Vikipediya

Yamnaya mədəniyyəti

arxeoloji mədəniyyət

Yamnaya mədəniyyəti (rus. Ямная культура) və ya Yamna mədəniyyəti (rus. Ямна культура) — Eneolit dövründən başlayaraq Erkən Tunc dövrünə qədər e.ə 3300–2600-cü illər arasında Şərqi Avropada (Ural çayı, Dnestr və Cənubi Buq), Britaniya və Qərbi Avropada isə e.ə 1700-cü ilə qədər mövcud olmuş xalqların yaratmış olduğu arxeoloji mədəniyyətdir.[1][2][3] Bu arxeoloji mədəniyyət kurqan otaqlarının çuxur formasında olmasına görə Çuxur Məzar (Pit Grave) və Oxra Məzar (Ochre Grave) olmaqla 2 yerə ayrılır.[4]

Yamnaya mədəniyyəti (e.ə 3300-2600)
Yamnaya mədəniyyətinin (e.ə 3300-2600) genetik izləri

Mənşəyi

redaktə

Yamnaya mədəniyyəti e.ə 3300-2600-cü illər arasında Don-Volqa regionunda mövcud olmuş və Don mənşəli Repin ve Volqa mənşəli Xvalnitsk mədəniyyəti ilə oxşarlıq təşkil edir.[5][6][3]

Antropoloq Devid Antoniyə görə proto Yamnaya mədəniyyəti Pont çöllərində E.ə 4000-3200-cü illər arasında sürətlə yayılmışdır.[7] Bu yayılma eyni zamanda Hind-Avropa tayfalarının və dillərinin bu regionda yayılmasına gətirib çıxarmışdır.[8] Pavel Doluxanova görə isə Yamna mədəniyyətinin yüksəlişi Tunc dövrü cəmiyyətlərindəki sosial irəliləyişi nümayiş etdirir.[3][9][10]

Mədəniyyət qərbdə Katakomba mədəniyyəti (e.ə. 2800–2200), şərqdə - Volqa ətrafında isə Politavka mədəniyyəti (e.ə 2700–2100) tərəfindən davam etdirilmiş, bu iki mədəniyyət isə e.ə XVIII-XII əsrlər arasında öz yerlərini Srubna mədəniyyətinə buraxmışdırlar.[11]

 
Yamnaya məzarı (Oxra məzar)
 
Yamnaya dövründəki insan miqrasiyaları

Yamnaya mədəniyyəti və Qafqaz

redaktə

Qafqaz xalqlarının köç tarixini üzə çıxarmış Berlin Arxeologiya Universitetinin professoru Sabina Reynold tapıntıları barədə bunları demişdir:

  Müasir dövrdən 2-3 min il əvvəl Şimali Qafqaz ərazisində yaşayan bütün xalqların mədəniyyətləri fərqli olsa da, genetik olaraq bir-birilərinə çox oxşar olmuşdurlar. Başa düşülən budur ki, onların mədəni xüsusiyyətləri qan qohumluğundan daha əhəmiyyətli olmuşdur.[12]  

Arxeoloqlar Qafqazda yaşayan xalqların əcdadlarının bu əraziyə təxminən, 5-8 min il əvvəl gəldiklərini zənn edirlər.[13][14] Bu region uzun bir müddət müxtəlif xalqların miqrasiyalarının əsas yollarından biri olmaqla bərabər, Rusiya və digər Avropa ölkələrinin müasir sakinlərinin əcdadları üçün Avropaya açılmış pəncərə olmuşdur.[15][16][17][18]

 
Yamnaya mədəniyyətinin (e.ə 3300-2600-cü illər) inkişafı

Buna görə də, danimarkalı arxeoloqlar uzun müddətdir ki, Qafqaz xalqlarının genetik yaddaşında bu miqrasiyaların izlərini tapmağın mümkün olacağını zənn edirdilər.[19][2] Bu fikrə əsasən, bəzi vəziyyətlərdə mədəniyyətlər zamanla böyük dəyişikliklərdən keçsə də, xalqların genlərində bu tarix əks olunmalıdır. Bu çərçivədə danimarkalı alimlər Cənubi Qafqazın digər xalqları ilə ermənilərin əcdadlarının əslində heç dəyişmədiyini sübut etmişdirlər.[20][21]

Reynold və Rusiyanın məşhur paleogenetik mütəxəssislərinin də iştirak etdiyi qrup müasir dövrümüzdən təxminən, 3-6 min il əvvəl bu regionda yaşayan 4 nəsil əkinçi və maldarların genlərini analiz edərək Şimali Qafqaz xalqlarını Avropa və Asiyanın keçmiş insanları ilə əlaqələndirən son dərəcə qəribə və gözlənilməz sirləri ortaya çıxarmışdırlar.[22][23]

Fərqli tarixi zamanlarda dağlarda yaşayan insanların aralarındakı qohumluq əlaqələrinin izi ilə gedən alimlər Qafqazın keçmiş əhalisini miqrasiya etməyə məcbur qoymuş səbəbləri və Rusiyanın qonşuluğundakı respublikaların müasir sakinlərinin DNT-lərində hansı izlərin qaldığını tapmağı ümid edirlər.[14] Bu çərçivədə aparılan qarşılaşdırmalar gözlənilməz nəticələr üzə çıxarmışdır.[24] Məsələn, Daş dövründə Qafqaz xalqları arasında mövcud olan genetik “sərhəd” müasir dövrdə olduğu qədər dərin olmamış və Rusiya ilə Qafqaz ekosistemini ayıran xətt boyunca uzanmışdır.[19][25] Bunun nəticəsində alimlər Qafqazda yaşayan və arxeoloqların bir-birinə yad hesab etdiyi xalqların əslində yaxın qohum olması faktını üzə çıxarmışdırlar. Bu xalqlar coğrafi baxımdan bir-birinə yaxın olsalar da, təmasda olmamışdırlar. Lakin özlərindən çox uzaq yerlərdə yaşayan xalqlar ilə münasibətlər yaratmışdırlar.[26][22][2]

Maykop mədəniyyəti

redaktə
Əsas məqalə: Maykop mədəniyyəti

Tunc dövrünün əvvəllərində şimal-qərbi Qafqazda yayıldığı zənn edilən məşhur Maykop mədəniyyəti buraya arxeoloqların bu günə qədər düşündüyü kimi Mesopotomiyadan gəlməmişdir.[27][28] Onlar əslində, Avrasiyanın cənub xalqları ilə münasibətləri olmayan yerli, xüsusi qrupu olmuşdurlar.[29][30][26] Daha qəribə olan fakt isə onların DNT-sində qırmızıdərili və Sibirin müasir xalqlarının əcdadları ilə əlaqələrini göstərən faktların üzə çıxmasıdır.[31][32] Oxşar bir formada Qafqazın şərq sərhədlərində yaşayan Yamnaya mədəniyyəti də Avropanın qədim cənub və cənub-şərq xalqları və onların müasir nümayəndələri ilə qohum olmuşdur.[33][34][35][36][37]

Professor Reynold və həmkarlarının fikirlərinə görə, Yamnaya mədəniyyətinin daşıyıcılarının müasir Avropa xalqlarının ataları və Qafqaz xalqları arasındakı münasibətləri kəşf etməsi tarixi baxımdan ən sirli və diqqətçəkən tapıntılardan biridir.[38][39] Bu münasibətlər Hind Avropa dillərinin meydana gəlməsinə dair “Xəzər” nəzəriyyəsini gücləndirir və bu ilk dilin ana vətəninin Qafqazın ən cənubunda ola biləcəyini nümayiş etdirir.[7][38][40][41][42]

 
Maykop məzarı (e.ə IV-III minillik.)

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Reich, David, (24 April, 2024). "The Genetic Origin of the Indo-Europeans" Arxiv surəti 22 iyul 2024 tarixindən Wayback Machine saytında, in: The Transfomation of Europe in the Third Millennium BC, International Conference, HUN-REN RCH Institute of Archaeology, Budapest.
  2. ↑ 1 2 3 Morgunova, Khokhlova, 2013
  3. ↑ 1 2 3 Allentoft, 2015
  4. ↑ Shishlina, Natalia I., Kristiansen, Kristian; Kroonen, Guus; Willerslev, Eske (redaktorlar ), "Yamnaya Pastoralists in the Eurasian Desert Steppe Zone: New Perspectives on Mobility", The Indo-European Puzzle Revisited (1), Cambridge University Press, 11 May 2023, 34–41, doi:10.1017/9781009261753.006, ISBN 978-1-00-926175-3, İstifadə tarixi: 23 May 2023
  5. ↑ "Europe's fourth ancestral 'tribe' uncovered". BBC. 16 November 2015. 26 July 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2024.
  6. ↑ Hermes, Taylor R.; Tishkin, Alexey A.; Kosintsev, Pavel A.; Stepanova, Nadezhda F.; Krause-Kyora, Ben; Makarewicz, Cheryl A. "Mitochondrial DNA of domesticated sheep confirms pastoralist component of Afanasievo subsistence economy in the Altai Mountains (3300-2900 cal BC)". Archaeological Research in Asia (ingilis). 24. 1 December 2020: 100232. doi:10.1016/j.ara.2020.100232. ISSN 2352-2267. 1 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2024.
  7. ↑ 1 2 Anthony, David W., Kristiansen, Kristian; Kroonen, Guus; Willerslev, Eske (redaktorlar ), "The Yamnaya Culture and the Invention of Nomadic Pastoralism in the Eurasian Steppes", The Indo-European Puzzle Revisited (1), Cambridge University Press, 11 May 2023, 13–33, doi:10.1017/9781009261753.005, ISBN 978-1-00-926175-3, İstifadə tarixi: 13 May 2023
  8. ↑ Gibbons, Ann. "Nomadic herders left a strong genetic mark on Europeans and Asians". Science. AAAS. 10 June 2015. 2 September 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2024.
  9. ↑ Haak və b. 2015
  10. ↑ Mathieson, et al., 2015
  11. ↑ Wang, Chuan-Chao; Reinhold, Sabine; Kalmykov, Alexey; Wissgott, Antje; Brandt, Guido; Jeong, Choongwon; Cheronet, Olivia; Ferry, Matthew; Harney, Eadaoin; Keating, Denise; Mallick, Swapan. "Ancient human genome-wide data from a 3000-year interval in the Caucasus corresponds with eco-geographic regions". Nature Communications. 10 (1). 4 February 2019: 590. Bibcode:2019NatCo..10..590W. doi:10.1038/s41467-018-08220-8. ISSN 2041-1723. PMC 6360191. PMID 30713341.
  12. ↑ Nikitin, Alexey G.; Ivanova, Svetlana; Kiosak, Dmytro; Badgerow, Jessica; Pashnick, Jeff. "Subdivisions of haplogroups U and C encompass mitochondrial DNA lineages of Eneolithic–Early Bronze Age Kurgan populations of western North Pontic steppe". Journal of Human Genetics (ingilis). 62 (6). June 2017: 605–613. doi:10.1038/jhg.2017.12. ISSN 1435-232X. PMID 28148921.
  13. ↑ Dolukhanov, 1996. səh. 94
  14. ↑ 1 2 Mallory, 1999. səh. 215
  15. ↑ Nikitin, Alexey G.; Potekhina, Inna; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Reich, David; Lillie, Malcolm. "Mitochondrial DNA analysis of eneolithic trypillians from Ukraine reveals neolithic farming genetic roots". PLOS ONE (ingilis). 12 (2). 24 February 2017: e0172952. Bibcode:2017PLoSO..1272952N. doi:10.1371/journal.pone.0172952. ISSN 1932-6203. PMC 5325568. PMID 28235025.
  16. ↑ Anthony, 2007. səh. 300-370
  17. ↑ Nordgvist, Heyd, 2020
  18. ↑ Mallory, 1999
  19. ↑ 1 2 Anthony, 2007. səh. 321
  20. ↑ Anthony, 2007. səh. 300
  21. ↑ Mallory, 1999. səh. 210-211
  22. ↑ 1 2 Anthony, 2007. səh. 275
  23. ↑ Anthony, 2007. səh. 182
  24. ↑ Anthony, 2007. səh. 301–302
  25. ↑ Anthony, 2007. səh. 274–277, 317–320
  26. ↑ 1 2 Anthony, 2007. səh. 303
  27. ↑ Parpola, 2015. səh. 47
  28. ↑ Parpola, 2015. səh. 45
  29. ↑ J. P. Mallory; Douglas Q. Adams, redaktorlar Encyclopedia of Indo-European culture. London: Fitzroy Dearborn. 1997. 653. ISBN 1-884964-98-2. OCLC 37931209.
  30. ↑ Parpola, 2015. səh. 49
  31. ↑ Gerling, Claudia. Prehistoric Mobility and Diet in the West Eurasian Steppes 3500 to 300 BC: An Isotopic Approach (ingilis). De Gruyter. 1 July 2015. doi:10.1515/9783110311211. ISBN 978-3-11-031121-1. 10 June 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2024.
  32. ↑ Anthony, 2007. səh. 430
  33. ↑ Anthony, 2007. səh. 339
  34. ↑ Anthony, 2007. səh. 319
  35. ↑ Anthony, David. The Horse, the Wheel, and Language. 328–329. OCLC 1102387902.
  36. ↑ J., Harrison, Richard. The transformation of Europe in the third millennium BC: the example of "Le Petit-Chasseur I + II" (Sion, Valais, Switzerland). 196. OCLC 718304072.
  37. ↑ Anthony, 2007. səh. 305
  38. ↑ 1 2 Trautmann, Martin. "First bioanthropological evidence for Yamnaya horsemanship". Science Advances. 9 (9). 2023: eade2451. Bibcode:2023SciA....9E2451T. doi:10.1126/sciadv.ade2451. hdl:10138/356326. PMC 10954216 (#bad_pmc). PMID 36867690 (#bad_pmid).
  39. ↑ P., Mallory, J. In search of the Indo-Europeans : language, archaeology, and myth. Thames and Hudson. 2003. 213. ISBN 0-500-27616-1. OCLC 886668216.
  40. ↑ Telegin, D. Y. Serednʹo-stohivsʹka kulʹtura epokhy midi. Kyiv: Naukova Dumka. 1973. 147.
  41. ↑ Taylor, William T. "When Horse became Steed". Scientific American. 331 (5). December 2024: 24–30.
  42. ↑ Mallory, 1997. səh. 212

Əlavə ədəbiyyat

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
 
Vikianbarda Yamnaya mədəniyyəti ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yamnaya_mədəniyyəti&oldid=7884573"