İyomante

Aynlarda ruhunun ruhlar aləminə göndərilərək orada yenidən kamue (ayn mifologiyasında ataların ruhları ) olması məqsədi ilə qonur ayının ritual öldürülməsi adəti. Aynların “İyömante” sözü üç hissədən ibarətdir.

“İ” hərəkətin edilməsini göstərir, “yöman” “getmək, çıxıb getmək” anlamını daşıyır, “te” isə səbəb şəkilçisi (kazuativ) rolunu oynayır. Beləliklə, ritualın adını “(kiminsə-harasa) gedişi, göndərilməsi” kimi tərcümə etmək olar. Bu söz həmçinin “kimisə kamuelərin yanına göndərmək” anlamını daşıyan kamue-ruhlarından qorxu səbəbindən adlarının səsləndirilmə qadağasından yayınmaq üçün istifadə edilən evfemizmdir. Yapon dilində bu ritualın adı kimi “ayının yola salınması” (yap. 熊送り kumaokuri) və ya “ayı şənliyi” (yap. 熊祭 kumamatsuri) terminləri xidmət edə bilər.

İyömanteyə hazırlaşmanı təsvir edən qədim yapon rəsmi

Bu ritualın, demək olar ki, həmişə məhz qonur ayının öldürülməsini nəzərdə tutduğuna baxmayaraq, aynların bəzi yaşayış məntəqələrində balıq bayquşu və ya qatil balina öldürürdülər. İyömante ritualını olğun ayının vəhşi təbiətdə öldürülməsi anlamını verən “hopunire” ayinindən fərqləndirmək lazımdır. Bu ayinin adı “ho” (“arxaya”), “puni” (“götürmək”) və “re” (səbəb şəkilçisi) hissələrinin birləşməsindən əmələ gəlir. İyömante kimi kamuelərin adlarının səsləndirilməməsi üçün istifadə edilən evfemizm sayılır.

Aynların inancına görə ovda öldürüldükdən sonra heyvanın qulaqlarının arasında yerləşən hissəsi, yəni başı yenidən canlanacaq, çünki heyvanın ruhu (ramat) məhz orada yerləşir. Buna görə də aynlar hopunire zamanı kəsilmiş qonur ayı başına sitayiş edir, onun durduğu yerə yemək, içmək və müqəddəs inau çubuqlarını gətirərək, kamue dünyasına qayıdan heyvanın ruhuna həsr edirdilər.

Ayinin izahı

Aynlar ayı balasını öldürməyə hazırlaşırlar. 1930-cu il

İyömante ayinini keçirmək üçün aynlar qışın sonu bu zamanlarda yuvasında yatan ayı ovuna çıxırlar. Yeni doğulmuş balaları ilə dişi ayının yuvasını tapdıqda ayını öldürürlər (bu zaman ovçular hopunire ayinini keçirmək üçün ayının başını özləri ilə götürə bilərlər), balaları isə kəndə gətirirlər. Orada ayı balasını hansısa bir ailəyə verirlər və o orada insan balası kimi böyüdülür və, bəzi məlumatlara əsasən, döş südü ilə bəslənir. Ayı böyüdükdə xüsusi olaraq onun üçün kəndin xaricində nazik çübuqlardan hazırlanan qəfəsə köçürülür; insanlarla birgə yaşadığı bütün dövrü ən yaxşı yeməklə qidalanır, nəvaziş görür, pay alır və hətta ayin paltarlarına geyindirilir.

Kənddə bir-iki il yaşadıqdan sonra iyömante ayini keçirilir. Ayinə bütün kənd toplanır, ayını qəfəsdən çıxardaraq kəndin mərkəzində quraşdırılmış dirəyə bağlayırlar, boynunu iki tərəfdən odunla sıxaraq qurban gətirirlər. Ayin bitdikdən sonra heyvanı soyub, doğrayıb ətini yeyirlər.

Ayını kişilər ox atmaqla öldürürlər və adətən bu zaman ayı tez ölmür. Yaralardan halsız düşdükdən sonra kişilərdən biri ona yaxınlaşaraq yaxın məsafədən ya boynuna, ya da ürəyinə son oxu atır. Bundan sonra o ayının boğazını kəsərək qanını içir. Şənlikdən sonra kənd əhalisi ayının ətini, qanını və dərisini aralarında bölüşdürür. Aynların inancına əsasən, 1-2 yaşında olan ayı balası dünyaya qonur ayı şəklində “qonaq” gəlmiş kamue kimi alqılanır və bu səbəbdən, insanlar ona kömək etmək məqsədilə “sağollaşma ayini” həyata keçirərək ayını yenidən ruhlar aləminə göndərməlidirlər.

Aynlar düşünürdülər ki, yenidən kamue olmağa can atan ayı, öz ətini insanlara hədiyyə edir. Məhz buna görə ayıdan alınan ət və dəri bütün insanlar arasında bölüşdürülməlidir ki, hamıya hədiyyə çatsın.

Həmçinin inanca görə, ayı olarkən hörmət və pay görmüş kamue, göylər aləminə getdikdən sonra yenidən ayı cildində dünyaya qayıtmaq istəyir ki, növbəti səfəri əsnasında yenidən insanlara ətini və dərisini hədiyyə etsin. Guya, ondan dünya möcüzələri haqda eşidən başqa kamuelər də dünyaya ayı cildində, yəni ətlə və dəri ilə gəlmək istəyəcək. Beləliklə, kəndə uğur gələcək və orada həmişə yeməyə ət olacaq. Kamue-ayını sevindirmək üçün insanlar ona, bu aləmdən apara biləcəyi paylar gətirir: qurbanlıq yemək (adətən cəvizlər), bir sıra içki növü (sake və ya aynların spirtli içkisi - tonoto) və müqəddəs inau-çubuqları gətirirdilər. İyömante ayinin kulminasiyası nağılbaz – yukaranın gəlişi ilə bağlıdır. O hansısa rəvayəti nağıl etməyə başlayır – inanca görə, kamue nə qədər çox eşitsə o qədər çox doğma dünyasına qayıtmaq istəyər.

“Ayı yemləmə” ayinləri Saxalin nixvlərində, həmçinin tayqa və qütb ərazilərdə yaşayan ovçuluqla məşhur olan Avrasiya xalqlarında müşahidə olunur. Onlar hardasa aynların iyömante ayininə bənzərdir.

1955-ci ildə Hokkaydonun yapon qubernatoru aynlara “barbar” iyömante ayinini keçirməyi qadağan edir. Lakin 2007-ci ildə bu qadağa qaldırılır, çünki 2006-cı ildə Yaponiyanın Ətraf mühit nazirliyi heyvanlarla bağlı milli dini ayinlərin heyvan hüquqlarının qorunması qanununa aid olmadığını bəyan etmişdi.

Yaranışı

Satsumonbunka mədəniyyətinin araşdırılması zamanı iyömante ayininin izlərinə rast gəlinmədiyi, lakin nixvlərin ov mədəniyyətində mövcud olduğu üçün yapon alimləri onun yaranışını Tobinitayi mədəniyyəti ilə bağlayırlar.