Uşaq folkloru

Uşaq folkloru — uşaq folkloru nəsr, qiraət, mahnı və oyun əsərlərindən ibarət çox janrlı bir sistemdir. Uşaq folkloru dedikdə, hər şeydən əvvəl, şifahi xalq yaradıcılığının böyüklər və uşaqlar tərəfindən yaradılan elə nümunələri nəzərdə tutulur ki, uşaqların məişətini, oyunlarını, əyləncəsini, istirahətini, məşğuliyyətlərini, istəklərini, arzularını ifadə etsin və əhatə etdiyi mövzuları, ideyaları, forması, məzmunu, üslubu, hətta sözlərin seçilibdüzülməsi, ifadə tərzi körpələrin zövqünə, biliyinə, dünyaya baxışına, yaş səviyyəsinə, psixikasına uyğunlaşdırılsın.

Uşaq folklorunun növləri

Azərbaycan uşaq folklorunun tarixi kökləri ən əski inamlarla bağlanır. Birbaşa körpələrə ünvanlanan nəğmələr xalq poetik yaradıcılığının ilk ünsürləri- fallar, alqışlar, qarğışlar, dualar, yuxuyozmalarla yaşıddır. Uşaqlara təbii qüvvələrdən, fəlakətlərdən (soyuqdan, istidən, tufandan, yanğından), xəstəliklərdən qorunmağın, maddi nemətlər əldə etməyin yollarını göstərmək, yırtıcı heyvanların və yağıların qəfil hücumları zamanı ov alətlərindən, silahlardan istifadə etmək bacarığını aşılamaq folklor vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir.

Azərbaycan folklorunun uşaqlarla bağlı inanclarının ən əski yazılı mənbəsi "Avesta" və Herodotun "Tarix" kitabıdır. Astiaq və Tomiris haqqında xalq söyləmələri əsasında tarixi hadisələri qələmə alan yunan tarixçisi Azərbaycanda (Midiyada) uşağın doğulması, bəslənməsi, oyunları, dünyabaxışı barədə maraqlı epizodlara müraciət etmişdir. Uşaq folkloru həm uşaqların öz yaradıcılığını, həm də böyüklər tərəfindən uşaqlar üçün tərtib edilmiş əsərləri əhatə edir. Bu bölgü uşaqların oyun və ritmik-intonasiya bacarıqlarının yaşdan asılı olması səbəbindən meydana gəlir. Erkən yaşda (doğuşun ilk günlərindən 3–3,5 yaşına qədər) bir uşağın emosional, motor və zehni inkişafı tamamilə böyüklərdən asılıdır. Yetkinlər azyaşlı uşaqlar üçün beşiklər və müxtəlif uşaq şerləri ifa edirlər. Uşaq folklorunun ikinci hissəsi orta və yaşlı uşaqlar üçün əsərlərdən ibarətdir. Bunlara oxunan və ya ritmik olaraq tələffüz olunan əsərlər daxildir: mahnı oxumaq, kəşfiyyatçılar, sayma qafiyələri, təmsillər, şerlər, komik mahnılar, həmçinin kəlamlar, dil bükücüləri, tapmacalar, nağıllar. Bəziləri böyüklər tərəfindən uşaqlar üçün tərtib edilmişdir, lakin bu növün əksəriyyəti uşaqların öz yaradıcılığıdır [1].

Ramazan Qafarlı Azərbaycan uşaq folklorunun janrlarını ədəbiyyatın ümumi janr bölgüsü sistemi ilə qruplaşdırmağı məqsədəuyğundur hesab edərək, bölgünü belə aparmışdır:

Lirik növ

• layla
• oxşama
• dilaçma
• öyrətmə və uşaq nəğmələri (düzgü, sanama, öcəşmə, acıtma, dolama,çağırış və müraciətlər).

Epik növ

• tapmaca,
• yanıltmac və – uşaq nağılları.

Dramatik növ

• uşaq oyun və tamaşaları

Təsnifatı və səciyyəvi xüsusiyyətləri

Uşaq folklorunun mahiyyətindən danışan zaman onun xalqın həyatındakı rolunu qabartmaq lazımdır. Çünki xalqın həyatın yeri olmayan, onun üçün önəmi olmayan heç nə folklorunda da əks olunmur. Bütün bunlar da uşaq folklorunun səciyyəvi xüsusiyyətlərini anlamağa imkan yaradır. “Uşaq ədəbiyyatı bəşəriyyətin yaratmış olduğu bütün maddi və mənəvi sərvətləri yeni nəslə öyrətməli, onları bu sərvətin əsl varisi kimi tərbiyə etməlidir ” (Namazov, 2007: 4). Uşaq folkloru dedikdə ilk olaraq yada uşaqlar düşür. Uşaq folklorundan bəhs edərkən ilk növbədə uşaq kəlməsinin anlamını tam qavramaq lazımdır ki, uşaq deyəndə hansı yaş həddində olan insanlar nəzərdə tutulur. Azərbaycan uşaq folklorunun ən yaxşı araşdırıcılarından biri olan Qara Namazovun bu barədə yazdığı fikirlər maraq doğurur: “... uşaq ədəbiyyatına belə bir tərif vermək mümkündür: Uşaq ədəbiyyatı ədəbiyyatın tərkib hissəsi olub, məqsəd və vəzifəsinə görə 17 yaşına qədər müxtəlif oxucu qruplarının təlim, təhsil və əxlaqi-estetik tərbiyəsinə yönəldilən bədii əsərlərə deyilir” (Namazov, 2007: 4). Uşaqlar üçün yazmağın çətinliyini vurğulayan folklorşünas 17 yaşadək olan uşaqların bölgüsünü də aparır: “Uşaqlar üçün yazmaq çətindir. Uşaq ədəbiyyatı uşaqların yaş səviyyəsinə münasib bir üslubda yazılır. Pedaqoji təlimə əsasən, 17 yaşına qədər olan oxucular dörd qrupa bölünür: I Bağçayaşlı uşaqlar (3-7). II Kiçikyaşlı məktəblilər (7-11). III Ortayaşlı məktəblilər (11-15). IV Yuxarı yaşlı məktəblilər və yaxud gənclər (15-17)” 4). Uşaq folklorundan danışan folklorşünaslarımızın bəziləri onun janr təsnifatını da verməyə çalışmışlar. Azərbaycan uşaq folklorunun ən yaxşı araşdırıcılarından biri olan R.Qafarlı bu məsələdən danışan zaman yazır: “Maraqlı cəhət ondadır ki,bu alimlərin yazdıqları dərslik, monoqrafiya və məqalələrdə uşaq folklorunun ən geniş yayılan janrları təhlil olunur, forma, məzmun, ideya-bədii xüsusiyyətləri, xüsusilə laylaların, oxşamaların, tapmacaların, uşaq nağıllarının bir sıra xarakterik keyfiyyətləri göstərilir.”

Böyüklərin köməyi ilə yaranan janrlar

Uşaq folklorunun mərkəzində uşaqlar dayanır. Yaşlı nəsil ənənənin davam etməsi üçün bu sahədəki biliklərini uşaqlara ötürürlər. Bu zaman həm də yeni folklor nümunələri yaranmış olur. “Uşaq folklorundan danışarkən yaşlılar (nənə, baba, ata, ana, xala, bibi və s.) və uşaqlar arasında olan folklor münasibətlərinin hansı səviyyədə olmasına da diqqət yetirmək lazımdır. Yaşlılarla uşaqlar folklorla yalnız beşik başında layla çalarkən, uşağı oxşayarkən, nağıl, tapmaca deyərkən əlaqədə olmurlar. Həm də hər dəfə ana öz qızına tikiş tikməyi, toxumağı, çörək yapmağı və s. öyrədərkən, ata öz oğluna ağac əkməyi, odun yarmağı və s. öyrədərkən folklor əlaqəsində olurlar. Yəni yaşlı nəslin nümayəndəsi çox zaman vəziyyətdən asılı olaraq uşağa gördüyü işin faydasını başa salmaq üçün, yaxud da ümumiyyətlə yeri gəldiyi üçün müxtəlif folklor nümunələri söyləməli olur. Bu da xalq ənənəsinin, sənət növlərinin, eləcə də folklorun yaşama prosesini təmin edən amillərdən biridir” .

Terminologiya və alimlərin fikirləri

1926-cı ildə İrkutsk Universitetinin professoru Q.S.Vinoqradov ilk dəfə rus folklorşünaslığında "uşaq folkloru" ifadəsini ilk dəfə geniş tətbiq etdi və bildirdi ki, uşaq folkloruna həm uşaqların özləri tərəfindən bəstələnmiş əsərləri, həm də didaktik poeziyanı (böyüklər tərəfindən oxunan, uşaqları oxşayan kiçik həcmli lirik əsərlər) aid etmək məqsədəuyğundur. Bir qədər sonra beşik nəğmələri də uşaq folkloru kimi təqdim olundu (baxmayaraq ki, bəzi alimlər onları ailə lirik-məişət mahnıları hesab edirlər). Böyüklər arasında mövcud olan bəzi əsərlərin ilki və sakral mənasını itirmiş, bir qədər dəyişdirilmiş və sadələşdirilmiş formada uşaq folkloruna keçdikləri aşkar edilmişdir. Bütün folklor biliciləri bir fikir birliyinə gəldilər ki, uşaq folklorunda həm uşaqların, həm də böyüklərin uşaqlar üçün yazdığı əsərlər var. Bu baxımdan uşaq folkloru iki istiqamətdə: böyüklərin (nağıllar, tapmacalar, laylalar, oxşamalar və s.) və uşaqların yaradıcılığı (dolamalar, acıtmalar, öcəşmələr, oyun nəğmələri və s.) hesabına zənginləşir.

Uşaq folklorunun özünəməxsus xüsusiyyətləri var: mövzu, obraz, fikir seçimində uşaqların yaşla əlaqəli inkişafına uyğundur; hərəkətin müşayiəti ilə, oyun elementləri ilə şeir və nəsrin həmahəngliyi ilə xarakterizə olunur; əsərlərin əksəriyyəti (böyüklər tərəfindən uşaqlar üçün tərtib edilmişdir) tərbiyəvi məzmunludur [2].

Janrlar

Uşaq folklorunun bütün janrlarını təxminən üç qrupa bölmək olar:

• böyüklər tərəfindən uşaqlar üçün yaradılan əsərlər,
• ümumi folklordan uşaq folkloruna keçən əsərlər,
• uşaqların özlərinin əsərləri.

Bəzi hallarda bir qrupa aid edilə bilməyən əsərlər var. Bu qrupların hər biri öz xüsusiyyətlərinə malikdir və daha kiçik alt qruplara bölünür. Hamısının ortaq xüsusiyyəti uşaq mövzusudur, 5 yaşınadək uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Azərbaycanda nəşri

Uşaq folklorunun toplanmasına, nəşrinə XIX əsrin 1-ci yarısından başlanmışdır. Lakin onun ilk nümunələrinə hələ toplanıb nəşr edilməzdən xeyli əvvəl klassik şairlərimizin əsərlərində rast gəlinir. Dahi Nizami Gəncəvi "Xəmsə"sində xalq uşaq oyunlarından, sehirli və heyvanlara aid nağıl motivlərindən gen-bol istifadə etmişdir. Məhəmməd Füzuli "Söhbətül-əsmar" ("Meyvələrin söhbəti") alleqorik poemasının mövzusunu el arasında geniş yayılan ibrətamiz əhvalatdan götürmüşdür. Məhəmməd Əmani, Qasım bəy Zakir, Abbasqulu ağa Bakıxanov və Seyid Əzim Şirvani kimi sənətkarlar tərəfindən müxtəlif dövrlərdə yazılan mənzum hekayələrdə də xalq təfəkkürünün təsiri özünü göstərir. Bütün bunlar klassik yazılı ədəbiyyatın Azərbaycan folklorundan qidalanması baxımından qiymətli faktlardır. Görkəmli söz ustadlarımızın qələmindən çıxan poema, təmsil və mənzum hekayələr nağıl süjetlərinə, folklorun ruhuna nə qədər yaxın olsa da, poetik sisteminə, dilinə,üslubuna, və başqa xüsusiyyətlərinə görə xalq yaradıcılığından fərqlənir. XIX əsrin əvvəllərində Avropada Qrimm qardaşları tərəfindən yandırılan folklor məşəli Rusiya vasitəsilə Azərbaycana keçmişdir. 40-cı illərdən başlayaraq əfsanə, nağıl, lətifə və dastanlar müntəzəm olaraq mətbuat səhifələrində özünə yer tapmışdı. Bu dövrdə uşaq folklorundan söhbət gedə bilməzdi. Lakin Azərbaycan folklorunun ilk toplayıсıları, əsasən, maarifçilər idilər. Onlar xalq yaradıcılığına müraciət edəndə, hər şeydən əvvəl, şagirdlərinin yaş səviyyəsinə, biliyinə, zövqünə uyğun, azsözlü, yığcam, lakonik və oyunlarla bağlı nümunələrlə maraqlanır, laylaları, tapmacaları, yanıltmacları, düzgüləri, sanamaları böyük həvəslə toplayıb nəşr edirdilər. Ümumiyyətlə, XIX əsrin II yarısında və XX əsrin əvvəllərində uşaq folkloru nümunələrinə daha çox aşağıdakı mənbələrdə təsadüf edilir:

Rus mətbuatında

Paşa Əfəndiyev "Azərbaycan folklorşünaslığının tarixi" adlı doktorluq dissertasiyasında yazırdı: "Folklorumuzun ilk nümunələri rus mətbuatında 1820–30-cu illərdə görünməyə başlayır. 1839-cu ildən sonra yavaş-yavaş bu nümunələrin sayı artır. 1840–50-ci illərdə isə müntəzəm olaraq materiallar çap olunur. Azərbaycan folklorunun, demək olar ki, əsas janrlarına dair nümunələr XIX əsr rus mətbuatından toplanıb nəşr edilmişdir. Biz burada atalar sözü, tapmaсalardan başlayaraq iri həcmli dastanlara qədər xalq ədəbiyyatımızın külli miqdarda janrlarına rast gəlirik". SSKQ / ССКГ- "Сборник сведение о Кавkазских горцах" ("Qafqaz dağları haqqında məlumat toplusu") məcmuəsində Azərbaycan folkloruna geniş yer ayrılmışdı. Toplayıcı A.Fon Potto "Природа и люди Закаталинского округа" ("Zaqatala qəzasının təbiəti və adamları") adlı məlumat xarakterli məqaləsi ilə çıxış edir və folklorumuz barədə müəyyən fikir söyləməyə cəhd göstərir. Məqalədə şifahi xalq ədəbiyyatımızın bəzi janırlarının təsvirindən sonra yazılır: "Nağılı dinləmək, təmsil və tapmacalara qulaq asmaq Zaqatala qəzasının adamları üçün böyük zövq mənbəyidir. Burada xüsusi nağılçılar var. Onlar bütün məclislərə çağırılır, bu və ya digər hadisə ilə əlaqədar nağıl, əhvalat danışırlar. Ən çox yayılan, söylənən nağıllardan aşağıdakıları misal gətirmək olar: ""Dəvənin zirəkliyi", "Tülkü və çaqqal", "Siçanla qurbağanın dostluğu", "Birə və milçək", "Kim hündürdüsə, o da böyükdür" və s. Uşaq folklorumuzun toplanıb nəşr edilməsi sahəsində ən böyük işi QƏXTDM ("Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu" // СмомпК — "Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа") məcmuəsinin yaradıcıları və görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası Firudin bəy Köçərli görmüşlər. SMOMPK-ın ilk buraxılışından başlayaraq, demək olar ki, hər nömrəsində Azərbaycan uşaq folkloruna yer ayrılırdı. Belə ki, S.P.Zelinski Azərbaycanın qədim İrəvan qəzasının türk qadınlarından eşitdiyi xalq yaradıcılığı incilərini məcmuənin I buraxılışının II bölməsində "Татарская пословицы, поговорки, загадки и имена женшин" ("Tatar atalar sözü, məsəl, tapmaca və qadın adları") başlığı altında verir. Buradakı tapmacalar mövzularının rəngarəngliyi və quruluşu ilə maraq doğurur:

Bu gün çərşənbədir,
Qəlbimə düşən nədir?
Dəryadan tüstü qalxır -
 İçində bişən nədir? (Qəlyan)

SMOMPK-da uşaq oyun-tamaşaları da toplanıb nəşr edilmişdir. Şəki, Qəbələ, Cəbrayıl, Şamaxı və başqa şəhərlərin tarixi, etnoqrafiyası haqqında yazılan məqalələrin sonunda həmin ərazilərdən toplanan uşaq oyunlarının təsviri verilirdi.

İbtidai məktəb dərslikləri və qiraət kitablarında

XX əsrin ortalarında Azərbaycanın kənd və şəhərlərində orta əsr ətaləti hökm sürən mollaxanaların əksinə olaraq yeni tipli ibtidai təhsil ocaqları açılmışdı. Bu məktəblərdə şagirdlərə dünyəvi elmlər haqqında biliklər verməklə yanaşı, yazılı və şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri də öyrədilirdi. Uşaqların savadlanmasında, mənəvi cəhətdən sağlam yetişməsində XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində çapdan çıxan müntəxabat, əlifba və qiraət kitablarının böyük rolu olmuşdur. Bunlar: A.Çernyayevski və S. Vəlibəyovun "Vətən dili" (II hissə, I nəşr, Tiflis, 1888); R.Əfəndiyevin "Uşaq bağçası" (I nəşr, İstanbul, 1898 və IV nəşr, Bakı, 1912), "Bəsürətül-ətfal" (Bakı, 1901); M.Mahmudbəyov və başqalarının "İkinci il" (Bakı, 1908 və 1912-ci il nəşrləri); A.Şaiqin "Uşaq gözlüyü" (Bakı, 1910 və 1919-cu il nəşrləri), "Gülzar" (Bakı 1912); Mirzə Abbas Abbaszadənin "Birinci il tatar əlifbası" (IV nəşr, Bakı, 1913) və A.Əfəndiyevin "Son türk əlifbası"nı (Bakı, 1919) Dərsliklərə, əsasən, uşaqların yaş səviyyəsinə, biliyinə uyğun folklor nümunələri salınırdı. .

Azərbaycan uşaq mətbuatında

Azərbaycan uşaq folkloru nümunələri XX əsrin əvvəllərində "Dəbistan", "Məktəb" və "Rəhbər" kimi uşaq jurnallarında dərc olunmağa başladı. Bu isə şagirdlərin məktəbdənkənar mütaliə işlərinə xeyli kömək etdi.

Folklor toplularında

Azərbaycan uşaq folklorunun toplanması, nəşri sahəsində ən böyük hadisə Firidun bəy Köçərlinin "Balalara hədiyyə" kitabı olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində, hələ dünya şöhrətli xalq yaradıcılığı incilərinin — dastan, nağıl, aşıq şeiri, əfsanə, bayatı və s. toplanıb ayrıca məcmuə halında nəşr edilmədiyi bir vaxtda "Balalara hədiyyə" adlı uşaq folkloru toplusu balaca oxucularının ixtiyarına verilmişdi. Abdulla Şaiq, Seyid Hüseyn, Fərhad Ağazadə və Eynəli bəy Sultanov bu kitabdan "vətən qoxusu, dağların ətri gəldiyini" bildirmiş, "milli duyğularımızı oyadan", "keçmişimizi özümüzə tanıdan" gözəl töhfə kimi qiymətləndirmişdilər.

Həmçinin bax

• Təkərləmələr
• Azərbaycan folkloru

Ədəbiyyat

• Детский фольклор // Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А. Н. Николюкина. — Институт научной информации по общественным наукам РАН: Интелвак, 2001. — Стб. 223–224 — 1596 с. — ISBN 5–93264-026-X.
• Мельников М. Н. Русский детский фольклор. — М.: "Просвещение", 1987. — 240 с.
• Современный школьный фольклор: пособие-хрестоматия для студентов / С. М. Лойтер, Е. М. Неелов — Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 1995. — 115 с.
• Феномен детской субкультуры / С. М. Лойтер. — Петрозаводск: Изд-во КГПУ, 1999. — 46 с.
• Русский детский фольклор и детская мифология: исследование и тексты / С. М. Лойтер. — Петрозаводск: Изд-во КПГУ, 2001. — 294 с.
• Поэтика детского стиха в её отношении к детскому фольклору / С. М. Лойтер. — Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 2005. — 214 с.
• Белоусов А. Ф., Головин В. В., Кулешов Е. В., Лурье М. Л. Детский фольклор: итоги и перспективы изучения // Первый Всероссийский конгресс фольклористов. Сборник докладов. Т. 1. — М.: Государственный республиканский центр русского фольклора, 2005. — С. 215–243.
• Чайковская И. А. Жанр сказки в современном детском фольклоре // "Университетские чтения", 14–15 января 2016 г. — Пятигорск: Пятигорский государственный университет, 2016 — С. 78–82.
• Китайник М.Т. Детский фольклор и детская литература. В кн. "Детская литература", 1940, № 5, с. 12–15.
• Лазутин С.Г. Детский фольклор. В кн. "Русское устное народное творчество". М., 1983, с. 272–287.
• Литвин Э.С. Русская народная сказка младшего возраста. В кн. "Труды Ленинградского библиотечнего Института им. Н.К. Крупская", Л., 1959, том V, с. 157–172.