etməsi və burada Milli Birlik Hökumətini qurması ilə başa çatdı. 1944-cü ilin sonlarında isə SSRİ Macarıstanı işğal edərkən burada yerləşən alman və macar qüvvələrini məğlub etdi.

Müharibədən sonrakı işğal

II Dünya Müharibəsinin sonuna doğru Sovet ordusu Macarıstanı işğal etdi və onu nəzarəti altına alaraq təsir dairəsini genişləndirdi. Müharibədən dərhal sonra Macarıstan çoxpartiyalı idarəetmə formasına malik idi və 1945-ci ildəki seçkilər baş nazir Zoltan Tildinin rəhbərliyi altında koalisiya hökumətini meydana gətirdi. Halbuki Sovet hökumətinin ideoloji inanclarını paylaşan Marksist-Leninist qrup olan Macarıstan Kommunist Partiyası səslərin yalnız 17%-ni almasına baxmayaraq seçilmiş hakimiyyətin təsirini azaltmaq üçün salami taktikaları adlanan prosesdə kiçik güzəştlərdən istifadə edirdi.

1945-ci il seçkilərindən sonra Macarıstan Dövlət Təhlükəsizlik Polisinə (mac. Államvédelmi Hatóság, daha sonra ÁVH kimi tanınmışdır) nəzarət etmək səlahiyyətinə malik olan Daxili Nazirlikdə rəhbərlik vəzifəsi Müstəqil Kiçik Sahibkarlar Partiyasından Kommunist Partiyasının namizədinə dəyişdirildi. Dövlət Mühafizə Təşkilatı siyasi müxalifəti boğmaq üçün hədə-qorxudan, saxta ittihamlardan, həbs etmə və işgəncə vermə methodlarından istifadə edirdi. Çoxpartiyalı demokratiyanın qısamüddətli dövrü Kommunist Partiyasının Sosial Demokrat Partiyası ilə birləşərək Macarıstan Zəhmətkeşlər Partiyasının əsasını qoyması ilə başa çatdı. 1949-cu ildəki seçkilər zamanı bu partiya namizədlər siyahısında rəqibsiz idi. Macarıstan Xalq Respublikası da elə bu zaman elan olundu.

Macarıstan Zəhmətkeşlər Partiyası Sovet modelinə əsaslanan radikal milliləşdirmə siyasəti yürüdərək iqtisadiyyatı sosialistcəsinə yenidən qurmağa başladı. Hökumət və onun siyasətini açıq şəkildə ilk dəfə tənqid edənlər yazıçı və jurnalistlər oldu. Onlar bu fikirlərini 1955-ci ildə tənqidi məqalələr dərc edərək ifadə edirdi. 1922-ci il 22 oktyabr tarixində Texniki Universitetin tələbələri MEFESZ (mac. Magyar Egyetemisták és Főiskolások Szövetsége, azərb. Macar Universitet və Kollec Tələbələri İttifaqı‎) adlanan tələbə birliyini bərpa etdi. 23 oktyabrda isə onlar bir nümayiş səhnələşdirdi və bu nümayiş birbaşa inqilaba aparan hadisələr zəncirinin əsasını qoydu.

Siyasi repressiya və iqtisadi tənəzzül

Matyaş Rakoşi Budapeştdə xalq qarşısında çıxış edərkən, 1948

Macarıstan Matyaş Rakoşinin avtoritar rəhbərliyi altında kommunist dövlətə çevrildi. Rakoşinin hakimiyyyəti dövründə Təhlükəsizlik Polisi (ÁVH) təmizləmə əməliyyatlarına başladı. Bu təmizləmələr ilk öncə Rakoşiyə qarşı Kommunist Partiyası daxilində baş verən qarşıdurmalara son qoymaq məqsədi güdürdü. Təmizləmənin qurbanları "Tiotistlər", "qərb agentləri" və ya "Trotiskiçilər" ləqəbləri ilə tanınırdı. Bu ləqəblər onlara gördükləri işin qərbdəki İspaniya vətəndaş müharibəsində vaxt keçirmək qədər əhəmiyyətsiz olduğunu göstərmək üçün verilmişdi. Ümumilikdə təqribən bütün aşağı və orta səviyyəli partiya rəsmilərinin yarısı — ən azı 7000 nəfər təmizləndi.

1950–1952-ci illər arasında Təhlükəsizlik Polisi həm Macarıstan Zəhmətkeşlər Partiyasının üzvlərini əmlak və mənzillə təmin etmək, həm də intellektual və burjua sinfini aradan qaldırmaq məqsədilə minlərlə insanı zorla köçürdü. Bu insanlar həbs edildi, şərqə sürgün olundu və sürgün olunduqları düşərgələrdə ittihamlara və ya işgəncələrə məruz qaldılar. DMT-nin qurucusu Laslo Kovaç da daxil olmaqla bəzi insanlar isə edam olundu. Yalnız bir ildə Budapeştdən 26000-dən çox insan zorla köçürüldü. Nəticədə iş və mənzil əldə etmək çox çətin hal aldı. Məcburi köçkünlərin əksəriyyəti dəhşətli şəraitdə həyatlarına davam etmək məcburiyyətində qaldı. Onlardan kollektiv fermalarda qul əməyi kimi istifadə olunurdu. Çoxsayda insan yaşayış şəraiti və qidalanmanın zəif olması nəticəsində dünyasını dəyişdi.

Rakoşi hökuməti təhsilli sinifləri "zəhmətkeş ziyalılar"la əvəz etməklə Macarıstan təhsil sistemini hərtərəfli siyasiləşdirdi. Rus dili və kommunist siyasi təlimin keçilməsi ümumtəhsil məktəb və universitetlərdə məcburi hal aldı. Dini məktəblər milliləşdirildi və kilsə rəhbərləri hökumətə sadiq şəxslərlə əvəz olundu. 1949-cu ildə Macar Katolik Kilsəsinin rəhbəri Yozef Mindsenti xəyanətə görə ömürlük həbs cəzasına məhkum edildi. Rakoşinin rəhbərliyindəki hökumət Avropada ən sərtlər arasında idi.

Müharibədən sonra Macarıstanın iqtisadiyyatı bir çox çətinliklərlə üzləşdi. Macarıstan SSRİ, Çexslovakiya və Yuqoslaviyaya 300 milyon ABŞ dolları məbləğində təzminat ödəməyə və Sovet qarnizonlarına dəstək verməyə razı oldu. Macarıstan Milli Bankının 1946-cı ildəki hesablamalarına görə təzminatın məbləği illik milli gəlirin 19% və 22%-i arasındadır. 1946-cı ildə Macarıstan valyutası öz dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə itirdi və nəticədə insanlara məlum olan ən yüksək hiperinflasiya dərəcəsinə sahib oldu. Macarıstanın Sovetlər tərəfindən maliyyələşdirilən QİYŞ-də (Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası; rus. Сове́т Экономи́ческой Взаимопо́мощи, ing. Council for Mutual Economic Assistance) iştirakı ölkənin qərblə ticarət etməsi və ya Marşal planından maddi yardım almasının qarşısını aldı.

Bundan əlavə Rakoşi 1950-ci ildə özünün ilk beşillik planına başladı. O, bu məsələdə Stalinin sənaye istehsalını 380%-ə qədər artırmağı hədəfləyən eyniadlı planına əsaslanmışdır. Sovet "həmkarı"nda olduğu kimi beşillik plan Macarıstanın xammal və texnologiyasının SSRİ-yə ixracı, habelə Rakoşinin keçmiş peşəkar sinfinin çox hissəsinin təmizlənməsi ilə bağlı olan sarsıdıcı təsirlərə görə heç vaxt bu qəribə məqsədlərinə nail ola bilmədi. Əslində, beşillik plan Macarıstanın mövcud sənaye quruluşunu zəiflətdi və sənaye ilə bağlı real əməkhaqqının 1949 və 1952-ci illər arasında 18%-ə qədər azalmasına səbəb oldu.

1950–1953-cü illər arasında adambaşına düşən milli gəlirin artmasına baxmayaraq, həyat standartı aşağı düşmüşdü. Sənaye sərmayəsini maliyyələşdirmək üçün gəlirlərin böyük miqdarda azaldılması insanların saf gəlirlərinin də (vergilər ödəndikdən sonra əldə qalan pulun miqdarı) azalmasına səbəb oldu. Yanlış idarə üsulları çörək, ət, un və qəndin normalaşdırılması ilə nəticələnərək əsas ərzaq məhsullarında uzunmüddətli qıtlıq yaratdı. Bundan əlavə, insanların dövlət istiqrazlarına abunə olmağa məcbur edilməsi də onların şəxsi gəlirinin azalmasına təsir göstərən amillərdən idi. Xalis nəticə isə belə göstərilə bilər ki, 1952-ci ildə işçilərin saf gəliri 1938-ci ildəki miqdarın cəmi üçdə ikisinə bərabər idi. Halbuki 1949-cu ildə bu nisbət 90%-ə bərabər olmuşdur. Xarici borc artdıqca və əhali ərzaq qıtlığı ilə üzləşdikcə ölkədə narazılıqlar artmağa başladı. İrəli sürülən bu siyasətlər durmadan mənfi təsirlərə səbəb oldu.

Beynəlxalq hadisələr

İmre Nad (ortadakı) 1956-cı ilin oktyabrında

1953-cü ilin 5 martında — Avropanın əksər kommunist partiyalarının islahat qanadı inkişaf etdirdiyi dövrdə İosif Stalin vəfat etdi və beləliklə, mülayim liberallaşdırma — destalinizasiya dövrü başladı. Macarıstanda isə islahatçı İmre Nad "Stalinin ən yaxşı macar tərəfdarı" olan Rakoşini əvəz edərək Baş Nazir vəzifəsini ələ keçirdi. Halbuki Rakoşi Partiyanın Baş Katibi vəzifəsində qalırdı və o, İmre Nadın islahatlarına qarşı təxribatlar törətmək qabiliyyətində idi. 1955-ci ilin aprelinə qədər o, Nada olan etibarı sarsıtdı və sonda onun vəzifədən uzaqlaşdırılmasına səbəb oldu. 1956-cı ilin fevralındakı Xruşşovun Stalin və onun tərədarlarını tənqid edən "gizli nitq"indən sonra Rakoşi Partiyanın Baş Katibliyi vəzifəsindən kənarlaşdırıldı və 1956-cı ilin 18 iyulunda Erno Gero bu vəzifəyə təyin edildi. Azadlıq Radiosu (ing. Radio Free Europe) Rey Staynr Klaynın məsləhəti ilə "gizli nitq"i Şərqi Avropaya yayınladı. Rey S. Klayn bildirirdi ki, o, Allen Dallesin dediyini düşündüyü kimi söyləyir: "Sovet sistemini günahkar hesab et".

14 may 1955-ci ildə SSRİ Varşava Müqaviləsi Təşkilatının əsasını qoydu. Bu təşkilat Macarıstanı SSRİ və onun Mərkəzi və Şərqi Avropadakı peyk dövlətləri ilə əlaqələndirirdi. Bu ittifaqın prinsipləri arasında "dövlətlərin müstəqillik və suverenliyinə hörmət" və "onların daxili işlərinə qarışmamaq" yer alırdı.

1995-ci ildə Avstriya Azadlıq Aktı və ardınca tərəfsizliyin elan edilməsi silahsızlaşdırılmış və tərəfsiz ölkə kimi Avstriyanın əsasını qoydu. Bu hadisə, həmçinin macarların tərəfsiz olma ümidlərini artırdı və 1955-ci ildə İmre Nad "Avstriyanın qəbul etdiyi şəkildə Macarıstanın da tərəfsiz status əldə etməsinin mümkünlüyü" barədə düşünməyə başladı.

1956-cı ilin iyununda Poznan şəhərində polyak işçilər tərəfindən qaldırılan şiddətli qiyam hakimiyyət tərəfindən yatırıldı. Çoxsaylı etirazçı yaralandı və ya öldürüldü. 1956-cı idə insanların tələbinə cavab olaraq hökumət yenicə bəraət verilmiş islahatçı kommunist Vladislav Qomulka Polşa Birləşmiş İşçi Partiyasının baş katibi təyin olundu və ona Sovet hökuməti ilə ticarət güzəştləri və ölkədə Sovet əsgərlərin azaldılması barədə danışıqlar aparmaq vəzifəsi tapşırıldı. Bir neçə gün davam edən gərgin danışıqlardan sonra 19 oktyabrda sovetlər, nəhayət, Qomulkanın islahat tələbləri ilə razılaşdılar. "Polşa oktyabrı" kimi tanınan polyakların güzəştlər əldə etdiyi hadisələr macarlara da öz ölkələri üçün eyni güzəştlərə sahib olmaq ümidi verdi və bu düşüncələr 1956-cı ilin ikinci yarısında Macarıstanda geniş yayılmış gərgin siyasi vəziyyətə əhəmiyyətli dərəcədə təkan verdi.

Zamanın soyuq müharibələr dövründə, 1956-cı ilə qədər, ABŞ-nin siyasətində Macarıstan və ümumilikdə, Şərq blokuna qarşı köklü bir gərginlik meydana çıxdı. ABŞ Avropa ölkələrini onların öz cəhdləri ilə blokdan ayrılması üçün cəsarətləndirmək ümidində idi, lakin o, həmçinin ABŞ-SSRİ qarşıdurmasının yaranmasından çəkinirdi, çünki bu qarşıdurmanın daha da gərginləşməsi nüvə müharibəsinə səbəb ola bilərdi. Bu səbəblərə görə ABŞ siyasətçiləri Şərqi Avropa üzərində sovetlərin təsirini azaltmaq üçün digər vasitələri nəzərdən keçirməli oldular. Bu, iqtisadi və psixoloji savaşlar kimi bəzi limitləmə siyasətlərinin, gizli hərbi əməliyyatların və daha sonra SSRİ ilə şərq dövlətlərinin gələcək statusu ilə bağlı danışıqların inkişafı ilə nəticələndi. Vitse-prezident Riçard Nikson, həmçinin Milli Təhlükəsizlik Şurası ilə müzakirəsində qeyd edirdi ki, bütün bunlar SSRİ-nin Polşada etdiyi kimi anti-kommunist təbliğat qaynağı yaradaraq başqa bir üsyanı alovlandırması ABŞ-nin maraqlarına xidmət edə bilər. Halbuki Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (MKİ; ing. CIA) rəhbəri Allen Dalles özünün Macarıstanda geniş şəbəkə yaratdığını iddia edərkən, eyni zamanda agentliyin Macarıstanda heç bir məntəqəsi, dili danışmağı bacaran və etibarlı olan, demək olar ki, heç bir agenti yox idi və o, yerli aktivləri talayırdı. Agentliyin öz gizli tarixi "bizim heç zaman kəşfiyyatla bağlı hərbi əməliyyatlar üçün səhv ola biləcək və ya səhv olmalı heç nəyimiz yox idi" deyə etiraf edirdi.

1956-cı ilin yayında Macarıstan və ABŞ arasında əlaqələr yaxşılaşmağa başladı. Bu zaman ABŞ Macarıstanın ikitərəfli ticarət əlaqələrinin mümkün genişləndirməsi ilə bağlı müraciətlərinə çox müsbət şəkildə cavab verdi. Macarıstanın daha yaxşı əlaqələr üçün cəhdləri qismən də ölkənin içində olduğu çox pis iqtisadi vəziyyət ilə bağlı idi. Hər hansı nəticə əldə olunmazdan əvvəl danışıqların sürəti Macarıstanın Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən zəiflədildi, çünki onlar Qərb ilə yaxşı əlaqələr qurmağın Macarıstanda kommunist idarəçiliyini zəiflədəcəyini düşünürdü.

Sosial iğtişaşların yaranması

1956-cı ilin iyulunda Rakoşinin istefa etməsi tələbələri, yazıçıları və jurnalistləri siyasətdə daha aktiv və tənqidi olmağa həvəsləndirdi. Tələbə və jurnalistlər Macarıstanın üzləşdiyi bir çox problemi təhlil etmək üçün forumlar təşkil etməyə başladı. Bu forumlar Petöfi çevrələri adlanırdı və qısa müddətlə qazandığı populyarlıqla minlərlə iştirakçını özünə cəlb etməyi bacarmışdı. Rakoşi hökuməti tərəfindən edam olunan Laslo Rayk 6 oktyabr 1956-cı ildə müxalif partiyanı gücləndirən təsirli bir mərasimlə yenidən dəfn olundu.

1956-cı il 16 oktyabrda Seqeddəki universitet tələbələri rəsmi kommunist tələbə birliyi olan İGB-ni (İşləyən Gənclər Birliyi; mac. Dolgozó Ifjúság Szövetsége) ləğv edərək əvvəllər Rakoşinin diktatorluğu altında qadağan olunmuş demokratik tələbə birliyi olan MUKTİ-ni (Macar Universitet və Kollec Tələbələri İttifaqı; mac. MEFESZ - Magyar Egyetemisták és Főiskolások Szövetsége) bərpa etdilər. Bir neçə gün ərzində Peç, Mişkolts və Şoprondakı tələbə qrupları da eyni hadisəni təkrarladılar. Oktyabrın 22-də Texniki Universitetin tələbələri milli siyasətin tələblərini ifadə edən on altı bəndlik siyahı siyahı tərtib etdilər. Macar Yazıçılar Birliyinin növbəti gün üçün Polşada doğulmuş və 1848-ci il Macar inqilabının qəhrəmanlarından biri olan general Yosef Zaxariaş Bemin heykəlinin önünə çələng qoyaraq Polşadakı islahatlardan əvvəl baş vermiş hərəkatlarla həmrəyliklərini ifadə etmək planından xəbər tutduqdan sonra tələbələr də bənzər şəkildə birlik və rəğbət nümayişi təşkil etməyi qərara aldılar.

İnqilab

İlk atəş

23 oktyabr tarixində axşamçağı təqribən 20000 etirazçı Polşa və Macarıstanın milli qəhrəmanı Yosef Bemin heykəlinin yanında toplaşdı. Peter Vereş — Yazıçılar Birliyinin (mac. Írószövetség) prezidenti toplaşan insanlara manifest oxudu. İddialar Macarıstanı bütün xarici qüvvələrdən azad etmək idi: demokratik sosializmə əsaslanan siyasi sistem (torpaq islahatı və iqtisadiyyatda ictimai sahibkarlıq); Macarıstan Birləşmiş Millətlər Təşkilatına qoşulur; və Macarıstan vətəndaşları üçün azadlıq hüquqları. Müraciət oxunub bitdikdən sonra toplaşan insanlar senzuradan keçmiş vətənpərvərlik təbliğ edən şeirin — milli mahnının (mac. Nemzeti dal) nəqarətini söyləməyə başladılar: "And içirik ki, and içirik ki, biz daha heç zaman qul olmayacağıq." Oradakı insanlardan biri Macarıstanın bayrağından kommunist gerbini kəsib götürdü, bayrağın ortasında fərqli bir boşluq yarandı və ardınca digər insanlar da bunu etməyə başladılar.

Sökülmüş Stalin abidəsinin qalıqlarına Macarıstan bayrağı yerləşdirərkən

Daha sonra oraya toplaşanların əksəriyyəti Parlament Binasının qarşısındakı nümayişçilərə qoşulmaq üçün Dunay çayını keçdi. Saat 18:00-a qədər etirazçıların sayı 200000-i keçdi, nümayiş çox qızğın, lakin dinc şəraitdə davam edirdi.

Saat 20:00-da idarəedici partiyanın baş katibi Erno Gero tələbə və yazıçıların tələblərini qınayan nitqlı çıxış etdi. Gerodan sərt rədd cavabı aldıqdan sonra qəzəblənən nümayişçilərdən bəziləri onların tələblərindən biri olan 1951-ci ildə köhnə kilsənin dağıdılması nəticəsində yaradılmış 30 fut hündürlüyündəki (9.1 metr) Stalinin heykəlini aradan qaldırmaq məsələsini icra etməyə başladılar. Saat 21:30-a qədər heykəl aşırıldı və oraya toplaşan insanlar heykəldən qalan tək hissə olan Stalinin çəkmələrinə Macarıstan bayraqları qoyaraq bayram etdilər.

Təqribən bu hadisə ilə eyni zamanda böyük bir izdiham da DMT tərəfindən ciddi şəkildə qorunan Macarıstan Radiosu qərargahının qarşısında yarandı. İzdiham çatdı. pik nöqtəyə nümayəndə heyətinin üzvləri yerinə yetirilməyən tələblərini yayınlamağa cəhd etdiyi zaman çatdı. Nümayəndə heyəti üzvlərinin öldürüldüyü barədə dedi-qodular yayılan zaman binanın çölündə toplaşmış izdiham daha da çoşdu. Binanın yuxarı pəncərələrindən gözyaşardıcı qaz atıldı və DMT izdihama atəş açaraq bir çox insanı öldürdü. DMT silahları təcili tibbi yardım maşınlarının içində gizlədərək özünün silah ehtiyacını həll etməyə çalışdı, lakin oraya toplaşan insanlar bu hiylən vaxtında başa düşdülər və bu cəhdin qarşısını aldılar. Mühafizı qüvvələrinin işini yüngülləşdirmək üçün əraziyə əsgərlər göndərildi, lakin onlar şapkalarından qırmızı ulduzları qopararaq izdihamın tərəfinə keçdilər. DMT-nin hücumunu nəticəsində daha da qəzəblənən etirazçılar zorakılıqla cavab verdilər. Polis maşınları yandırıldı, hərbi depolardan silahlar əldə edildi və onlar rejimin simvollarını dağıtmaqla məşğul olan kütləyə paylandı.

Toqquşmaların yayılması və hökumətin devrilməsi

23 oktyabr gecəsində Macarıstan Zəhmətkeşlər Partiyasının katibi Erno Gero sovetlərdən "daha əvvəl heç zaman bu qədər böyük dərəcəyə əhatəyə sahib olmamış nümayişin qarşısını almaq üçün" hərbi müdaxilə istədi. Sovet hökuməti artıq bir neçə ay əvvəldən hər hansı təsadüf nəticəsində yaranacaq fürsətdən istifadə edərək Macarıstana müdaxilə planları hazırlamışdı. 24 oktyabr saat 02:00-a qədər Georgi Jukovun (SSRİ müdafiə naziri) əmri ilə hərəkət edən sovet tankları Budapeştə daxil oldu.

24 oktyabrda günortaya qədər sovet tankları Parlament Binasının yanında yerləşdirildi və sovet əsgərləri əsas körpü və yol qovşaqlarını nəzarət altına aldılar. Silahlanmış inqilabçılar Budapeşti müdafiə etmək üçün cəld şəkildə barrikadalar qurdu və verilən məlumata görə onlar artıq səhərdən günortaya qədər bəzi sovet tanklarını ələ keçirmişdilər. Həmin gün İmre Nad Andras Hegedüşü əvəz edərək Baş Nazir vəzifəsinin sahibi oldu. Nad radio vasitəsilə zorakılığa son qoymulması üçün çağırış etdi və üç il əvvəl təxirə salınmış siyasi islahatları həyata keçirmə sözü verdi. Əhali hərdənbir baş verən zorakılıq ehtimalı göz nəzərə alaraq silahlanmaya davam etdi.

İnqilabçıların 25 oktyabrdakı yürüşü

Silahlanmış nümayişçilər radio binasını ələ keçirdi. Kommunist qəzeti olan Szabad Népin idarə mərkəzlərində DMT işçiləri silahsız nümayişçiləri güllələdilər, lakin silahlanmış nümayişçilər gələn zaman onlar ərazini tərk etməyə məcbur edildi. Bu nöqtədən sonra inqilabçıların qəzəbi, əsasən, DMT-yə tərəf çevrildi. Sovet qoşunları bu hadisəyədək məsələyə tam daxil olmamışdılar və hətta sovet ordusunun nümayişçilərə açıq şəkildə rəğbət göstərməsi haqqında bəzi şayiələr də vardı.

25 oktyabrda etirazçılar küləvi şəkildə Parlament Binasının qarşısına toplaşdılar. DMT birləşmələri yandakı binaların damına çıxaraq izdihama atəş açmağa başladı. Bəzi sovet əsgərləri səhvən atış hədəfinin DMT olduğuna inanaraq onlara atəş etdilər. İzdihamda bəzi insanlar da DMT-yə məxsus və ya qiyama qoşulan macar əsgərlər tərəfindən verilən silahlardan istifadə edərək geri atış açdılar.

Bu müddət ərzində mərkəzi idarə quruluşu hökumətdə meydana gələn etirazların artması nəticəsində parçalanan zaman Macarıstan ordusu da bölündü. Budapeşt və kənlərdəki macar hərbi birləşmələrinin əksəriyyəti məsələyə cəlb olunmadı. Yerli komandanlar, ümumiyyətlə, etirazçı və inqilabçılara qarşı zorakılıqdan çəkinirdi. Halbuki 24 oktyabrdan 29 oktyabra qədər əlli icmada ordu və əhali arasında 71 silahlı qarşıdurma hadisəsi baş verdi. Bu qarşıdurmalar müxtəlif səbələrdən yaranırdı: məsələn, adi xalq kütləsinə edilən hücumların müdafiəsi və ya komandanın iradəsindən asılı olaraq üsyançılarla döyüşmək üçün hərbi obyektivlər nəticəsində.

26 oktyabrda Keçmeket şəhərində baş verən hadisələr buna nümunə ola bilər. Burada DMT-nin idarə binası və yerli həbsxananın qarşısında baş verən nümayişlər general-mayor Layos Gurkonun rəhbərliyi altındakı III Korpus tərəfindən icra olunan bəzi hərbi fəaliyyətlərə səbəb oldu. Yeddi nümayişçi güllələndi və təşkilatçılardan yeddi nəfər həbs olundu. Digər bir hadisədə qırıcı təyyarələr Tisakeçke şəhərində etirazı bombaladı və nəticədə 17 nəfər öldü, 117 nəfər yaralandı.

Parlamentə edilən hücumlar hökumətin devrilməsi ilə nəticələndi. Kommunist Partiyasının katibi Erno Gero və keçmiş Baş Nazir Andraş Hegedüş SSRİ-yə qaçdı, İmre Nad yeni Baş Nazir və Yanoş Kadar Kommunist Partiyasının yeni baş katibi oldu. İnqilabçılar həm sovet qoşunları, həm də DMT-dən geridə qalan qüvvələrə qarşı hücumlarını daha da aqressivləşdirdilər.

Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin yerləşdiyi binanın qarşısında edam olunmuş partiya üzvünün cəsədi

30 oktyabrda Bela Kirayın qüvvələri Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin binasına hücum etdi. Kirayın rəhbərliyindəki birləşmələr Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin binasına hücum etdikdən sonra onlarla şübhəli kommunisti, dövlət mühafizəsinin üzvlərini və hərbi heyəti edam etdi. Macar kommunist siyasətçi Yanoş Bereç hökumətin sponsorluğu ilə yazdığı inqilab haqqındakı "ağ kitab"da üsyançıların minlərlə insanı nəzarətdə saxladığını və daha bir neçə min insanın adının isə ölüm siyahısında olduğunu iddia edirdi. Kitabda yazılana görə 31 oktyabrda Kapoşvar şəhərində 64 insan, o cümlədən 13 ordu zabiti daxil olmaqla nəzarət altına alındı.

Bereç və Kadarın dövründəki mənbələrə görə Budapeşt və digər ərazilərdə macar kommunist komitələri müdafiə təşkil etdi. Budapeştin yaxınlığındakı Çepel şəhərində 250 kommunist Çepel dəmir və polad zavodu işçilərini müdafiə etdi. 27 oktyabrda Çepelin təhlükəsizliyini təmin etmək və burada sabitliyi bərpa etmək etmək üçün əraziyə ordu gətirildi, amma onlar 29 oktyabrda üsyançılar ərazinin idarəsini ələ keçirdikdən sonra geri çəkilməyə məcbur oldular. Budapeştin Angyalföld ərazisindəki kommunistlər 350-dən çox silahlanmış işçiyə və "Lang" fabrikində işləyən 380-dən çox əsgərə rəhbərlik edirdi. II Dünya Müharibəsində iştirak etmiş antifaşist veteranlar "Sabad Nep" qəzetinin binasının yenidən ələ keçirilməsinə kömək etdilər. Kənd ərazilərində isə müdafiə taktikaları kommunizm tərəfdarı qüvvələr tərəfindən hazırlanırdı. Bekeş vilayətində yerləşən Sarvaş şəhərində və onun ətraf ərazilərində Kommunist partiyasının silahlanmış qvardiyası bütövlükdə ərazini nəzarət altına almışdı.

Macarıstan müqavimət dəstələri Budapeştin dar küçələrində Molotov kokteyllərindən istifadə edərək sovet tankları ilə vuruşan zaman inqilabi şuralar milli zəmində fəaliyyət göstərir, yerli hökumət səlahiyyətini tanıyır və ümumi tətillər üçün çağırış edirdi. İctimai kommunist simvollar, ocümlədən qırmızı ulduzlar və sovetlərin müharibə ilə bağlı abidələri söküldü, kommunist kitabları yandırıldı. Kortəbii şəkildə yaranan milislər (məsələn, Yosef Dudaşın rəhbərliyindəki 400 nəfərlik sərbəst qrup) sovet tərəfdarlarına və DMT üzvlərinə hücum edir və onları öldürürdü. Sovet qüvvələri, əsasən, Budapeştdə vuruşurdu. Kənd əraziləri isə böyük ölçüdə sakit idi. Budapeştdə yerləşən və Pal Maleterin rəhbərliyində olan bir zirehli diviziya üsyançılara qoşulmaq qərarı aldı. Sovet komandanları tez-tez üsyançılarla atəşkəs üçün danışıqlara girirdi.

Bəzi ərazilərdə sovet qüvvələri inqilabi fəaliyyəti boğmaq arzusunda idi. Sonda, Budapeştdə sovet ordusu durğunluq yaratmaq üçün vuruşmağa başladı və qüvvələr arasında düşmənçilik isə yavaş-yavaş öz gücünü itirməkdə idi. Törətdiyi siyasi cinayətlərə görə məhkum olunduğu edam cəzasından azad olan və Nad hökumətinin dəstəyi ilə hərəkət edən macar general Bela Kiray polis, ordu və üsyan edən qrupların vahid Milli Qvardiyada birləşdirilərək sabitliyin əldə olunması üçün çalışırdı. Atəşkəs üçün razılıq 28 oktyabrda əldə olundu və sovet qoşunlarının əksəriyyəti 30 oktyabra qədər Budapeştdən kənd ərazilərində yerləşən qarnizonlara çəkildilər.

Fasilə

Döyüşlər 28 oktyabr və 4 noyabr tarixləri arasında dayandırıldı. Bir çox macar, sovet hərbi qüvvələrinin Macarıstandan geri çəkildiyinə inanırdı. İnqilabdan sonrakı kommunist mənbələrinə görə, bu müddətdə təqribən 213 Macarıstan Zəhmətkeşlər Partiyası üzvü edam olunmuşdur.

Yeni hökumət

Milli Hökumətin siyahısı, 27 oktyabr 1956

Budapeşt küçələrində qiyamın sürətlə yayılması və Gero-Hegedüş hökumətinin qəfil süqutu yeni yaranmış milli rəhbərliyi çaşqınlıq içində qoydu, digər sözlərlə desək, başlanğıcda özünü qeyri-mütəşəkkil ilə təşkil olunmuş vəziyyətdə tapdı. Sadiq partiya islahatçısı olan və "yalnız mötədil siyasi bacarıqlara sahib olan" kimi təsvir edilən Nad ilk başda ictimaiyyətə sakitlik və əvvəlki sabitliyə qayıtmaq üçün müraciət etdi. Halbuki həm cəmiyyətin, həm də sovetlərin gözündə etimadını saxlaya bilən yeganə şəxs olan Nad sonda bildirirdi ki, "hal-hazırda əks-inqilab yox, məşhur qiyam baş verməkdədir." 28 oktyabr saat 13:20-də Nad radio vasitəsi ilə hökumətin adından təcili və ümumi atəşkəs elan etdi və çıxışında aşağıdakıları bəyan etdi:

• Hökumət qiyamı yalnızca əks-inqilabi yox, həm də "əhəmiyyətli, milli və demokratik" hadisə kimi qiymətləndirəcəkdir
• Üsyanda iştirak edənlər üçün qeyd-şərtsiz ümumi atəşkəs və amnistiya; üsyançılar ilə danışıqların aparılması
• DMT-nin buraxılması
• Milli Qvardiyanın yaradılması
• Sovet qoşunlarının Budapeştdən tez bir zamanda geri çəkilməsi və bütün sovet qoşunlarının Macarıstandan geri çəkilməsi üçün danışıqların aparılması

1 noyabrda İmre Nad macar xalqına radio vasitəsilə ünvanladığı nitqində Macarıstanın bitərəf mövqe tutaraq rəsmi şəkildə Varşava Müqaviləsi Təşkilatından çıxdığını elan etdi. Bu qərar qüvvədə yalnız on gün qaldığına görə Milli Hökumətin bu siyasi fəaliyyətlərə aydınlıq gətirmək üçün çox kiçik şansı var idi. Halbuki, o dövrün qəzet redaktorları Macarıstanın bitərəf və çoxpartiyalı sosial-demokratiya olmasının zəruriliyini vurğulayırdı. Təqribən 8000 siyasi məhbus, o cümlədən kardinal Yozef Mindsenti azadlığa buraxıldı. Bir müddət əvvəl fəaliyyəti qadağan edilmiş Müstəqil Kiçik Sahibkarlar və Milli Kəndli Partiyası ("Petőfi Party" adı altında) kimi siyasi partiyalar koalisiyaya qoşulmaq məqsədilə yenidən fəaliyyət göstərməyə başladılar.

İzdiham Budapeştə daxil olan macar ordusunu salamlayır

Bu müddət ərzində Macarıstan boyunca 1170 icmada 348 dəfə inqilabi şuralar və üsyançılar tərəfindən yerli inzibati şuralardan olan işçiləri və 312 dəfə məsul şəxsləri işdən qovulması, 215 dəfə isə yerli inzibati idarəçiliyə aid sənəd və arxivlərin yandırılması halına rast gəlinmişdir. Bundan əlavə, 681 icmada nümayişçilər sovet rəhbərliyinin simvollarına, o cümlədən qırmızı ulduzlara, Stalin və Leninin heykəllərinə zərər verirdilər. Onlar 393 icmada dəfə sovetlərin müharibə ilə bağlı olan abidələrinə zərər vermiş, 122 icmada isə kitabları yandıraraq öz etirazlarını bildirmişdilər.

Yerli inqilabi şuralar Macarıstanın hər tərəfində təşkil olunur və bu, ümumilikdə, Budapeştdə təlaş içində olan Milli Hökumətin əlaqəsi olmadan baş verirdi. 30 oktyabra qədər bu şuraların fəaliyyətinə Macarıstan Zəhmətkeşlər Partiyası tərəfindən rəsmi şəkildə icazə verildi və Nad hökuməti onlardan "inqilab dövründə təşkil olunmuş muxtar, demokratik yerli orqanlar" kimi dəstək istədi. Bunlarla eyni zamanda, zavod və mədənlərdə isə işçi şuraları qurulurdu və istehsalat normaları kimi bir çox aztanınan tənzimləmə vasitələri aradan qaldırıldı. İşçi şuraları işçilərin maraqları qorumaq və bunun nəticəsi kimi partiya nəzarətindən azad sosialist iqtisadiyyat qurmaqla müəssisələri idarə etmək üçün mübarizə aparırdılar. Şuralar tərəfindən yerli nəzarət heç də həmişə qansız olmurdu. Debreçen, Dyör, Şopron, Moşonmadyarovar və digər şəhərlərdə nümayişçilərdən ibarət izdihama DMT tərəfindən atəş açılmış və bir moxu həyatı itirmişdi. DMT yerli polisin köməyi ilə zorla tərk-silah edilmişdir.

Ümumilikdə, təqribən 2100 yerli inqilabi və işçi şuraları var idi və onlara üzv olan insanlar 28000-i ötmüşdü. Bu şuralar Budapeştdə birgə konfrans keçirmiş, milli zəmindəki işçi tətillərinə son qoymağı və daha əhəmiyyətli şuraların öz nümayəndələrini Nad hökumətinin dəstəyini almaq üçün parlamentə göndərməsi nəticəsində 5 noyabrda işə davam etməyi qərara almışdır.

Sovet perspektivi

24 oktyabrda Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun rəyasət heyəti Polşa və Macarıstanda baş verən dəyişiklikləri müzakirə etdi. Molotovun başçılıq etdiyi sərt mövqe tutan fraksiya müdaxilə üçün təzyiq göstərirdi, lakin Xruşşov və Jukov ona əks mövqedə yer aldı. Budapeştdəki nümayəndənin verdiyi məlumata görə, buradakı vəziyyət təsvir edildiyi qədər pis deyildi. Xruşşov bildirmişdi ki, Partiyanın Baş Katibi Erno Geronun 23 oktyabrda müdaxilə üçün müraciət etməsi Macarıstan Partiyasının hələ də macar xalqının etimadını saxladığını göstərir. Bunda əlavə, o, etirazları ideoloji mübarizə kimi yox, həll oluna bilməyən əsas iqtisadi və sosial məsələlər üzərindəki populyar narazılıq kimi qiymətləndirir. Bütün bunlarla eyni zamanda baş verən Süveyş böhranı da müdaxilə etməmək üçün başqa bir səbəb idi. Xruşşovun 28 oktyabrda dediyi kimi fransız və britaniyalıların "real nizamsızlığ"ını təqlid etmək yanlış olardı.

Bir qədər müzakirə etdikdən sonra 30 oktyabrda rəyasət heyəti yeni macar hökumətini ləğv etməmək qərarı aldı. Hətta marşal Georgi Jukov deyirdi: "Biz qoşunlarımızı Budapeştdən və əgər zəruri olarsa, bütövlükdə Macarıstandan geri çəkməliyik. Bu, bizim üçün hərbi-siyasi sahədə bir dərsdir." Onlar sonrakı gün SSRİ hökumətinin Sovet Sosialist Respublikalar İttifaqı və digər sosialist dövlətlər arasında dostluq və əməkdaşlığın daha da güclənməsi və inkişaf prinsipləri ilə bağlı olan bəyannaməsini qəbul etdilər. Bu sənəd elan edirdi: "Sovet hökuməti Macarıstan Xalq Respublikasının hökuməti və Varaşa Müqaviləsi Təşkilatının digər üzvləri ilə Macarıstan ərazisində sovet ordusunun olması məsələsi üzərində uyğun danışıqlar aparmağa hazırdır." Beləliklə, bir anlıq dinc həll yolunun olması real görünmüşdü.

Zərər görmüş partiya qərargahı

30 oktyabrda silahlı nümayişçilər Budapeştdə Macarıstan Zəhmətkeşlər Partiyasının Respublika meydanında (mac. Köztársaság tér) yerləşən qərargahını qoruyan DMT dəstəsinə hücum etdi. Bu, onların meydanda saxlanılan əsirlərin dedi-qoduları və Moşonmadyarovar şəhərində nümayişçilərin DMT tərəfindən güllələnməsi ilə daha da qızışdırılması nəticəsində baş verdi. 20-də ço DMT zabiti öldürüldü, onlardan bəzilərinə isə silahsız camaat tərəfindən divan tutuldu. Partiya qərargahını xilas etmək üçün göndərilən macar ordusunun tankları səhvən binanı bombaladılar. Bupapeşt Partiya Komitəsinin rəhbəri İmre Mezo yaralandı və daha sonra öldü. Respublika meydanından səhnələr bir neçə saat sonra sovet kinoxronikalarında göstərildi. Macarıstandakı inqilab rəhbərləri bu hadisəni qınadılar və dinclik üçün çağırış etdilər. Camaatın zorakılığı tezliklə sakitləşdi, lakin qurbanların şəkilləri müxtəlif kommunist orqanları tərəfindən təbliğat vasitəsi kimi istifadə edilməyə başladı.

Oktyabrın 31-də sovet rəhbərləri əvvəlki gün verdiyi qərarı dəyişdilər. Tarixçilər arasında Macarıstanın Varşava Müaviləsi Təşkilatından çıxması haqqındakı bəyannaməsi ilə bağlı yaranan fikir ayrılığı sovetlərin ikinci dəfə müdaxiləsinə səbəb oldu. Rəyasət heyətinin 31 oktyabrdakı görüşünün protokollarında qeyd olunurdu ki, hərbi müdaxilə qərarı Macarıstanın bitərəfliyini və Varşava Müqaviləsi Təşkilatından geri çəkilməsini elan etməsindən bir gün əvvəl alınmışdır. Macarıstanın bitərəfliyini, Macarıstanda Qərbin faliyyətsizliyini və ya Süveyş böhranının səbəb olduğu müdaxilə nəticəsində ortaya atılan Qərbin zəifliyi kimi amilləri rədd edən tarixçilər qeyd edir ki, sovetlərin qərarı yalnızca Macarıstanda kommunist nəzarətinin sürətli şəkildə zəifləməsinə əsaslanır. Halbuki, kommunist dövrünün tərəfdarı olmayan bəzi rus tarixçilər Macarıstanın bitərəfliyini elan etməsi nəticəsində Kremlin ikinci müdaxiləsinin baş verməsi fikrini qoruyub saxlayır.

İki gün əvvəl — oktyabrın 30-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun nümayəndələri Anastas Mikoyan və Mixayıl Suslov Budapeştdə olan zaman Nad bitərəfliyin Macarıstan üçün uzunmüddətli obyektiv olduğunu və bu məsələni Kremldəki liderlər ilə müzakirə etmək istədiyini bildirirdi. Bu məlumat Mikoyan və Suslov vasitəsi ilə Moskvaya ötürüldü. Bu zaman Xruşşov Stalinin bağ evində Macarıstan ilə bağlı seçimləri düşünürdü. Onun nitq yazarlarından biri daha sonralar demişdi ki, bitərəfliyin elan edilməsi onun müdaxiləni dəstəkləmək bağlı sonrakı qərarında vacib amil idi. Bundan əlavə, macar inqilab liderlərinin bəziləri, o cümlədən tələbələr ölkələrinin Varşava Müqaviləsi Təşkilatından daha erkən çıxması üçün çağırış etmişdi və bunun da sovetlərin qərarına təsir etməsi mümkündür.

Digər bir neçə hadisə də rəyasət heyətini təşvişə saldı və müdaxiləçilərin mövqeyini möhkəmləndirdi:

• Bunlarla eyni zamanda baş verən çoxpartiyalı parlament demokratiyası və işçilərin demokratik milli şurası (kapitalist dövlətin yaranmasına səbəb ola bilərdi) üçün olan fəaliyyətlər. Hər iki istiqamətdə olan fəaliyyətlər Şərqi Avropada Sovet Kommunist Partiyasının üstün olmasına və ola bilsin ki, sovet hegemonluğunun özünə meydan oxuyurdu. Hanna Arent şuraları "dünyanın hər yeri ilə müqayisədə yeganə azad və fəal sovetlər (şuralar)" hesab edirdi.

• Xruşşov qeyd edirdi ki, Kommunist Partiyasının bir çox üzvü Macarıstanda güc tətbiq edərək cavab verməyin uğursuzluğunu başa düşməzdi. Destalinizasiya partiyanın daha konservativ elementlərini aradan qaldırmağa çalışırdı, çünki bu, Şərqi Avropada sovet təsirinə təhlükə yaradırdı. 17 iyun 1953-cü ildə Şərqi Berlində işçilər Almaniya Demokratik Respublikası hökumətinin istefasını tələb edərək üsyanda iştirak etdilər. Bu üsyan sovet hərbi qüvvələrinin köməyi ilə qısa zamanda zorakılıqla yatırıldı. 84 nəfər öldürüldü, 700 nəfər isə həbs olundu. 1956-cı ilin iyununda Polşanın Poznan şəhərində hökumət əleyhinə olan işçilərin qaldırdığı üsyan Polşanın təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən aradan qaldırıldı. Üsyan nəticəsində ölənlərin sayı məlum olmasa da, bu sayın 57 və 78 arasında olduğu güman edilir. Üsyan burada daha zəif sovet hakimiyyətinə malik olan hökumətin qurulmasına səbəb oldu. Bundan əlavə, oktyabrın sonuna qədər SSRİ-nin bəzi regional ərazilərində iğtişaşlar baş verdi. Bu iğtişaşlar kiçik olsa da, dözülməz idi.

• Macarıstanın bitərəfliyi və Varşava Müqaviləsi Təşkilatından geri çəkilməsi SSRİ müdafiəsinin peyk "millətlər"lə bağlı bufer zonasında pozuntu idi. Sovetlərin Qərb tərəfindən işğal qorxusu Şərqi Avropada ittifaqda olan dövlətlərin müdafiə buferini vacib təhlükəsizlik obyektivinə çevirdi.

31 oktyabr tarixində Budapeşt küçələrində hərəkət edən Sovet T-54 tankları

Mübarizlər sonda "partiya bürokratik despotizmin təcəssümüdür" və "sosializm yalnızca birbaşa demokratiyanın təməllərinə əsasən inkişaf edə bilər" qənaətinə gəldilər. Onlara görə, macar işçilərin mübarizəsi "birbaşa demokratiyanın prinsipi üçün" mübarizə idi və "bütün güc Macarıstan İşçi Komitələrinə ötürülməlidir". Rəyasət heyəti de-fakto atəşkəsi pozaraq Macar inqilabını əzmək qərarına gəldi. Bu plan Yanoş Kadarın rəhbərliyi ilə "Müvəqqəti İnqilabi Hökumət" elan edilməli idi, çünki o, sovetlərə kömək üçün çağırış edərək burada asayişi yenidən bərpa edə bilərdi. Hadisənin şahidlərinə görə, Kadar noyabrın əvvəllərində Moskvada idi və o, Nad hökumətinin üzvü olduğu zamandan bəri SSRİ səfirliyi ilə əlaqədə idi. Nümayəndələr regional münaqişənin qarşısını almaq üçün yollar axtarmaq və ikinci sovet müdaxiləsi başlayan zaman yayımlamaq üçün təbliğat mesajları hazırlamaq məqsədi ilə Şərqi Avropadakı digər kommunist hökumətlərinə və Çinə göndərildi. Bu niyyətləri gizlətmək üçün SSRİ diplomatları Nad hökuməti ilə sovet qoşunlarının geri çəkilməsi barədə olan danışıqlarda iştirak etməli idi.

Bəzi mənbələrə görə, Çin lideri Mao Zedong Xruşşovun Macarıstandakı üsyanı yatırmaqla bağlı qərarında böyük rol oynamışdır. Çin Kommunist Partiyasının sədr müavini Lyu Şaoqi Xruşşova üsyanı zorakılıqla yatırmaq məqsədi ilə ordu göndərməsi üçün təzyiq göstərmişdir. Son dövrlərdə Çin və SSRİ arasında münasibətlərin pisləşməsinə baxmayaraq Maonun dedikləri Kremldə böyük əhəmiyyət daşıyırdı və onlar böhran zamananında da tez-tez əlaqədə idilər. İlk başda Mao ikinci müdaxiləyə əks mövqe tuturdu və bu məlumat Xruşşova rəyasət heyəti görüşməzdən və müdaxilənin əleyhinə qərar verməzdən əvvəl — 30 oktyabrda ötürülmüşdü. Daha sonra Mao fikrini müdaxilənin lehinə dəyişdi, lakin Uilyam Taubmana görə, Xruşşovun bundan nə zaman və necə xəbərdar olduğu və bunun Xruşşovun qərarına təsir göstərib-göstərmədiyi hələ də qeyri-müəyyən qalır.

1 noyabrdan 3 noyabra qədər Xruşşov Moskvanı tərk edərək Varşava Müqaviləsi Təşkilatında ittifaqda olduğu müttəfiqləri ilə görüşməyə getdi və onları müdaxilə haqqında qərarı barədə məlumatlandırdı. İlk belə görüşdə o, Berst şəhərində Vladislav Qomulka ilə görüşdü. Daha sonra o, Budapeştdə Ruminiya, Çexslovakiya və Bolqarıstan liderləri ilə görüşdü. Sonda isə Xruşşov Georgi Malenkovla birlikdə Briyuni adasında istirahət edən İosip Broz Tito görüşmək üçün Yuqoslaviyaya (kommunist, lakin Varşava Müqaviləsi Təşkilatında olmayan ölkə) getdi. Yuqoslavlar, həmçinin Xruşşovu Macarıstanın yeni lideri kimi Ferenç Münnixin yox, Yanoş Kadarı seçilməsinin daha yaxşı olacağına inandırmağa çalışırdı. Sovet hakimiyyətinin davamlı təzyiqlərindən iki ay sonra Tito, Yuqoslaviyadakı SSRİ səfiri Nikolay Firyubinə belə bildirmişdi: "Xalqın reaksiya baş qaldırdı. Bu, xüsusən də, mürtəce elemetlərin Yuqoslaviya təhlükəsizlik orqanlarında xidmət göstərənləri zorakılığa sövq etdiyi Xorvatiyada daha güclüdür."

Polyakların macar üsyanına reaksiyası

Macar inqilabı dövründəki Polşa-Macarıstan həmrəyliyini anmaq üçün qoyulmuş xatirə lövhəsi, "Krakowskie Przedmieście" küçəsi 5, Varşava

Macarıstanda baş verən hadisələr Polşada da təbii reaksiyaya səbəb oldu. Polşanın bir çox şəhər və kəndlərində Macarıstan bayraqları nümayiş olunurdu. Sovet işğalından sonra polyakların adi xalq təbəqəsinin macarlara etdiyi yardımlar geniş miqyas aldı. Polyakların Macarıstan əhalisinə etdiyi yardımları düzgün yönləndirmək və bölüşdürmək üçün Polşanın hər tərəfində vətəndaş təşkilatları qurulurdu. 12 noyabra qədər Polşada 11000-dən çox fəxri qan donoru qeydiyyata alınmışdır. Polşa Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin statistikaları göstərir ki, yalnızca hava nəqliyyatı vasitəsi ilə (15 təyyarə) 44 ton dərman, qan və digər tibbi ləvazimatlar Macarıstana göndərildi. Avtomobil və dəmiryol nəqliyyatı vasitəsi ilə göndərilən yardım daha çox idi. Polyakların etdiyi yarım 1956-cı ildəki dollar dəyərinə görə təqribən 2 milyon ABŞ dolları kimi qiymətləndirilir.

Beynəlxalq reaksiya

ABŞ dövlət katibi Con Dalles 24 oktyabrda BMT Təhlükəsizlik Şurasına Macarıstandakı vəziyyəti müzakirə etmək üçün toplaşmağı təklif etməsinə baxmayaraq qətnamə təqdim etmək üçün təcili tədbir çox az görüldü. Bu, qismən də sakit fasilə başlayandan bir neçə gün sonra dünyada digər hadisələrin, o cümlədən Süveyş böhranının meydana çıxması ilə bağlı idi. Problem Süveyş böhranı nəticəsində ABŞ-nin diqqətinin Macarıstandan yayınması yox, SSRİ-nin bu məsələ barədə mühakiməsinin daha da çətinləşməsi ilə bağlı idi. Vitse-prezident Riçard Nikson daha sonra izah edirdi ki, "biz bir tərəfdən sovetlərin Macarıstana müdaxiləsi haqqında şikayətlənə, digər tərəfdən isə Böyük Britaniya və Fransanın Camal Əbdül Nasirə müdaxilə etməsi üçün doğru zaman seçimini təsdiqləyə bilmədik".

Niksonun ilk başlarda Şərqi Avropada kommunizmin "rolunun azaldılması" və buranın "azad edilməsi" üçün etdiyi çağırışlara baxmayaraq Con Foster Dalles SSRİ liderlərinə mesaj göndərmişdi: "Biz bu ölkələri (Polşa və Macarıstan) mümkün hərbi müttəfiqlər kimi görmürük".

ABŞ-nin cavabı dəyişikliklərə gizli şəkildə təsir etmə mərhələsində (həm gizli agentlərlə, həm də Azadlıq Radiosu ilə) Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsindən (CIA) asılı idi. Halbuki onların Macarıstanla bağlı hərbi əməliyyatları tezliklə iflas etdi və onlar nə Avropada silahların gizlədildiyi gizli yerlərdən heç birini müəyyən edə bildilər, nə də onların bu silahları kimə göndərə biləcəyindən əmin idilər. Agentliyin əsas məlumat mənbəyi qəzetlər və Budapeştdəki Dövlət Departamentliyində çalışan Geza Katona adında işçi idi. 28 oktyabra qədər, Nad hökumətinin hakimiyyətə gəldiyi gecə, Azadlıq Radiosu öz yayımlarında Frank Visnerin əmri ilə insanları silahlı mübarizəyə təşviq edir, onlara tanklarla necə mübarizə aparmaq lazım olduğundan bəhs edir və "ya azadlıq, ya ölüm!" şüarları ilə küçəyə çıxmalarını məsləhət görürdü. Nad hakimiyyətə gələn zaman MKİ (CIA) rəhbəri Allen Dalles Ağ Evə Kardinal Yosef Mindsentinin daha yaxşı lider ola biləcəyi iddiası ilə müraciət etdi (o, bunu Nadın kommunist keçmişinin olması ilə əlaqələndirirdi) və MKİ-nin radio yayımlarında Nadı "sovet qoşunlarını ölkəyə çağırmış xəyanətkar" adlandıraraq onun əleyhinə təbliğat aparmağa başladı. MKİ Macar ordusunun tərəf dəyişməsi və üsyançıların silah əldə etməsi haqqındakı səhv xəbərlərə inanan zaman radio öz yayımlarına davam edirdi (Uilyam Kolbiyə görə, üsyan dəf edilən zaman Visnerin "əsəb pozuntusu" var idi).

Macarıstana dəstək yürüşü, Eyndhoven, Niderland, 5 noyabr 1956

Sovetlərin 4 noyabrdakı ikinci böyük müdaxiləsi zamanı Nadın çağırışlarına cavab olaraq, Təhlükəsizlik Şurasının sovetlərin fəaliyyətini tənqid edən qətnaməsinə SSRİ tərəfindən veto qoyuldu və əvəzində, məsələni Baş Məclisə ötürəcək 120 №-li qətnamə qəbul edildi. Baş Məclis səsvermə zamanı 50 leyhinə, 8 əleyhinə və 15 bitərəf səs əldə etdi və SSRİ-yə Macarıstana müdaxiləni dayandırması üçün çağırış etdi, lakin yeni tərtib olunmuş Kadar hökuməti BMT müşahidəçilərindən imtina etdi.

ABŞ prezidenti Duayt Devid Eyzenhauer ABŞ müdaxiləsinə qarşı məsləhət görülən macar müqavimətinin və SSRİ-nin peyk "millətlər"ində yalnız iqtisadi siyasət və siyasi ritorikadan doğan narazılıqlarla bağlı Milli Təhlükəsizlik Şurası daxilindəki ilkin siyasi müzakirələrin tədqiqindən xəbərdar idi. 1998-ci ildə baş tutmuş müsahibədə Macarıstan səfiri Geza Yesenski 1956-cı ildəki Qərb fəaliyyətsizliyini tənqid edirdi və o zamanlar BMT-nin əhəmiyyətini 1950–1953-cü illərdə Koreyaya BMT müdaxiləsini nümunə göstərərək vurğulayırdı.

Bununla birlikdə, son zamanlarda Milli Təhlükəsizlik Arxivi tərəfindən aşkara çıxarılmış Müdafiə Departamentliyi ilə bağlı tədqiqat, ABŞ-nin müdaxilə etməməsinin səbəblərindən biri kimi SSRİ ilə qəsdsiz nüvə müharibəsinin başlama riski olduğunu irəli sürürdü. Bu narahatlıq Eyzenhauer hökumətini vəziyyətə daha diqqətli yanaşmağa vadar etdi.

Üsyan zamanı Azadlıq Radiosunun macar dilindəki verilişləri siyasi və hərbi vəziyyətlə bağlı xəbərlər yayımlardı. Bundan əlavə, bu verilişlər, həmçinin macarları sovetlərlə mübarizəni dayandırmamağa çağırır və onlara müqavimət metodları ilə bağlı məsləhətlər verirdi. SSRİ inqilabı yatırdıqdan sonra, Azadlıq Radiosu macar xalqına "əgər vətəndaşlar müqavimət göstərməyə davam edərsə, NATO və ya BMT-nin müdaxilə edəcək" kimi əsassız xəbərlər verdiyinə görə təndiq olunmağa başladı. Allen Dalles Eyzenhauerə Azadlıq Radiosunun ABŞ köməyinə söz verməməsi barədə yalan danışdı, Eyzenhauer isə yayımların yazılı surətləri gizli saxlanıldığına görə buna inandı.

4 noyabrdakı Sovet müdaxiləsi

Macarıstanın 1 noyabrdakı vəziyyəti haqqında xronikal film

Noyabrın 1-də İmre Nad sovet qoşunlarının Macarıstana şərqdən daxil olması və Budapeştə tərəf irəliləməsi xəbərini aldı. Nad SSRİ səfiri Yuri Andropovdan sovetlərin buranı işğal etməyəcəyi ilə bağlı vəd qəbul etdi (daha sonra bu vədin yanlış olduğu üzə çıxdı). Nazirlər Kabineti Yanoş Kadarın razılığı ilə Macarıstan öz bitərəfliyini elan etdi, Varşava Müqaviləsi Təşkilatından çıxdı və bitərəfliyini qorumaq məqsədi ilə kömək üçün Budapeştdəki diplomatik korpuslara və BMT-nin ümumi katibi Daq Hammarşeldə müraciət etdi. Səfir Andropovdan isə öz hökumətini, Macarıstanın sovet qoşunları ölkəni tərk edər-etməz danışıqlara hazır olması barədə məlumatlandırması xahiş edildi.

3 noyabrda Müdafiə Naziri Pal Maleter rəhbərliyindəki nümayəndə heyəti SSRİ-nin hərbi nəzarətində olan Tököl (Budapeştin yaxınlığında) şəhərində sovet ordusunun çəkilməsi ilə bağlı danışıqların aparılması üçün buraya dəvət olundu. Təqribən gecəyarısı SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin (KGB) rəhbəri general İvan Serov macar nümayəndə heyətinin həbsi əmrini verdi və növbəti gün sovet qoşunları yenidən Budapeştə hücum etdi. Noyabrın 4-ü erkən saatlarda Ferenç Münnix Solnok radiosunda "Macarıstanın inqilabi işçi və kəndli hökuməti"nin qurulması xəbərini xalqa çatdırdı.

SSRİ-nin "Fırtına əməliyyatı" adlanan ikinci müdaxiləsinin əsası marşal İvan Konyev tərəfindən qoyulmuşdur. 23 oktyabrdan əvvəl Macarıstanda yerləşdirilmiş beş sovet diviziyası qısa müddət sonra on yeddiyə çatdı. General-leytenant Amazasp Babacanyanın rəhbərliyi altındakı 8-ci mexanikləşdirilmiş ordu və Karpat hərbi bölgəsinin yaxınlığındakı general-leytenant Hacı Umar Mamsurovun rəhbərliyindəki 38-ci ordu hərbi əməliyyat üçün Macarıstana yerləşdirildi. Deyilənə görə, sovet əsgərlərinin bəziləri alman faşistləri ilə döyüşmək üçün Berlinə göndəriləcəyinə inanırdı. 3 noyabr saat 21:30-a qədər Sovet ordusu Budapeşti tam mühasirəyə almışdı.

Sovetlərə məxsus zirehli avtomobil Budapeştdə yanır, noyabr 1956

4 noyabr saat 03:00-da Sovet tankları iki istiqamətdə Dunay çayının Peşt tərəfi boyunca Budapeştə daxil olmağı bacardı: birincisi cənubdakı Soroksar yolundan və digəri isə şimaldakı Vats yolundan. Beləliklə, sovetlər heç kimə atəş açmadan şəhəri effektiv şəkildə iki hissəyə ayırdı. Onlar hərbi əməliyyatın bütün həlledici nöqtələrinə nəzarət edir və geniş Dunay çayı boyunca gizlənirdilər. Daha sonra onlar zirehli texnika ilə Budanı keçdilər və saat 04:25-də Budaörs yolundakı ordu kazarmalarına ilk atəşi açdılar. Dərhal sonra isə Budapeştin bütün bölgələrində Sovet artilleriyası və tank atəşlərinin səsləri eşidildi. "Fırtına əməliyyatı" hava zərbələri, artilleriya və 17 diviziyanın koordinasiya edilmiş tank fəaliyyəti ilə davam edirdi. Sovet ordusu T-34–85 orta ölçülü, o cümlədən yeni T-54, ağır IS-3 tanklarını buraya yerləşdirmişdi.

Budapeştin səkkizinci dairəsindəki bir küçədə yerləşən iki Sovet İSU-152 tankı. Arxada isə tərk edilmiş T-34/85 dayanmışdır

Noyabrın 4-dən 9-dək macar ordusu dağınıq və yaxşı təşkil edilməmiş şəkildə müqavimət göstərdi. Georgi Zukov on iki diviziyanın, iki zirehli alayın və bütövlükdə Macarıstan hava qüvvələrinin tərk-silah edildiyi məlumatını verirdi. Macar ordusu Budapeştin müxtəlif bölgələrində və Meçsek dağlarında yerləşən Peç şəhərində və ətrafında, o cümlədən Dunauyvaroşun (daha sonra "Stalin şəhəri" adlandırılmışdır) sənaye mərkəzində müqavimət göstərməyə davam edirdi. Budapeştdəki müqavimətdə 10000–15000 arası döyüşçü iştirak edirdi. Ən ağır döyüş Dunay çayı üzərində yerləşən Çepel şəhərindəki işçi sinfinin qərargahında baş vermişdir. Bəzi yüksək rütbəli zabitlərin açıq şəkildə SSRİ dəstəkçisi olmasına baxmayaraq, aşağı rütbəli əsgərlərin əksəriyyəti inqilaba sadiq idi. Onlar ya işğala qarşı vuruşur, ya da ordu sıralarını tərk edirdilər. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının verdiyi məlumata görə, macar ordusu birləşmələrinin sovetlər tərəfdə döyüşməsi ilə bağlı heç bir qeydə alınmış hal yoxdur.

2 noyabr saat 05:20-də İmer Nad özünün son müraciətini xalqa və dünyaya yayımladı. O, Sovet qüvvələrinin Budapeştə hücum etdiyini və hökumətin öz mövqeyində qaldığını elan etdi. Radiostansiya yayımı saat 08:07-də dayandırdı. Parlamentdə binasında Nazirlər Kabinetinin təcili iclası keçirildi, lakin cəmi üç nazir görüşdə iştirak etdi. Bu zaman Sovet qoşunları binanı işğal etmək üçün gəlmişdi. Danışıqlar yolu ilə təxliyə qərarı əldə edildi və nazir İştvan Bibonu Milli Hökumətin sonuncu təmsilçisi kimi vəzifəsində qalmasına imkan verildi. O, "Azadlıq və həqiqət üçün" adlı xalqa və dünyaya oyadıcı bəyanat yaydı.

Ruszkik haza! (Ruslar evə qayıdır!) Budapeştdəki şüarlardan biri

4 noyabr saat 06:00-da Solnok şəhərində Yanoş Kadar "Macarıstan İnqilabi İşçi-Kəndli Hökuməti"nin qurulduğunu elan etdi. O, bəyanatında bildirdi:

Biz əks-inqilabi elementlərin fəaliyyətinə son qoymalıyıq. Fəaliyyətə keçmək üçün vaxt gəlib çatmışdır. Biz işçi və kəndlilərin maraqlarını, həmçinin insanların demokratiya ilə bağlı nailiyyətlərini müdafiə edəcəyik.

Bu axşamdan sonra Kadar "sosializmin əsl səbəbinin sadiq döyüşçüləri"nə gizləndikləri yerdən çıxmaları və silahlanmaları üçün səsləndi. Halbuki Macarıstanın dəstəyi həyata keçmədi. Döyüş daxili bölücü vətəndaş müharibəsi xarakterini almadı, əvəzində, BMT-nin məruzəsində yazıldığı kimi, "yaxşı təchiz olunmuş xarici ordunun böyük qüvvə ilə milli hərəkatı əzmək və hökuməti ləğv etmək" kimi təcəssüm edildi.

Budapeştin səkkizinci dairəsində döyüşdən sonrakı vəziyyət

Saat 08:00-a qədər radiostansiya ələ keçirildi və şəhərin müdafiəsi xeyli zəiflədi. Bir çox müdafiəçi öz möhkəmləndirilmiş mövqelərinə geri qayıtdı. Eyni saat ərzində parlament binasını qoruyan döyüşçülər silahı yerə qoydu. Beləliklə, general-mayor Kuzma Qrebennikin rəhbərliyi altındakı qüvvələr parlamenti işğal etdi və Rakoşi-Hegedüş hökumətinin nazirlərini həmin binadan azad etdilər. Azad olunanlar arasında İştvan Dobi və Şandor Ronayi də var idi. Onların hər ikisi yenidən qurulmuş sosialist macar hökumətinin üzvləri olmuşdular. Sovet qüvvvələri vətəndaş qərargahlarına hücum edən zaman hərbçiləri mülki hədəflərdən fərqləndirə bilmirdilər. Buna görə də, Sovet tankları tez-tez əsas yollar boyunca fərq qoymadan binalara atəş açırdılar. Macarların müqaviməti Budapeştin əsas sənaye mərkəzlərində, o cümlədən sovet artilleriyasının və hava hücumlarının hədəfi olmuş Çepeldə çox güclü idi.

Sovet hücumlarına qarşı ən uzunmüddətli müqavimət Çepel və Dunauyvaroşda baş tutmuşdur. Burada döyüşlər, üsyançılar sovetlərə tabe olmazdan əvvələ — 11 noyabra qədər davam etmişdir. Döyüşün sonunda macarların itkiləri ümumilikdə 2500 ölü və 20000 yaralı kimi müəyyənləşdirilmişir. Ən çox qan tökülən məkan isə Buadpeşt idi. Burada 1569 nəfər mülki şəxs qətlə yetirilmişdi. Ölən şəxslərin təqribən 53%-i işçilər və ümumi itkilərin təqribən yarısı 30 yaşından gənc insanlar idi. Sovetlər tərəfdə isə 699 nəfər öldürülmüş, 1450 nəfər yaralanmış, 51 nəfər isə hərbi əməliyyatlar zamanı itkin düşmüşdür. Bu itkilərin 80 faizinin, üsyançılarla Budapeştin səkkiz və doqquzuncu dairələrindəki döyüşlərdə baş verdiyi müəyyən edilmişdir.

Hadisələrə Sovetlərin yanaşması

Sovetlər tərəfindən, baş verən iğtişaşları əhatələyən və hətta bu iğtişaşlar ərzində və sonrasında hazırlanan məruzələr onların təsvirlərində olduqca tutarlı idi. İkinci Sovet müdaxiləsi də sovetlərin mövqeyi üçün beynəlxalq Kommunist partiyalar arasında olan dəstəyi möhkəmləndirdi. "Pravda" qəzeti zorakılıq başladıqdan 36 saat sonra bir hesabat nəşr etdi. Bu hesabat sonrakı məruzələrin hamısının və irəliləyən dövrlərdə Sovet tarixşünaslığının hansı tonda olacağını təyin etdi:

1. 23 oktyabrda dürüst sosialist macarlar Rakoşi və Gero hökumətlərinin etdikləri səhvlərə görə nümayiş keçirdilər.

2. İmperialist Qərb tərəfindən maliyyələşdirilən faşist, Hitler dəstəkçisi, mürtəce və əks-inqilabi xuliqanlar əksinqilabı yerinə yetirmək üçün yaranmış iğtişaşlardan istifadə etdilər.

3. Dürüst macar xalqı Nadın rəhbərliyi ilə Sovetlərin Macarıstan ərazisindəki qoşunlarına burada sabitliyi bərpa etmələri üçün müraciət etdi (yəni, bir növ Varşava Müqaviləsi Təşkilatına müraciət olundu).

4. Nad hökuməti qeyri-effektiv idi. Onlar özlərinin əksinqilabi təsirlərə məruz qalmasına icazə vermiş, zəifləmiş və daha sonra sonra parçalanmışdı.

5. Kadarın rəhbərliyi altındakı macar vətənpərvərləri Nad hökuməti ilə əlaqələrini dayandırdılar və dürüst Macarıstan inqilabi işçi və kəndli hökumətini tərtib etdilər. Bu səmimi, populyar hökumət Sovet rəhbərliyinə əksinqilabı yatırmağa kömək etmələri üçün müraciət etdi.

6. Macarıstan vətənpərvərləri Sovetlərin köməyi ilə əksinqilaba sarsıdıcı zərbə endirdilər.

Sovetlərin ilk məruzəsi Qərbin ilk məruzəsindən 24 saat sonra üzə çıxdı. Nadın BMT-yə etdiyi müraciət haqqında məlumat verilmədi. Nad Yuqoslaviya səfirliyinin yanında həbs edildikdən sonra, onun həbsi yenə də heç bir məlumat aşkara çıxmadı. Bunlardan əlavə, Nadın vətənpərvərdən xəyanətkara necə çevrildiyi haqqında da hesabatlarda məlumat verilməmişdi. Sovet mətbuatı Budapeştdə sabitliyin olduğunu yazarkən, Qərb mətbuatı ölkədə inqilabi böhranın başladığını bildirirdi. Sovet hesabatlarına görə, macarlar heç vaxt inqilab istəməmişdir.

1957-ci ilin yanvarında SSRİ, Bolqarıstan, Macarıstan və Rumıniya təmsilçiləri Budapeştdə görüşdülər. Görüşün əsas məqsədi Sovetlər tərəfindən təyin olunmuş hökumətin yaradılmasından bəri baş verən daxili inkişafı gözdən keçirmək idi. Görüşdəki rəsmi bildiriş "yekdil şəkildə" bildirirdi ki, Kadar hökumətinin rəhbərlik etdiui və Sovet ordusunun dəstəyini alan macar işçilər, "Macarıstan xalqının sosialist nailiyyətlərini ləğv etmək" cəhdlərini iflasa uğratdı.

SSRİ, Çin və digər Varşava Müqaviləsi Təşkilatı ölkələrinin hökumətləri Kadardan keçmiş Nad hökumətinin nazirlərinin istintaq və mühakimə olunmasını tələb etdi və əksinqilabçılara qarşı lazımi cəza tədbirlərinin görülməsini istədi. Bundan əlavə, Kadar hökuməti irihəcmli "ağ kitablar" seriyasını (Macarıstandakı oktyabr hadisələrində əksinqilabi qüvvələr) nəşr etdi. Bu kitablarda Kommunist partiyası və DMT üzvlərinə qarşı edilən zorakılıq nümunələri və Nad hökuməti dəstəkçilərinin etirafları göstərilirdi. Bu "ağ kitablar" əksər sosialist ölkələrində geniş yayılmışdı və ümumilikdə, SSRİ müttəfiqi olmayan ölkələrin tarixçiləri tərəfindən dəstəklənməyən faktiki dəlillər təqdim edirdi.

Nəticəsi

Macarıstan

Hadisədən dərhal sonra minlərlə macar həbs olundu. Sonda bu insanların 26000-i məhkəməyə çıxarıldı, 22000-i cəzalandırldı və həbs edildi, 13000-i yalnızca tərk-silah edilib ölkədə saxlanıldı və 229-u isə edam olundu. Təqribən 200000 nəfər qaçqın kimi Macarıstandan köçmək məcburiyyətində qaldı. Lakin 1990–1994-cü illərdə Macarıstanın xarici işlər naziri olmuş Geza Yesenski 350 nəfərin edam olunduğunu iddia edirdi. Müqavimət və işçi şuralarının tətilləri fasilələrlə 1957-ci ilin ortalarına qədər davam etdi və bu da öz növbəsində iqtisadi tənəzzülə səbəb oldu. 1963-cü ilə qədər, 1956-cı il Macar inqilabından bəri siyasi məhbus olan şəxslərin əksəriyyəti azadlığa buraxıldı

8 noyabra qədər — Budapeştin əksəriyyətinin Sovetlərin idarəçiliyi altında olduğu bir zamanda Kadar "İnqilabi işçi-kəndli hökuməti"nin Baş Naziri və Macarıstan Kommunist Partiyasının Baş Katibi vəzifələrini əldə etdi. Yenidən təşkil olunmuş partiyaya azsaylı macar yenidən qoşuldu və bu partiyanın rəhbərliyi, Georgi Malenkov və Mixail Suslovun başçılıq etdiyi SSRİ Rəyasət Heyəti tərəfindən nəzarətdə idi. Qiyamdan əvvəl 800000 olan partiya üzvlüyü 1956-cı ilin dekabrına qədər 100000-ə endi, lakin buna baxmayaraq Kadar Macarıstan üzərində nəzarətini davamlı şəkildə artırdı və təfriqəçiləri zərərsizləşdirdi. Yeni hökumət, üsyan zamanı səslənən Macarıstanın öz müqəddəratını təyinetmə prinsiplərini irəli sürərək dəstək almağa çalışdı, lakin Sovet bunun üçün cəhd göstərmədi. 1956-cı ildən sonra SSRİ Macarıstan ordusunda ciddi şəkildə təmizləmə işləri apardı və geridə qalan qoşun birləşmələrində isə öz prinsiplərinə uyğun olaraq siyasi aşılamanı yenidən təşkil etdi. 1957-ci ilin mayında SSRİ Macarıstanda hərbi qüvvələrinin sayını artırdı və müqavilə ilə, Macarıstan Sovetlərin ölkə ərazisində mövcudluğunu daimi əsasda qəbul etdi.

Qırmızı Xaç Komitəsi və Avstriya Silahlı Qüvvələri Taiskirxen və Qrats şəhərlərində qaçqın düşərgələri təşkil etdilər. Sovet qüvvələri Budapeştə daxil olan zaman İmre Nad Corc Lukaç, Geza Loşonsi və Laslo Raykın dul qalmış arvadı Yulia ilə birlikdə Yuqoslaviya səfirliyinə sığındılar. Sovetlər və Kadar hökuməti tərəfindən təhlükəsiz bir şəkildə Macarıstan sərhədini keçəcəklərinə dair vəd almalarına baxmayaraq, onlar 22 noyabrda səfirliyi tərk etməyə cəhd göstərərkən tutularaq həbs edildi və Rumıniyaya gətirildi. Loşonsi həbsdə aclıq aksiyası keçirərək məhkəmənin keçirilməsini gözləyərkən, həbsxana gözətçilərinin ehtiyatsız şəkildə onun tənəffüs borusuna süni qida borusunu itələmələri nəticəsində vəfat etdi.

Qrupun qalan hissəsi 1958-ci ildə Budapeştə qayıtdı. Nad 1958-ci ilin iyununda təşkil edilən gizli məhkəmələrdən sonra Pal Maleter və Mikloş Gimeşlə birgə edam olundu. Onların cəsədləri Budapeştin kənarında olan bələdiyyə məzarlığında heç bir işarə olmayan qəbirlərdə dəfn olunmuşdur.

1956-cı ilin noyabrında Sovet İttifaqının Budapeştə hücumu zamanı kardinal Mindsenti ABŞ səfirliyi tərəfindən siyasi sığınacaqla təmin edildi və hökumətin onun haqqında dövlətə xəyanətə görə edilən ittihamları ləğv etməsinə baxmayaraq o, növbəti 15 il ərzində orada yaşamışdır. Sağlamlığı ilə bağlı problemlərə və Vatikandan çağırıldığına görə o, 1971-ci ilin sentyabrında səfirliyi Avstriyaya getmək üçün tərk etmişdir.

Nikolas Kraşo Macar inqilabından sağ çıxmış bir neçə rəhbərdən biri və həmçinin "New Left Review" jurnalının redaktorlar şurasının üzvü idi. O, ölümündən qısa müddət əvvəl Piter Qauna verdiyi müsahibədə Macar inqilabının mənasını, 1952-ci ildə keçirilmiş SSRİ Kommunist Partiyasının 19-cu konqresində Stalinin söylədiyi qısa nitqi xatırlayaraq təsvir edirdi:

Stalin konqres ərzində ən son ana qədər sakit dayandı və ən sonda o, təqribən iki səhifə yarımlıq qısa nitqini söyləməyə başladı. O deyirdi ki, proqressiv burjuaziyanın atmalı və işçi sinfinin qəbul etməli olduğu iki şüar vardır - demokratiya və milli müstəqillik şüarları. Əlbəttə, heç kim şübhə edə bilməz ki, 1956-cı ildə macar işçilər bu şüarları yüksəyə qaldırdılar.

Beynəlxalq

Eleonora Ruzvelt Zalsburq şəhərində sürgün olunmuş macar inqilabçılar ilə görüşür, 10 may 1957

Avropadakı SSRİ hegemonluğunu və Sovetlər tərəfindən sosializmin labüd qələbəsi barədə yayılan fikirlərin təsirini azaltmağı hədəfləyən Qərb ölkələrinin meydana çıxardığı "soyuq müharibə" ritorikasına baxmayaraq, dövrün milli rəhbərləri, həmçinin sonrakı dövrlərin tarixçiləri Macarıstandakı üsyanın məğlubiyyətini, soyuq müharibənin Avropada pat olmasını izah etmək üçün dəlil kimi istifadə edirdilər.

Qərbi Almaniyanın xarici işlər naziri Şərqi Avropa xalqlarına "özləri üçün faciəvi nəticələrə səbəb ola biləcək dramatik hərəkətlərdən" çəkinməyi tövsiyə etdi. NATO-nun Baş Katibi Macar inqilabını "bütöv bir xalqın müştərək intiharı" adlandırdı. 1957-ci ildə nəşr olunmuş bir qəzet müsahibəsində Xruşşov "Amerika Birləşmiş Ştatlarının dəstəyi… daha çox ipin asılmış insana verdiyi dəstək xarakteri daşıyır" deyə qeyd etmişdi.

1957-ci ilin yanvarında Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Məclisinin Sovetlərlər tətəfindən işğal olunmuş Macarıstanda cərəyan edən hadisələrin tədqiqi və müşahidəsini tələb edən qətnamələrlə bağlı fəaliyyət göstərən BMT Baş Katibi Daq Hammarşeld "Macarıstan problemi üzərində işləyən Xüsusi Komitə"nin əsasını qoydu. Komitə Avstraliya, Şri-Lanka, Danimarka, Tunis və Uruqvay təmsilçiləri ilə birlikdə Nyu-York, Cenevrə, Roma, Vyana və Londonda iclaslar təşkil etdi. 5 aydan daha uzun bir müddət ərzində nazirlər, hərbi komandanlar və Nad hökumətinin digər rəsmiləri, işçilər, inqilabi şura üzvləri, zavod idarəçiləri və texnikləri, kommunistlər və kommunist olmayanlar, tələbələr, yazıçılar, müəllimlər, tibbi heyət və macar əsgərlər də daxil olmaqla 111 nəfər qaçqından müsahibə götürüldü. Sənədlər, qəzetlər, radio səsyazmaları, fotoşəkillər, kino metrajları və Macarıstandan əldə olunan digər arxiv məlumatlar, o cümlədən 200 macarın verdiyi yazılı ifadələr yenidən gözdən keçirildi.

Macarıstan və Rumıniya hökumətləri komitə rəsmilərinin ölkəyə girişinə icazə vermədi və SSRİ hökuməti isə məlumat üçün edilən çağırışlara cavabsız qaldı. 268 səhifəlik həcmi olan komitə məruzəsi 1957-ci ilin iyun ayında BMT Milli Məclisinə təqdim olundu. Bu məruzə üsyanın və Sovet müdaxiləsinin necə istiqamətləndiyini sənədləşdirmiş və sonda, "Kadar hökuməti və SSRİ işğalı Macarıstanda insan hüquqların qırılması" olduğu nəticəsinə gəlmişdi. Milli Məclisin qətnaməsi "Macar xalqının repressiyaya məruz qalmasını və Sovet işğalını" qınayaraq təsdiq edildi, lakin bundan başqa heç bir fəaliyyətə cəhd olunmadı. Komitənin Baş Katibi danimarkalı siyasətçi və Danimarka Sosialist Partiyasında əsas aparıcı şəxs olan Alsinq Andersen idi (o, həmçinin 1942-ci ildə Danimarkanın Nasist Almaniyası tərəfindən işğal edildiyi zamanlarda Bul hökumətində xidmət göstərmişdi). O, işğalçılar ilə əməkdaşlıq etmək fikrini müdafiə etmiş, müqavimət göstərmək fikrinin isə mənasız olduğunu bildirmişdi. Andersen 1947-ci ildə daxili işlər naziri vəzifəsinə təyin olundu, lakin onun 1940-cı ildəki müdafiə naziri kimi fəaliyyəti araşdırılan zaman istefa verdi. Andersen daha sonra 1948-ci ildə Danimarkanın BMT nümayəndəliyinə daxil oldu.

Komitənin məruzəsi və onun müəlliflərinin motivləri SSRİ və Kadar hökumətinin BMT-yə göndərilən nümayəndə heyətləri tərəfindən tənqid olundu. Macarıstan təmsilçiləri məruzənin nəticələrini ilə hadisələri saxtalaşdırdığı üçün razılaşmadıqlarını və belə bir komitənin yaradılmasının qeyri-qanuni olduğunu bildirdi. Komitə Macarıstana və onun sosial sisteminə qarşı qərəzli olmaqda günahlandırılırdı. Sovetlərin Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən nəşr olunan "International Affairs" jurnalındakı bir məqalədə 1957-ci ilə aid paraqraf yerləşirdi və bu paraqraf məruzəni "yalanlar və təhriflər toplusu" adlandıraraq ittiham etmişdi.

"Time" jurnalı Macarıstan Azadlıq Döyüşçüsünü 1956-cı il üçün "İlin adamı" adlandırmışdı. Bununla bağlı yazılmış "Time" məqaləsindi bildirilirdi ki, bu seçim inqilabın qızğın hadisələri baş verdikdən sonra — təqribən 1956-cı ilin sonunda edilə bilməzdi. Jurnalın üz qabığında və onu təsvir edən yazıda rəssam Macarıstan azadlıq döyüşcüsünün təsvirini nümayiş etdirir və məqaləyə mözvu olan üç iştirakçının təxəllüslərini istifadə edirdi. 2006-cı ildə Macarıstan Baş naziri Ferens Dyurçan 1956-cı il inqilabının 50 illiyinin əhəmiyyətini vurğulamaq üçün "Time" jurnalının "İlin adamı" mükafatının təsvir olunduğu üz qabığındakı şəkli "azad Macarıstanın üzləri" adlandıraraq buna istinad etmişdi. Baş nazir Dyurçan Britaniya Baş naziri Toni Bleyr ilə birlikdə "Time"ın üz qabığını xüsusi vurğulayaraq "bu, idealizə edilmiş obrazdır, lakin şəkildəki şəxslərin üzləri, həqiqətən də, inqilabçıların üzləridir" deyə bildirmişdir.

Melburnda keçirilmiş 1956-cı il Yay Olimpiya Oyunlarında Macar inqilabının Sovetlər tərəfindən ələ alınması İspaniya, Niderland və İsveçrə tərəfindən boykotla qarşılanmışdır. Olimpiya kəndində Macarıstan nümayəndə heyəti kommunist macar bayrağından kommunizm işarəsini yırtdı və onun əvəzinə azad Macarıstan bayrağı qaldırdı. Dekabrın 6-da SSRİ və Macarıstan arasında baş tutan su polosu turnirinin yarımfinalında iki tərəf arasında münaqişə baş verdi. Oyun son dərəcə gərgin keçirdi və tamaşaçılar arasındakı döyüş yaranmasının qarşısını almaq üçün son dəqiqədə dayandırıldı. "Su oyunundakı qan" kimi tanınan bu oyun bir neçə filmə mövzu olmuşdur. Macarıstan komandası oyunda 4–0 hesabı ilə qalib gəlmiş və daha sonra qızıl medal ilə təltif olunmuşdu. Norveç, SSRİ komandasının iştirakını əsas gətirərək 1957-ci ildə keçirilən Hokkey üzrə Dünya Çempionatına iştirak dəvətindən imtina etmişdi.

1956-cı il 28 oktyabrda, həftənin bazar günü 55 milyon amerikalı Ed Sallivan fərqli tamaşaların nümayiş olunması ilə tanınan öz məşhur televiziya şousunda 21 yaşlı Elvis Presli ilə birlikdə izləyicilərdən Sovet işğalı nəticəsində qaçqın düşmüş macarlara kömək etmələrini xahiş etdi. Preslinin özü 1957-ci il yanvarın 6-da şouda üçüncü və son iştirakı zamanı ianələr üçün yenidən insanlara çağırış ünvanladı. Presli daha sonra zamanın hazırkı vəziyyətinə uyğunlaşdığını düşünərək inqilabın nəticəsinə "Vadidə sülh" (ing. Peace in the Valley) adında mahnı həsr etdi. 1957-ci ilin sonuna qədər Cenevrə əsaslı Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi tərəfindən ərzaq payları, paltar və digər zəruri mallar kimi bölüşdürülən bu yardımlar 26 milyon İsveçrə frankı dəyərində (1957-ci ildəki dollar dəyərinə görə 6 milyon ABŞ dolları, dolların hazırkı dəyərinə görə isə 54.600.000 ABŞ dolları) idi. 1 mart 2011-ci ildə Budapeştin meri İştvan Tarloş Preslini ölümündən sonra fəxri vətəndaş elan etdi. Bundan əlavə, ona olan minnətdarlıq hissini göstərmək üçün şəhərin ən əhəmiyyətli iki küçəsinin kəsişməsində yerləşən meydana Preslinin adı verildi.

Bununla belə, 1950-ci illərin sonunda Macarıstandakı hadisələr Qərbi Avropanın bir çox kommunist siyasi partiyalarında çaxnaşmalara səbəb oldu. İtaliya Kommunist Partiyası da (it. Partito Comunista Italiano, PCI) bu çaxnaşmalardan zərər görmüş partiyalardan biri idi. İKP-nin rəsmi qəzeti "L'Unità"ya görə, partiyanın ən adi üzvləri və həmçinin Tolyatti Palmiro və Corco Napolitano da daxil olmaqla partiya rəhbərliyi SSRİ-nin üsyanı yatırmaq üçün etdiyi həmlələri dəstəkləmişdi. Halbuki kommunist ticarət birliyi olan "İtaliya Ümumi Əmək Konfederasiyası" (ing. Italian General Confederation of Labour, it. Confederazione Generale Italiana del Lavoro, CGIL)rəhbərliyin tutduğu mövqenin əleyhinə çıxış etdi. İKP-nin yaxın müttəfiqi olan İtaliya Sosialist Partiyasının katibi Petro Nenni də, həmçinin Sovet müdaxiləsinə qarşı idi. 2006-cı ildə İtaliya Respublikasının prezidenti seçilmiş Napolitano 2005-ci ildə qələmə aldığı öz siyasi avtobioqrafiyasında SSRİ-nin Macarıstana müdaxiləsinə haqq qazandırdığı üçün peşman olduğunu və o zamanlar partiya birliyi və Sovet kommunizminin rəhbərliyinin daha vacib olduğuna inandığını qeyd etmişdi.

Böyük Brtitaniya Kommunist Partiyası Macarıstandakı hadisələrdən sonra minlərlə partiya üzvünün ayrılması ilə sarsıldı. BBKP-nin gündəlik qəzeti "The Daily Worker"də çalışan müxbir Piter Frayr üsyanın zorakı şəkildə yatırılması barədə xəbər hazırlasa da, bu xəbərlər partiya rəhbərliyi tərəfindən ağır senzuraya məruz qalmışdı. Frayr Macarıstandan qayıtdıqdan dərhal sonra bu qəzetdən istefa vermiş, daha sonra isə Kommunist partiyasından uzaqlaşdırılmışdı.

Fransada mötədil kommunistlər, o cümlədən tarixçi Emmanuel Le Roi Ladyori Fransa Kommunist Partiyasının SSRİ-nin fəaliyyətini dəstəkləyən siyasətinə etiraz olaraq istefa verdi. Fransız filosof və yazıçı Albert Kamü Qərbin fəaliyyətsizliyini tənqid edən "Macarların qanı" (ing. The Blood of the Hungarians) adında açıq məktub yazdı. Hətta Jan Pol Sartr kimi qətiyyətli bir kommunist də "Le Fantôme de Staline" adlı məqaləsində Sovetləri tənqid etmişdi. Sol kommunistlər isə, xüsusilə, inqilab dəstəkçisi idilər.

Xatirəsi

Budapeştdə yerləşən Serbiya səfirliyində, 1956-cı il Macar inqilabı zamanı burada sığınacaq əldə etmiş İmre Nada həsr edilmiş xatirə lövhəsi

Macar inqilabına həsr olunmuş "Azadlıq havayı əldə olunmur" abidəsi, Klivlend, Ohayo, ABŞ

1991-ci ilin dekabrında Mixail Qorbaçovun rəhbərliyində parçalanmaqda olan SSRİ və Yeltsinin təmsil etdiyi Rusiya ilə bağlanmış müqavilələrin müqəddiməsində, Macarıstandan 1956-cı ildə Sovetlərin etdiyi hərəkətlərə görə rəsmi şəkildə üzr istənilmişdir. Bu üzr bir il sonra — 1992-ci ildə Yeltsin tərəfindən Macarıstan parlamentində etdiyi çıxış zamanı təkrarlanmışdır.

13 fevral 2006-cı ildə ABŞ Dövlət Departamenti 1956-cı Macar inqilabınının 50-ci ildönümünü anma mərasimi keçirmişdir. ABŞ Dövlət Katibi Kondoliza Rays 1956-cı il inqilabı qaçqınlarının Amerika Birləşmiş Ştatlarına və digər qonaq ölkələrə verdiyi töhfələrdən, o cümlədən Şərqi Almaniyada yaşayan vətəndaşlar tərəfindən 1989-cu ildə kommunist idarəçiliyinə qarşı keçirilən nümayişlər nəticəsində qaçqın düşmüş şəxsləri yaşayış yeri ilə təmin etməsindəki əhəmiyyətli rolundan danışmışdır. ABŞ prezidenti Corc Uoker Buş da həmçinin 2006-cı ilin 22 iyununda inqilabın 50 illiyini anmaq məqsədi ilə Macarıstana səfər etmişdir.

1989-cu ilin 16 iyununda — edamının 31 illiyində İmre Nadın cəsədi təntənəli şəkildə yenidən dəfn edildi. Üçüncü Macarıstan Respublika (hazırkı Macarıstan dövləti) 1989-cu ilin 23 oktyabrında — inqilabın 33-cü ildönümündə yaradıldı və hal-hazırda 23 oktyabr Macarıstanda milli bayram kimi qeyd olunur.

Kaliforniya ştatının Los-Anceles şəhərində yerləşən Makartur parkının şimal-qərbində Macarıstan-Amerika icması, Macarıstan azadlıq döyüşçülərinin şərəfinə xatirə heykəli inşa etdi. 1960-cı illərin sonunda inşa edilmiş obelisk abidə Amerika qartalı ilə birlikdə Los-Anceles şəhərini izləyir. ABŞ-nin bəzi digər bölgələrində də Macar inqilabına həsr edilmiş abidələrə rast gəlmək mümkündür. Kardinal Mindsentiyə həsr olunmuş belə bir abidə Ohayo ştatının Klivlend şəhərində yerləşir. Denver şəhərində isə üsyanın şərəfinə 1968-ci ildən bəri "Macarıstan Azadlıq Parkı" adlandırılan park vardır. Bulardan əlavə, Polşanın Şetsin şəhərində də "Peştdən olan oğlan" adında abidəyə rast gəlmək olar.

Həmçinin bax

• Varşava Müqaviləsi Təşkilatı
• Praqa baharı

Əlavə oxu üçün

• Bibó, István. Democracy, Revolution, Self-Determination. New York: Columbia University Press. 1991. səh. 331–354. ISBN 0-88033-214-X.
• Gadney, Reg. Cry Hungary: Uprising 1956. Macmillan Pub Co. 1986. səh. 169. ISBN 0-689-11838-4.
• Gati, Charles. Failed Illusions: Moscow, Washington, Budapest, and the 1956 Hungarian Revolt (Cold War International History Project Series). Stanford University Press. 2006. səh. 264. ISBN 0-8047-5606-6.
• Granville, Johanna. The First Domino: International Decision Making during the Hungarian Crisis of 1956. Texas A&M University Press. 2004. səh. 323. ISBN 1-58544-298-4.
• Györkei, Jenõ; Kirov, Alexandr; Horvath, Miklos. Soviet Military Intervention in Hungary, 1956. New York: Central European University Press. 1999. səh. 350. ISBN 963-9116-36-X.
• Kertesz, Stephen D. Diplomacy in a Whirlpool: Hungary between Nazi Germany and Soviet Russia. University of Notre Dame Press, Notre Dame, Indiana. 1953. ISBN 0-8371-7540-2. 3 sentyabr 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
• Lendvai, Paul. One Day That Shook the Communist World: The 1956 Hungarian Uprising and Its Legacy. Princeton UP. 2008. səh. 254. ISBN 978-0-691-13282-2.
• Matthews, John P.C. Explosion: The Hungarian Revolution of 1956. New York: Hippocrene. 2007. səh. 221. ISBN 9780781811743.
• Michener, James A. The Bridge at Andau (reissue). New York: Fawcett. 1985. ISBN 0-449-21050-2.
• Morris, William E. Lettis, Richard (redaktor). The Hungarian Revolt: 23 October – 4 November 1956 (Reprint). Simon Publications. 2001. ISBN 1-931313-79-2.
• Péter, László. Resistance, Rebellion and Revolution in Hungary and Central Europe: Commemorating 1956. London: UCL SSEES. 2008. səh. 361. ISBN 978-0-903425-79-7.
• Schmidl, Erwin A. & Ritter, László. (2006) The Hungarian Revolution, 1956; Osprey Elite series #148. ISBN 1-84603-079-X, 978-1-84603-079-6
• Sebestyen, Victor. Twelve Days: The Story of the 1956 Hungarian Revolution. New York: Pantheon. 2006. səh. 340. ISBN 0-375-42458-X.
• Sugar, Peter F. Hanak, Peter; Frank, Tibor (redaktorlar ). A History of Hungary: From Liberation to Revolution (pp. 368–383). Bloomington: Indiana University Press. 1994. səh. 448. ISBN 0-253-20867-X.
• Watry, David M. Diplomacy at the Brink: Eisenhower, Churchill, and Eden in the Cold War. Baton Rouge: Louisiana State University Press. 2014. ISBN 978-0807157183.
• Zinner, Paul E. Revolution in Hungary. Books for Libraries Press. 1962. səh. 380. ISBN 0-8369-6817-4.

Tarixşünaslıq və xatirə

• Cash, John Joseph. "Commemoration and Contestation of the 1956 Revolution in Hungary." Comparative Hungarian Cultural Studies (2011): 247–258.
• Cox, Terry. Hungary 1956 – forty Years on (London: F. Cass, 1997)
• Csipke, Zoltán. "The changing significance of the 1956 revolution in post-communist Hungary." Europe-Asia Studies 63.1 (2011): 99–128 Online.
• Erőss, Ágnes. "'In memory of victims': Monument and counter-monument in Liberty Square, Budapest." Hungarian Geographical Bulletin 65.3 (2016): 237–254. Online
• Gyáni, Gábor. "Memory and discourse on the 1956 Hungarian revolution." Europe-Asia Studies 58.8 (2006): 1199–1208.
• Gyáni, Gábor. "Revolution, uprising, civil war: the conceptual dilemmas of 1956." European Review of History – Revue européenne d'histoire 15.5 (2008): 519–531. Online
• Heller, Ágnes, and Ferenc Fehér. Hungary 1956 Revisited: The Message of a Revolution-a Quarter of a Century After (George Allen and Unwin, 1983).
• Mark, James. "Antifascism, the 1956 Revolution and the politics of communist autobiographies in Hungary 1944–2000." Europe-Asia Studies 58.8 (2006): 1209–1240. Online
• Nyyssönen, Heino, and Jussi Metsälä. "Building on legacy and tradition: commemorations of 1956 in Hungary." National Identities 21.4 (2019): 379–393. Online

Əsas mənbələr

• Beke, Laszlo. A student's diary: Budapest, October 16–November 1, 1956 (NY: Macmillan, 1957).
• Bekes, Csaba; Byrne, Malcolm; Rainer, Janos, redaktorlar The 1956 Hungarian Revolution: A History in Documents (National Security Archive Cold War Readers). Central European University Press. 2003. səh. 600. ISBN 963-9241-66-0.
• Granville, Johanna (1999) In the Line of Fire: New Archival Evidence on the Soviet Intervention in Hungary, 1956, Carl Beck Paper, no. 1307 (1999).
• Haraszti-Taylor, Eva, ed. The Hungarian revolution of 1956: a collection of documents from the British Foreign Office (Nottingham: Astra Press, 1995).
• Korda, Michael. Journey to a Revolution: A Personal Memoir and History of the Hungarian Revolution of 1956. Harper Perennial (2006). ISBN 978-0-06-077262-8
• Lasky, Melvin J. The Hungarian revolution; a white book: The story of the October uprising as recorded in documents, dispatches, eye-witness accounts, and world-wide reactions (Books for Libraries Press, 1970).
• Lomax, William, ed. Hungarian workers' councils in 1956 (East European Monographs, 1990).
• Nagy, Imre. On communism: In defense of the new course (Praeger, 1957).
• Napolitano, Giorgio. Dal Pci al socialismo europeo. Un'autobiografia politica (From the Communist Party to European Socialism. A political autobiography) (Italian). Laterza. 2005. ISBN 88-420-7715-1.
• United Nations: "Report of the Special Committee on the Problem of Hungary, General Assembly, Official Records, Eleventh Session, Supplement No. 18 (A/3592), New York, 1957(268 pages)" (PDF). (1.47 MB)
• Ürményházi, Attila J.(2006) "The Hungarian Revolution-Uprising, Budapest 1956"

Xarici keçidlər

Tarixi kolleksiyalar

• Alimlər üçün Vudro Vilson Beynəlxalq Mərkəzinin 1956 Macar inqilabı kolleksiyası, Soyuq Müharibə Beynəlxalq Tarix Layihəsi. 1956-cı il inqilabına aid sənəd və mənbələr vardır.
• İnqilabi Tarix İnstitutu, Macarıstan Tarixi foto və sənədləri, kitabları, şərhləri və ingilisdilli saytlara keçid linklərini özündə birləşdirən macardilli sayt.
• OSA Digital Archive 1956-cı il Macar inqilabına dair videolar
• Universal şəkillər və Varner Petinin inqilabla bağlı kinoxronikası
• "4 noyabr 1956: Sovet ordusu Macarıstana daxil oldu" BBC ikinci Sovet müdaxiləsinin nə Nad hökumətinin süqutunun ilk günü barədə məlumat verir.
• 1956-cı il Macar inqilabı arxivi Hungarian Revolution of 1956 Archive marxists.org
• Macarıstan, 1956 Endi Andersonun 1964-cü ildə yazılmış və "Solidatiry" jurnalı tərəfindən nəşr olunmuş pamfleti. Əsasən, 1956-cı ildəki inqilab zamanı yaranan iqtisadi və siyasi özünüidarə tələbi haqqında məlumat verilir ("AK Press", 2002, ISBN 0-934868-01-8).
• "Big Picture: Operation Mercy" adlı qısa filmi "Internet Archive"in saytından pulsuz şəkildə yükləyə bilərsiniz. archieve.org
• "Hungarian Revolution Aftermath" adlı qısa filmi "Internet Archive"in saytından pulsuz şəkildə yükləyə bilərsiniz. archieve.org
• "Hungarian Revolution (1956)" adlı qısa filmi "Internet Archive"in saytından pulsuz şəkildə yükləyə bilərsiniz. archieve.org

Digər akademik mənbələr

• 1956-cı il Macar inqilabı və Sovet bloku ölkələri: reaksiyalar və təsirlər mek.oszk.hu
• Macarıstan, 1956: ABŞ-nin inqilab ərzindəki fəaliyyəti (fəaliyyətsizliyi) ilə bağlı mübahisənin yenidən canlandırılması "National Security Archive" tərəfindən nəşr olunmuşdur.

Bədii filmlər

• "Freedom's Fury" filmi Olimpiya oyunları zamanı keçirilən su polosu turnirində Macarıstan-SSRİ münasibətlərini göstərən 2006-cı ildə yayıma buraxılmış sənədli filmdir. Hal-hazırda "su oyunundakı qan" kimi tanınır. Mark Spitz tərəfindən anladılan filmin prodüserləri Lusi Lyu və Kventin Tarantinodur.
• "Torn from the flag" filmi (2007) macar inqilabının vacib qlobal təsirlərini göstərən sənədli filmdir.
• "Freedom Dance" filmi Stiven Tomas Fisçer və Kreq Heronun prodüserləri olduğu çoxsaylı mükafat qazanmış sənədli animasiyadır. Film Eduard və Cudi Hilbertin 1956-cı il inqilabı zamanı Kommunist partiyasından necə qaçdıqlarını göstərir. Film "Qızıl qlobus" mükafatını qazanmış aktrisa Marişka Hargitey tərəfindən anladılır.

Xatirələr

• 1956 portalı Macarıstan-Amerika təşkilatları üçün 1956-cı il Macar inqilabı xatirəsinə təşkil etdikləri anma mərasimlərini, o cümlədən 1956-cı ildə çəkilmiş foto və videoları, mənbələri və ABŞ-də inqilabla bağlı baş verən hadisələri diqqətə çatdırmaq və tanıtmaq məqsədi daşıyan mənbə yığını.
• İnqilabda iştirak etmiş şəxslərin qaçma və sağ qalma hekayələri
• 1956-cı il inqilabına həsr olunmuş "Şifahi tarix" layihəsi
• "From the noon bell to the lads of Pest" kitabı