Vikipediya

Səhl ibn Sunbat

Səhl ibn Sunbat (ərəbcə: Sahl ibn-Sunbat) — IX əsrdə[5] şimali Artsak ərazisinin hakimi. Moisey Kalankatlı onu "Şəki hakimi" adlandırır.[6] 822-ci ildə alban hökmdar sülaləsi olan Mehranilərin son nümayəndəsi II Varaz Trdatın ölümündən sonra [7] Yuxarı Artsak – Xaçın ərazisini idarə etməyə başlamış, qısa müddətdə Arranın böyük hissəsini özünə tabe etmişdi.[8]

Səhl ibn Sunbat
erm. Սահլ Սմբատյան
Şəki knyazı[1][2]
822 – 854
ƏvvəlkiII Varaz Trdat[3]
SonrakıHovannes
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi ?
Vəfat tarixi 855-dən sonra
Uşaqları Hovannes, Atrnerseh, Müaviyə
Ailəsi Arranilər[4]
Dini xristianlıq
Hökm etdiyi ərazilər və titulları

Ərməniyyə patriki (bəzi ərəb müəlliflərinə görə)
Albaniya çarı (Musa Kalankatlıya görə)
Xaçın knyazı (822-854)
Şəki knyazı (835-854)
Arran hakimi (835-?)

Əvvəl Xürrəmilər hərəkatının başçısı Babəkə Abbasilər xilafətinə qarşı mübarizəsində yardım göstərən Səhl, daha sonra xəlifə əl-Mütasimin sərkərdəsi olan Afşinin tərəfinə keçmiş və ona Babəki ələ keçirməkdə yardımçı olmuşdur. 854-cü ildə xəlifə əl-Mütəvəkkilin sərkərdəsi olan Buğa əl-Kəbir tərəfindən həbs edilərək Samirə şəhərinə göndərilmişdir.

Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalından sonra məlik tituluna yiyələnən ilk şəxs Səhl ibn Sumbatın olmuşdur və o, bu titula Babəki ərəblərə təslim etdiyinə görə yiyələnmişdi.

Etnik mənşəyi

redaktə

Mənbələrdə Səhl ibn Sunbatın etnik mənşəyi haqqında məlumatlar çox az olsa da, onu erkən orta əsrlərdə Qafqazda nüfuzlu olmuş erməni və alban sülalələrinə aid edən müxtəlif tarixçilər vardır. M. Çamçyan [9], V. Abaza,[10] A. Qren [11], V. Bartold [12] kimi tarixçilər Səhl ibn Sunbatın erməni hökmdar sülaləsi olan Baqratuni xanədanının nümayəndəsi olduğunu qeyd etmişlər. M. Çamçyan yazır:

  ...erməni tarixinin 269 (840)-cu ilində Babək Ermənistanı tutmaq üçün səfərə başladı, çünki Ermənistanı öz torpağına qatmaq istəyirdi. Ararat dağı yanında Babəklə Sumbat Baqratuni arasında uzun sürən qanlı vuruşma oldu, bu vuruşmadan sonra Babəkin tərəfdarları qaçmağa üz qoydular. Babək özü geri çəkilərkən general Sumbatın oğlu Səhl tərəfindən tutuldu.[13]  

B. A. Ulubabyan isə qeyd edir ki, mənbələrdə Səhlin erməni Baqratuni sülaləsinə mənsub olması haqqında heç bir qeyd yoxdur.[14]

Xaçın knyazlarının nəsil şəcərəsini tərtib etmiş Robert Hyusen isə Səhl ibn Sunbatı bu şəcərənin banisi hesab etməklə yanaşı, Sünik sülaləsinin Geqarqunikdə hakim olmuş qoluna mənsub olduğunu güman edir.[15] Eyni zamanda, Klod Mutafiyan da Səhlin Xaçın knyaz sülaləsinin əsasını qoymaqla Sünik sülaləsinin nümayəndəsi olduğunu bildirir.[16]

1897-ci ildə T. İ. Ter-Qriqoryan tərəfindən Səhl ibn Sunbatın etnik mənşəyinin dəqiq göstərildiyi mənbə materialları nəşr edilmişdi. Moisey Kalankatlının “Alban ölkəsinin tarixi” əsərinin nəşr versiyalarına daxil edilməmiş məlumatları tədqiqata cəlb edən müəllif, əsərin Matenadaranda saxlanan əlyazmasında Səhl ibn Sunbatın Albaniyanın ilk hökmdar sülaləsi Arranşahiklər xanədanına mənsub olduğunu bildirir. Moisey Kalankatlıdan gətirilən istinadda deyilir:

  Erməni erasının 286 (1.05. 837 – 30.04. 838)-cı ilində qəflətən Bağdaddan 20 000 atlı çıxıb Alban ölkəsinə hücum etdi. Bunun ardınca Zarmirxakan padşah nəslindən olan Səhl Smbatean böyük şəhid Georgeni köməyə çağırıb gözünü ona zillədi və qartal aciz quşların üzərinə şığıdığı kimi, onlara hücum etdi, Onları qırıb çöllərə saldı və qaçmağa məcbur etdi[17]  

Z. M. Bünyadov qeyd edir ki, “bu parça aydın göstərir ki, Səhl Alban padşah nəsli Zarmirx nəslindən idi və Mehrani Vardan Zarmirx xanədanından 60 nəfəri nahara dəvət edərək, onlara "zəhərli çörək" verib hamısını məhv edəndə [18] diri saxladığı yeganə nümayəndə idi.”[19]

T. Ter-Qriqoryan tərəfindən ilk dəfə nəşr edilmiş materiallara əsaslanan Z. Bünyadov yazır:

  “Tarix”in nəşrlərdə buraxılmış hissələrinə gəldikdə, burada, o zamana qədər mənşəyi məlum olmayan alban knyazı Səhl ibn Sunbatın nəsil şəcərəsi təqdim edilir.[20]  

Moisey Kalankatlının əsərini tədqiq etmiş Çarlz Dousett də Səhl ibn Sunbatın Arranşahik xanədanının Zarmixr nəslinə mənsub olduğunu və etnik mənşəcə alban olduğunu bildirmiş, onu Baqratuni xanədanına aid edən tədqiqatçıların fikirlərini qəti şəkildə rədd etmişdi.[21] F. C. Məmmədova isə Səhl ibn Sunbatın hakimiyyətə gəlməsini “Alban dövlətçiliyinin bərpası” hesab edir.[22]

Əl-Ərməni

redaktə

VIII əsrdə ərəblərin Azərbaycana hücumları zamanı Sünik, Albaniya, eləcə də Gürcüstanın bir hissəsi xəzərlərin əlində idi.[23] Baş vermiş ərəb işğalından sonra bu ölkələrin tarixi-coğrafi ərazi bütövlüyü saxlansa da onların inzibati adı dəyişdirilmişdi. İlk çağlar Adurbadaqan, Albaniya, Ermənistan, Şərqi Gürcüstan və əl-Cəzirə vilayəti birlikdə yeni yaranmış gənc ərəb dövlətinin beş vilayətindən birini təşkil edirdi.

İstəxri yazır:

  Biz Ermənistan, Arran və Azərbaycanı xəritədə birləşdirir və onlara bir ölkə kimi baxırıq.[24]  

İbn Havqəl isə qeyd edir:

  Qərbə doğru, Rum sərhədlərinə tərəf çevrilib onun şərq hüdudları və İslamın ən uzaq həddlərində olan vilayətləri təsvir edək. Yazmağa başladığımız ilk ölkələr Ermənistan, Arran və Azərbaycandır. Bu ölkələri biz bir vilayət hesab edirik. [25]  

VIII əsrin başlanğıcında Qafqazın işğal olunmuş torpaqlarında ərəblərin tam hakimiyyətinin bərqərar olması ilə vassallığını da itirən və bir dövlət kimi ləğv edilən Qafqaz Albaniyası ərəb vilayəti Arrana (ar-Ran, Arran) çevrildikdə, "Ərməniyyə" adlı yeni ərəb inzibati adı yaradıldıdı. Bu adı daşıyan ərəb vilayəti öz tərkibində təkcə Cənubi Qafqazın qalan hissəsinin fəthindən bir neçə il əvvəl işğal olunmuş Ermənistanı deyil, eləcə də Qafqaz Albaniyası və İberiya ərazilərini də birləşdirirdi. Yeni ərəb inzibati termininin yuxarıda adı çəkilən ölkələrə də şamil edilməsi Bizans imperatoru I Yustinianın (527-565) islahatları nəticəsində VI əsrin ortalarında yaranmış Bizans Ermənistanı inzibati vahidinin adı ilə bağlı idi.

Ərəb mənbələrində tarixi şəxslərin doğulduqları və ya hakim olduqları şəhər, vilayət və ölkələrin adı ilə adlandırılması ənənəsi vardır. Bu mənada Səhl ibn Sunbat Əl-Məsudi [26] və Ət-Təbəri [27] kimi ərəb müəlliflərinin əsərlərində “əl-Ərməni” ləqəbi ilə qeyd edilir. Bəzi ərəb müəllifləri isə onu “Ərməniyyə patriki anlamında” “batrik əl-Ərməniyyə” [28] və ya “batrik əl-Ərmən” [29] titullarıyla təqdim edirlər. Ərəb mənbələrindəki bu faktlara istinad edilən bir çox tədqiqatlarda Səhl ibn Sunbatın erməni mənşəli olması göstərilir.[30][31][32][33][34][35][36][37][38]

Həyatı

redaktə

Səhl ibn Sunbatın şəxsi həyatı haqqında mənbələrdə çox az məlumat vardır. Kalankatlı onun atası Sunbatın (erm. Smbat) Alban Arşakiləri[39] sülaləsinin (bəzən Sünik sülaləsi hesab edilir.[40]) nümayəndəsi olduğu qeyd edir. Səhlin Hovannes və Atrnerseh adlı iki oğlu olmuşdu. Eyni zamanda Səhlin ailəsi Qafqaz Albaniyasının parf mənşəli [41][42] hökmdar sülaləsi olan Mehranilərlə də qohumluq əlaqələrinə malik olmuşdu.

822-ci ildə Mehranilərin son nümayəndəsi II Varaz Trdatın öldürülməsindən sonra onun arvadı və qızı Sparam Xaçında sığınacaq tapır. Daha sonra isə Səhlin oğlu Atrnerseh Mehranilər sülaləsinin son nümayəndəsi II Varaz Trdatın qızı Sparam ilə evlənir. Moisey Kalankatlı yazır:

  Varaz Trdat və onun balaca oğlu Stepannosu onların qohumları olan Filipp oğlu Nerseh Daduyi-Vəng adlı dərədə öldürmüşdü. O zaman bu bəladan sonra öldürülən knyazın arvadı ər mərdliyi ilə sağ qalan Sparam adlı qızını götürüb gecənin qorxulu yolunu qət edərək Xaçın qalasında gizləndi. O, öz evinin namusu barəsində düşünərək Sparamı, Qeqam vilayətini zəbt edən Sünikin hakimi Səhl oğlu Atrnersehə ərə verdi. Onun Atrnerseh adlı oğlu ağıllı qadına rast gəldi və Allah qorxusu ilə onlar öz həyatlarını möminliklə keçirib öz ölkələrində hamının istəkliləri olmuşlar. [43]  

Hakimiyyəti

redaktə

IX əsrdə Aranda və Azərbaycanda siyasi vəziyyət

redaktə
 
850-ci illərdə Qafqaz

Ərəblərin Sasanilər imperiyasının Xəzər sahili vilayətlərinə, o cümlədən Azərbaycana real hücumu, 642-ci ildə baş verən fəthlərdən sonra Həmədana hücumla mümkün olmuşdu. Tarixçi Ət-Təbəri bildirir ki, o gündən iranlıların birliyi pozuldu. Hər vilayətin əhalisi düşmənlə yalnız öz vilayəti hüdudlarında döyüşürdü. Əl-Bəlazurinin verdiyi məlumata görə, Nəhavənd döyüşündən bilavasitə sonra ərəblər Həmədan-Rey yolu üstündə yerləşən, Qum və Kaşanı tutdular. Bu qələbələrdən sonra qədim Midiya ərazisində möhkəmlənən ərəblər şimala doğru istiqamət götürdülər. 639-cu ildə ərəb qoşunlarının bir hissəsi Azərbaycandan şimal-qərb tərəfə keçdi və bir neçə vuruşmadan sonra Mukanı işğal etdi və əhalisini cizyə verməyə məcbur etdi.[44] 643-644-cü illərdə, xəlifə Ömərin dövründə, ərəblər tarixi Azərbaycan ərazisi tamamilə özlərinə tabe edə bildilər.

VIII əsrin sonlarından etibarən Azərbaycanda Ərəb Xilafətinə və xilafətin yerli hakimləri olan əmirlərə qarşı narazılıqlar baş verir. Yadellilərə qarşı birləşən əhali iki böyük sosial-siyasi hərəkatın - Pavlikanlar[45] və Xürrəmilər[46][47] hərəkatlarının yaranmasına səbəb olur. Kütlənin ayaqlanmasından narahat olan xəlifə tezliklə üsyançıların məhv edilməsi üçün ən güclü sərkərdələrinin rəhbərliyi altında böyük ordu göndərir.

IX əsrin ikinci yarısında Arran ərazisində ərəblərdən asılı olan bir sıra knyazlıqlar var idi.[48] Sünik, K.tiş, Varsan, Beyləqan, Qəbələ və Şəkinin yerli hakimləri özlərini müstəqil elan edərək kiçik feodal dövlətlər olan yarımüstəqil knyazlıqlar yaratmışdılar. Bu knyazlıqların hökmdarları I Vasak, Stepannos Ablasad, Yesai Əbu Musa, III Varaz Trdat (Mehranilər nəslindən olan alban knyazları sülaləsinin axırıncı nümayəndəsi), Atrnerseh və başqaları Xəlifəyə tabe olmalarına baxmayaraq Azərbaycandakı üsyançı qüvvələrlə bu və ya başqa şəkildə əlaqə saxlayır və özlərinə əlverişli olanda Xilafətə qarşı üsyançılarla birləşir, özlərinin şəxsi mənafeyinə toxunanda isə üsyançılara xəyanət edirdilər.

Ərəblərə qarşı mübarizəsi

redaktə

"Dərbənd tarixi"ndə verilən məlumata görə 205 (820)-ci ildə, xəlifə Məmun tərəfindən Azərbaycan, Arran və Ermənistan hakimi vəzifəsinə təyin edilən Xalid ibn Yəzid ibn Məzyəd öz iqamətgahı Bərdəyə gedərkən, yolda Şəki əhalisinin üsyanını yatırmalı olmuşdu. Mənbədə bildirilir:

"Xalid onlarla vuruşmağa girişdi və onların Xalidə gecə vaxtı hücum etdiklərinə baxmayaraq, qalib gəldi və onlardan çoxunu öldürdü. [Onlar aman istədilər] o da onlara verdi, əvəzində onlar öhdələrinə gotürdülər ki, ildə ona 500 min dirhəm versinlər. Sonra onlardan girov götürüb, onları buraxıb getdi".[49]

Bu istinadda Səhl ibn Sunbatın adı çəkilməsə də Z. Bünyadov baş vermiş bu hadisəni ona aid edir.[50]

“Alban ölkəsinin tarixi”ndə bildirilir ki, "Mərd və gözəl knyaz Səhl və Sunbatean – Eranşahik, erməni erasının 270 (822)-ci ilində öz güclü qardaşları və ordusu ilə, Bərdədən gələn və Amaras vilayətini viran edən ərəblərə hücum etdi, onları yıxdı, pərakəndə etdi və əsirləri sanki aslanın ağzından xilas etdi"[51]

Səhlin erkən hakimiyyət dövrü

redaktə

Moisey Kalankatlının məlumatına görə Səhl ibn Sunbat 822-ci ildə Mehranilər sülaləsinin son nümayəndəsi olan III Varaz Trdatın öldürülməsindən sonra Xaçın ərazisini idarə etməyə başlamışdı.[52] 835-ci ilə kimi onun hakimiyyətinə tabe olan ərazi Xaçınla məhdudlaşsa da, 835-ci ildən sonra bütün Arranı özünə tabe edən Səhl Şəki və Arran hakimi titulunu daşımağa başlamışdı.[53]

835-ci ildə Afşin Məhəmməd ibn Süleyman əl-Əzdi əs-Səmərqəndini Arran hakimi vəzifəsinə təyin edəndə, Babəkin köməyinə arxalanan Səhl Xilafətə qarşı mübarizədə Babəkin çətinlik çəkməsindən və Zaqafqaziyanın bu vilayətinə Xilafətin o qədər də fikir vermədiyindən istifadə edərək, üsyan qaldırdı və Arranı tutdu. Məhəmməd ibn Süleyman "onun vilayətinə daxil olan zaman, Səhl gecə vaxtı ona hücum edərək qaçmağa vadar etdi."[54][55]. C. Markvart bildirir ki, “Səhl hələ özü müttəfıqi Babək məğlub edilməzdən əvvəl qüdrət sahibi olmuş, Arranın böyük hissəsini əlinə keçirmişdi.” [56] Ərəblər Səhlin Arranı bir qədər müstəqil idarə etmək ixtiyarı olduğunu qəbul etsələr də, Tovma Artsruninin verdiyi məlumata görə, o, yalnız "Şəkinin hökmdarı" olaraq qalırdı.[57]

Babəklə münasibətləri

redaktə

Azərbaycanın digər xristian hakimləri kimi Səhl ibn Sumbat da ölkəni bürümüş üsyana rəhbərlik edən qüvvələrlə əlaqə saxlayır, mümkün qədər bu qüvvələrdən faydalanmağa, ərəblərə qarşı mübarizədə onlardan istifadə etməyə çalışırdı. Babəkin də yerli xristian hakimlərinə münasibəti yaxşı olmuş, o hətta Sünik knyazı I Vasakın qızı İbnət əl-Kəldaniyyə ilə evlənmişdi.[58][59]

836-cı ildə Bəzz qalasının süqutundan sonra Babək tacir paltarı geyib Araz çayından keçərək Arran tərəfə qaçdı.[60][61] Babək, azuqəsi qurtaranadək "Azərbaycandan Ərmənə gedən" dərədə (Sünikdə) gizlənirdi. Babəklə birlikdə onun iki qardaşı - Müaviyə və Abdullah, anası, İbnət əl-Kələndaniyyə adlı sonuncu arvadı və bir neçə xidmətçi onun yanında idi.[62][63] Lakin Sünikdə ərəblərin hücumuna məruz qalan Babəkin anası, arvadı və xidmətçiləri ərəblərə tərəfindən ələ keçirilir. Babək Səhlin qalasına sığınmağa məcbur olur.[64]. Əl-Məsudi yazır:

  Səhl ibn Sunbat onu tanıdıqda "bura sənin öz evindir və mən sənin nökərin. Bu qışı burada qal, sonra nə edəcəyini qət edərsən” dedi. [65]  

Babəki öz qalasına aparan Səhl Xilafətin sərkərdəsi Afşinə xəbər verir ki, Babək onun yanındadır; bir neçə gündən sonra isə, Səhlin düzəltdiyi ovda Babək tutuldu; Səhl ona görə belə etmişdi ki, Babəkin tutulmasında ondan şübhələnməsinlər.[66][67]

Vardan bildirir ki, Səhl öz xidmətinə görə "min dəfə min kşir gümüş, bir də yüz min aldı"[68]. Təbəri qeyd edir ki, Səhlin aldığı bir milyon dirhəm və yuxarıdakı peşkəş və xələtlərdən başqa, onun oğluna Babəkin qardaşı Abdullanı tutub gətirdiyi üçün yüz min dirhəm verilmişdir[69][70].

Ölümü

redaktə

Xilafətə göstərdiyi xidmətlərə baxmayaraq, 854-cü ildə Səhl Buğa əl-Kəbir tərəfindən tutuldu. Onunla birlikdə, Aşağı Xaçın knyazı Atrnerseh, K.tiş və Beyləqan hökmdarı knyaz Yesai Əbu Musa da tutulmuşdu.[71][72] Buğa əl-Kəbir Səhli və Arranın digər knyazlarını Samirəyə apardı. Mənbələr onların sonrakı müqəddəratı haqqında məlumat vermir. "Alban ölkəsinin tarixi"ndə qeyd edilir ki, başqa knyazlarla Samirəyə aparılanlardan təkcə knyaz Atrnerseh "çox illərdən" sonra vətənə qayıtdı[71]. Səhlin ölümündən sonra taxta böyük oğlu Hovannes keçmişdi.

Mülkü

redaktə
 
Şəki qalasının xarabalıqları

Tarixi mənbələr Səhl ibn Sunbatın əsas hakim olduğu ərazinin Şəki olduğunu qeyd edirlər. A. Y. Krımski belə güman edir ki, "Kür çayının o tayında, yəni sağ sahilindəki bəzi knyaz sülalələri ilə Səhlin, bəlkə də, çox qədimdən qohumluq əlaqələri var idi". [73] Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Səhlin mülkü hesab edilən Şəki ərazisi Azərbaycan Respublikasının Şəki şəhəri ərazisi yox, Zəngəzur ərazisində yerləşən Şəki kəndi olmuşdur.[74] F. Məmmədova yazır ki, Səhl, Bazarçay – Həkəriçay hövzəsində yerləşən strateji cəhətdən vacib Şəki vilayətinin hakimi olmuşdur və bu Şəki vilayətinin Kür çayından şimalda yerləşən Azərbaycanın Şəki şəhəri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.[75]

Dinəvərinin verdiyi məlumata görə, "o zaman (837-ci ildə) Araz boyunca uzanan torpaqlara Səhl ibn Sumbat malik idi"[76]. Ət-Təbəri qeyd edir ki, Babək Bəzzin süqutundan sonra, son arvadı Sünik knyazı Vasakın qızı İbnət əl-Kalandaniyyənin təkidi ilə Bizansa qaçmaq qərarına gəlmişdi. Onun yolu Səhlin mülkü Şəkidən keçirdi, sonra Sünikdən keçib Bizansa getməli idi. Babək ərzaq cəhətdən korluq çəkdiyi üçün gizləndiyi yerdən çıxanda, Səhlin sərhəd mühafizləri onu görür və dərhal Babəki gördükləri yerə gəlirlər[77]. Babəkin qardaşı Abdulla ehtiyat üçün K.tiş qalasına göndərilmişdi; bu qala Beyləqan hökmdarı Yesai Əbu Musanın mülkü idi. əl-Məsudinin verdiyi məlumata görə, Araz Əbu Musanın mülkü ilə "Babək-Bəzzayn ölkəsi" arasında sərhəd idi[78].

V. F. Minorski də belə hesab edir ki, Səhl Babəki Kür çayından cənubda, yəni Babək müvəffəqiyyət qazandığı illərdə onunla bilavasitə əlaqə saxlaya bildiyi yerlərdə tutub əsir etmişdi.[79] Y.A.Paxomov bir cəhətə diqqət verərək, Azərbaycan və Arran yaşayış məntəqələri üçün orta əsr coğrafiyaşünaslarının göstərdiyi koordinatları tutuşdurub qeyd edir ki, "yalnız Şəki üçün aydın fərq vardır; odur ki, Şəkini çox vaxt güman etdikləri kimi Azərbaycan Respublikasının Şəki rayonunda deyil, başqa yerdə axtarmaq lazımdır."[80]

Babək Bazarçay-Həkərəçay məcrasında tutulmuşdu. Azərbaycandan Ermənistana gedən yolun üstündə bir "dərə" olan bu yer Səhl ilə İsa ibn İstifanusun torpaqları arasında sərhəd idi. Şəki qalasının xarabalıqları, Bazarçayın sol sahilində eyni adlı indi mövcud olan böyük bir kəndin yaxınlığında, Darvazatəpə dağının üstündədir; bu da çayın vadisinə enməyin qabağını tutan bu dağ Naxçıvandan Biçənək aşırımı vasitəsi ilə Arranın içərilərinə gedən yeganə yolu bağlayır.[81]

Ailəsi

redaktə

Tarixşünaslıqda

redaktə

Rusiya Elmlər Akademiyasının Etnologiya və Antropologiya İnstitutunun Münaqişələrin tədqiqi və nizamlanması üzrə Mərkəzinin baş elmi əməkdaşı, tarix elmləri doktoru V. A. Şnirelman "Yaddaş müharibələri. Cənubi Qafqazda miflər, identiklik və siyasət" adlı kitabında qeyd edir ki, "Azərbaycanda orta əsrlər erməni dövlət xadimlərinin, o cümlədən Səhl Smbatyanın alban kimi qələmə verilməsi tendensiyası vardır." [82].

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun Fəlsəfə və İctimai fikir tarixi şöbəsinin müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru Zümrüd Quluzadə isə qeyd edir ki, "V. A. Şnirelmanın kitabına əsasən, müasir Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılar planetimizdə real mövcud olan hər hansı ərazi ilə tarixən bağlı deyillər. Seçdiyi tədqiqat metodikasına istinadən müxtəlif tədqiqatlardan konseptual mövqeyinə uyğun birmənalı olmayan fraqmentləri kompilyasiya və tarixçilərin əsərlərindəki ziddiyyətlərlə oyunbazlıq edərək, məntiqi yolla oxucuya azərbaycanlıların başqa xalqlarla, o cümlədən kitabda daim qarşı-qarşıya qoyduğu ermənilərlə müqayisədə hər hansı əraziyə, dövlətçiliyə, dilə və mədəniyyətə tarixi hüququnun yoxluğunu təlqin edir. Lakin əsas tədqiqatları heyvandarlıq, yığıcılıq, ovçuluq, balıqçlıq, istehsal təsərrüfatı, heyvanların, o cümlədən itlərin əhliləşdirilməsi tarixinə həsr edilmiş V. A. Şnirelmanın heç vaxt tədqiq etmədiyi Qafqaz tarixi, Azərbaycan tarixi, Azərbaycan mədəniyyəti və Azərbaycan türklərinin etnogenezi haqqında bu cür cəsarətli fikirlər söyləməsi ən azı elmi məsuliyyətsizlikdir. Təkcə bir fakt - bütün dünyanın qədim türk-oğuz dastanı kimi qəbul etdiyi, Azərbaycan dilində yazıldığı şübhə doğurmayan "Kitabi Dədə Qorqud" eposunun V. A. Şnirelmanın kitabında əslində fars dilində yazılması və Heydər Əliyevin göstərişi ilə Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək qədim türk eposu kimi təqdim edilməsi fikrini səsləndirməsi onun fikir bildirdiyi mövzulara nə qədər yaxından bələd olduğunu və hansı sifarişləri yerinə yetirdiyini göstərir."[83]

Mənbə

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), pp. 504-529.
  2. ↑ Борис Александрович Рыбаков "Очерки истории СССР: Кризис рабовладельческой системы" // Издательство Академии наук СССР, 1958, стр. 499. "Владетель Шаке князь Сахл-Смбат завоевал Хачен и, укрепившись там, не стал признавать ни Бабека, ни арабов. Постепенно он стал владетелем почти всего нынешнего Нагорного Карабаха"
  3. ↑ V. Minorsky. Caucasia IV // Bulletin of the School of Oriental and African Studies. — University of London, 1953. — Т. 15. — № 3. — С. 522.:

    The old pre-Islamic dynasty of Mihran which was ruling in Arran (ancient Albania, Armenian Alvank’) came to an end with prince Varaz-Trdat, who, together with his infant son, was assassinated in 822 by (his relative?) Nerseh P’ilippean. His widow took her daughter Spram to Khachen, where she married her to Atr-Narseh, son of Sahl (read: *Sahak, as suggested by Marquart, Streifzüge, p. 457). According to the local historian Moses Kalankatvats’I, the offspring of this couple took up the succession of the Mihranids. In the fifth generation, we meet Hovhannes, called Senek’erim, son of Isxan-Savada, through whom, according to Moses, God wished to restore the long extinct kingship.

  4. ↑ Erməni Sovet Ensiklopediyası, X cild (erm.). C. 10. S. 141.
  5. ↑ Rekaya, M. "Le Ḫurram-dīn et les mouvements ḫurramites sous les 'Abbāsides: Réapparition du Mazdakisme ou Manifestation des G̣ulāt-Musulmans Dans l'Ex-Empire Sassanide aux VIIIe et IXe Siècles AP. J.-C.?". Studia Islamica (60). 1984: 46.
  6. ↑ "Мовсес Каланкатуаци. История страны Алуанк. Ереван. Матенадаран. 1984". 2013-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-22.
  7. ↑ "В. Ф. Минорский. История Ширвана и Дербенда, М. 1963, стр., 30". 2008-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-18.
  8. ↑ V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), pp. 504-529
  9. ↑ М. Chamich – Hisory of Armenia, Calcutta, 1927
  10. ↑ Б. А. Абаза – История Армении, СПБ, 1888
  11. ↑ А. Н. Грен – Династия Багратидов в Армении, ЖМНП, ч. 190, СПб., 1893
  12. ↑ В.В.Бартольд. Место прикаспийских областей, стр. 35
  13. ↑ M.Chamich - History of Armenia, səh. 401
  14. ↑ Б. А. Улубабян – История Хаченского княжства (Х-XVI вв.), Автореф. дисс. докт. ист. наук, Ереван, 1973, стр. 15
  15. ↑ Robert H. Hewsen, Armenia: A Historical Atlas, University of Chicago Press, 2001, p. 119, 163
  16. ↑ Claude Mutafian et Éric Van Lauwe, Atlas historique de l'Arménie, Autrement, coll. «Atlas / Mémoires», 2005, səh 46
  17. ↑ Т. И. Тер-Григорян – Неизданные страницы «История Албанской страны» Моисея Каланкатуйского, стр. 18, журнал «Арарат», 1897, стр 161-162 (erm. dil.)
  18. ↑ История Агван, стр. 136/108
  19. ↑ Z. M. Bünyadov – Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 2007, səh 205
  20. ↑ З.М. Буниятов - Еще раз о неизданных страницах "Истории-Агван" Моисея Каганкатвации, "Известия Академии Наук Азербайджанской ССР, Серии истории, философия и права, 1961, №4

    "Что касается первого неизданного отрывка "Истории", то важность этого пропущенного места очевидна, ибо здесь приводится генеология албанского князя Сахля ибн-Сунбата, происхождение которого до этого было неясным..."
  21. ↑ Dowsett, C.J.F. "A Neglected Passage in the "History of the Caucasian Albanians"" (PDF). Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London. 19 (3). 1957: 462–463. 2014-05-17 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
    Orijinal mətn (ing.)
    Among the prisoners captured by Boga al Kabir in 854 John Catalicos and Tovma Arcruni mention three Albanian princes: Atrnerseh, lord of Xacen, Sahl son of Smbat, lord of Sake, and Esay Abu Muse, lord of Ktis in Arcax.
  22. ↑ Ф. Mамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, стр. 391
  23. ↑ İbn Xordadbeh, VI, 122
  24. ↑ Əl-İstəxri, səh 180 – 181
  25. ↑ İbn Havqəl,səh 387
  26. ↑ Пер.: армянин Сахл сын Смбата, см.: Абу-л-Хасан 'Али ибн ал-Хусайн ибн 'Али ал-Масуди. Золотые копи и россыпи самоцветов (История Аббасидской династии 749-947 гг). М., 2002, стр., 262 (ср. также прим., 52) Arxivləşdirilib 2008-03-21 at the Wayback Machine
  27. ↑ "The History of Al-Tabari Vol XXXIII translated by C.E Bosworth, State University of New York Press, published 1991, page 76". 2009-08-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-30.
  28. ↑ Баладзори, «Книга завоевания стран», Баку, 1927, стр. 21
  29. ↑ Əl Müqəddəsi (X əsr), Əl-Məsudi (IX—X əsrlər.), Əbdülfərəc (XIII əsr.); Bax:Z. M. Bünyadov- Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 2006, səh 327 - 329
  30. ↑ "The Cambridge History of Iran. Par W B Fisher, Richard Nelson Frye, J A Boyle, Ehsan Yar-Shater, Peter Jackson, Lawrence Lockhart, [[Cambridge University Press]] (1968) p. 506". 2014-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-19.
  31. ↑ Interpreting Islam, Bandali Jawzi's Islamic Intellectual History, Tamara Sonn, Panteleĭmon Krestovich Zhuze, Oxford University Press US, 1996, p. 118, 112
  32. ↑ Islamic Culture by Islamic Cultural Board, Editors: - Oct. 1936, Marmaduke Pickthall; Jan. 1937- Oct. 1938, Muhammad Asad-Weiss. (1927) p. 23
  33. ↑ E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936 Par M. Th. Houtsma, E. van Donzel, BRILL, (1993) p. 547
  34. ↑ Muhammad's People: An Anthology of Muslim Civilization, Eric Schroeder, Courier Dover Publications, 2002, p. 386
  35. ↑ Bosworth, Clifford Edmund. Arran Arxivləşdirilib 2008-09-13 at the Wayback Machine. Encyclopædia Iranica.
  36. ↑ The History of Al-Tabari vol XXXIII, translated by C.E Bosworth, State University of New York Press, 1991, p. 76.
  37. ↑  (türk.) Yıldız, Dursun (1980). İslâmiyet ve Türkler. Çağrı yayınları, p. 147.
  38. ↑ Mohamed Rekaya. "Le Ḫurram-dīn et les mouvements ḫurramites sous les 'Abbāsides: Réapparition du Mazdakisme ou Manifestation des G̣ulāt-Musulmans Dans l'Ex-Empire Sassanide aux VIIIe et IXe Siècles AP. J.-C.?", Studia Islamica, No. 60. (1984), p. 46.
  39. ↑ "Kalankatlı, III, XX". 2008-04-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-19.
  40. ↑ Cyrille Toumanoff], Studies in Christian Caucasian History. Washington D.C.: Georgetown University Press, 1963, pp. 257-258
  41. ↑ "Encyclopedia Iranica. C. E. Bosworth. Arran". 2017-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-19.
  42. ↑ "Encyclopedia Iranica. M. L. Chaumont. Albania". 2020-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-19.
  43. ↑ "Kalankatlı, III, XXIII". 2008-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-19.
  44. ↑ Əl-Bəlazuri, 326.
  45. ↑ Г.М Бартикян. Источники для изучения истории павликианского движения, стр.33
  46. ↑ Е.А.Беляев. Мусульманское сектанство, стр. 21
  47. ↑ Ямпольский З. И. Восстание Бабека Arxiv surəti 18 iyun 2024 tarixindən Wayback Machine saytında, с. 14
  48. ↑ V.Minorsky. Studies in Caucasian History, p. 67-74.
  49. ↑ V.Minorski. Füsul min tarlx əl-Bab və Şirvan, səh. 2.
  50. ↑ Z.M. Bünyadov – Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, səh. 206
  51. ↑ История Агван, стр. 262
  52. ↑ Moisey Kalankatlı, III, XXIII
  53. ↑ Ф. Mамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, стр. 392
  54. ↑ Əl-Bəlazuri, səh. 211
  55. ↑ əl-Yəqubi, II, səh. 579
  56. ↑ J.Marguart. Osteuropäishe und Ostasiatische streifrüge, p. 461
  57. ↑ Histoire des Artsrouni, p.153
  58. ↑ Histoire de la Siounie, p. 95-96
  59. ↑ V. Minorsky Studies in Caucasian History, p.69
  60. ↑ əl-Məsudi. Muruc, VII, səh.124
  61. ↑ İbn əl-İbri, səh. 241
  62. ↑ Ət-Təbəri, III, səh. 1221-1222
  63. ↑ Tarix əs-Salihi, vər. 56.
  64. ↑ İbn əl Əsir, VI, səh. 335.
  65. ↑ əl-Məsudi. Muruc, VII, səh. 125
  66. ↑ Vardan səh. 101
  67. ↑ C.J.F.Dowsett, p. 459,460.
  68. ↑ Vardan, səh. 101.
  69. ↑ Ət-Təbəri, III, səh. 1272
  70. ↑ V.Minorsky. Caucasıca, IV, p. 150
  71. ↑ 1 2 История Агван, стр. 278/226
  72. ↑ ət-Təbəri, III, səh. 1416
  73. ↑ Е. А. Крымский – Страницы из истории Северного или Кавказского Азербайджана (классическая Албания). Шеки. Сб. «Памяти акад. Н. Я. Марра». М. – Л., 1938
  74. ↑ З. М. Буниятов – Новые данные о местонахождении крепости Шаки, ДАН Азерб. ССР, 1959, т. XV, № 9
  75. ↑ Ф. Mамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, стр. 393
  76. ↑ Əd-Dinəvəri, səh. 400
  77. ↑ Ət-Təbəri, III, səh. 1221
  78. ↑ Əl-Məsudi, II, səh. 75
  79. ↑ V.Minorsky. Caucasica, IV, p. 506, n. 5
  80. ↑ Е.А.Пахомов. Пайтакаран-Байлакан-Оренкала, стр. 31
  81. ↑ Z. M. Bünyadov – Azərbaycan VII-IX əsrlərdə, Bakı, 2007, səh 210
  82. ↑ Албанский миф Arxivləşdirilib 2013-04-04 at the Wayback Machine. Глава из кн.: В. А. Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., ИКЦ, «Академкнига», 2003. Ранее книга вышла в Осаке на английском языке (V. A. Shnirelman. The value of the past. Myths, identity and politics in Transcaucasia. Osaka: National Museum of Ethnology (Senri Ethnological Studies No. 57), 2001 и широко цитируется в научной литературе: [1] Arxivləşdirilib 2022-08-29 at the Wayback Machine [2] Arxivləşdirilib 2019-06-02 at the Wayback Machine [3] Arxivləşdirilib 2008-04-24 at the Wayback Machine [4] Arxivləşdirilib 2012-11-05 at the Wayback Machine [5] Arxivləşdirilib 2013-04-24 at the Wayback Machine [6] [7] Arxivləşdirilib 2020-10-01 at the Wayback Machine [8][ölü keçid] [9] Arxivləşdirilib 2013-04-24 at the Wayback Machine [10] Arxivləşdirilib 2019-11-04 at the Wayback Machine [11] [12][ölü keçid] [13] [14][ölü keçid] [15][ölü keçid] [16] Arxivləşdirilib 2011-07-21 at the Wayback Machine[17] Arxivləşdirilib 2008-10-22 at the Wayback Machine[18] [19] Arxivləşdirilib 2020-10-30 at the Wayback Machine Входит в рекомендуемую для изучения литературу в Wellesley College Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine [20] [21] и Хиросимском университете [22] Arxivləşdirilib 2013-04-23 at the Wayback Machine Как отмечает Шнирельман, «Самым излюбленным занятием азербайджанских авторов стало переименование средневековых армянских политических деятелей, историков и писателей, живших и творивших в Карабахе, в албан. Так, со временем Мовсес Каганкатваци, писавший на армянском языке, превратился в албанского историка Моисея Каланкатуйского. Та же участь постигла армянского князя Сахля ибн-Сумбата (армяне предпочитают называть его Сахлом Смбатяном), ставшего не то албаном, не то азербайджанцем».
  83. ↑ Z. Quluzadə - Rusiya Elmlər Akademiyasının Etnologiya və Antropologiya İnstitutunun Münaqişələrin tədqiqi və nizamlanması üzrə Mərkəzinin baş elmi əməkdaşı, tarix elmləri doktoru V. A. Şnirelmanın "Yaddaş müharibələri. Cənubi Qafqazda miflər, identiklik və siyasət" kitabında Azərbaycan tarixi və mədəniyyət tarixi konsepsiyaları, Cənubi Qafqaz regionunda etno-siyasi münaqişələrin növbəti təxribatı kimi, Bakı, 2009, səh 65, 92, 111

Ədəbiyyat

redaktə
  • Charles J. F. Dowsett, « A Neglected Passage in the History of the Caucasian Albanians », dans Bulletin of the School of Oriental and African Studies, vol. 19, n° 3 (1957)
  • V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953)
  • Cyrille Toumanoff, Studies in Christian Caucasian History. Washington, D.C.: Georgetown University Press, 1963
  • З. Буниятов. Азербайджан в VII—IX вв. Баку, 1965, 2007
  • Ф. Mамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Səhl_ibn_Sunbat&oldid=7870871"