Şərqi Türküstan İslam Respublikası

Şərqi Türküstan İslam Respublikası və ya Birinci Şərqi Türk İslam Respublikası (uyğ. شەرقىي تۈركىستان جۇمۇھۇرىيىتى, Шәрқий Түркистан Ислам Җумхурийити, Sherqiy Türküstan Islam Jumhuriyiti), yaxud Uyğurıstan Respublikası — 1933-cü il noyabrın 12-də Şərqi Türküstanda, Çində vətəndaş müharibəsi zamanı yaradılmış qısa müddətli dövlət quruluşu. Uyğurların milli və islami birlikləri dövlətin qurulmasında aparıcı rol oynasa da, dövlətin əhalisi çoxmillətli idi və həm hökumətdə, həm də əhali arasında qazaxlar, qırğızlar və digər türk xalqlarının nümayəndələri çoxluq təşkil edirdi.

İslam respublikası
Şərqi Türküstan İslam Respublikası
Şərqi Türküstan İslam Respublikası
Bayraq Gerb
←   → 1933 — 1934
Paytaxt	Qaşqar
Dilləri	Uyğur dili
Rəsmi dilləri	uyğur
Dövlət dini	islam
Ərazisi	1,4 mln kv.
Əhalisi	uyğurlar, dunqanlar, qırğızlar
İdarəetmə forması	İslam Respublikası
Prezident
• 1933-1934	Niyazi Xoca
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Çin hakimiyyəti Şərqi Türküstandakı muxtar Kumul və Turfan xanlıqlarını ləğv etməsi Hacı Niyazi Xocanın rəhbərliyi ilə 1931-ci il fevralın 20-də uyğur üsyanın başlamasına səbəb oldu. Əvvəlcə üsyan Komul bölgəsini əhatə etdi, sonra Mahmut Muxitinin rəhbərlik etdiyi Turfana da yayıldı. Demək olar ki, paralel olaraq, Məhəmməd İmin Boğra və Sabit Damollanın rəhbərliyi ilə Xotanda üsyana qoşuldu. Qısa müddət sonra Şərqi Türküstanın digər bölgələrini: Qaşqar və Külçəni də üsyan alovu bürüyür. Üsyançılar tərəfindən Qaşqar şəhərinin ələ keçirilməsi ilə 1933-cü il noyabrın 12-də paytaxtı Kaşqar şəhəri olmaqla Şərqi Türküstan Türk İslam Respublikası elan edilir. Hacı Niyazi Xoca yeni Respublikanın Prezidenti, Sabit Damolla Baş naziri və Mahmud Muhiti Müdafiə Naziri seçilir.

Sovet və Çin qoşunlarının dəstəyi ilə 1934-cü ildə hueylərin səhra komandirləri (Nankin Çin hökumətinin müttəfiqləri) tərəfindən Qaşqarın ələ keçirilməsi nəticəsində ŞTİR süquta uğradı. Lakin əslində respublika 1937-ci ilə qədər yaşamışdı. Belə ki, 1937-ci ildə 1934-cü ildən sonra Qaşqar və ətrafına nəzarət edən Niyaz Kamal və Kiçik Axunun komandanı olduqları Altıncı Uyğur Diviziyası SSRİ və Çin qoşunları tərəfindən birlikdə məğlubiyyətə uğradıldı.

İlk Uyğur respublikasının müstəqil mövcudluğu on il sonra İkinci Şərqi Türküstan Respublikasının yaradılması və müasir uyğurların müstəqil Şərqi Türküstan yaratmaq planlarında mənəvi dəstək üçün ən yaxşı nümunə olmuşdur.

Tarixi

Şərqi Türküstan İslam Respublikasının elan edilməsi, 1933-cü il 12 noyabr, Qaşqar

XX əsrin əvvəllərində Uyğurıstanın müstəqilliyini dəstəkləyənlər arasında, Pan-Türkçülük ideyalarına söykənən cədidçilik hərəkatı çox güclü təsirə malik idi. İlk əsas məktəb Qaşqardən kənarda yerləşirdi və mədrəsədəki ənənəvi tədrisdən fərqli olaraq tədris elm, riyaziyyat, tarix və müxtəlif dillər öyrənilməsinə əsaslanırdı.

Cədidçilik fərdi və milli inkişaf üçün təhsilin mümkünlüyünü və Sincanın statusunun dəyişdirilməsinin mümkünlüyünü vurğulayırdı. SSRİ və sosialist Orta Asiya respublikalarının elan edilməsi separatçı hisslərin populyarlığının artmasına və kommunist fikirlərin yayılmasına da təsir etdi. Yerli Kommunist Təşkilatı 1921-ci ildə qurulsa da, Şərqi Türküstan həm də Türk millətçi hərəkatını quran SSRİ-dən olan qaçqınların sığınacaq tapdığı yer idi.

Sincanda vəziyyət 1928-ci ildə Yan Szensinin öldürülməsi və özünü qubernator elan edən müavini Jin Şuzhen tərəfindən hakimiyyəti ələ keçirməsi ilə pisləşdi. Bölgənin inkişafını idarə etmək baxımından despotik, korrupsiyalaşmış və təsirsiz olan Jin, çinliləşdirmə prosesinə başlayaraq, vergiləri artırdı, həcc ziyarətinə getməyi qadağan etdi və yerli məmur vəzifələrinə yerli xalqın nümayəndələri əvəzinə xanlardan təyin edərək uyğurları daha qəzəbləndirdi.

Müstəqilliyin elan edilməsi

Üsyan

Şərqi Türküstan İslam Respublikası ordusu zabit və əsgərləri

Vəziyyət 1930-cu ildə Şərqi Sincanda yerləşən Kumul xanı Şah Məsud xanın vəfat etməsi ilə böhran həddinə çatdı. Sin sülaləsinin qanunlarına görə, hakimiyyət onun nəslindən birinə keçməli idi. Kumul ərazisi Şərqi Çinə gedən aparıcı yolun üzərində strateji yerləşməsi və çoxlu sayda mənimsənilmiş kənd təsərrüfatı torpaqlarına malik olması ilə əhəmiyyətli yer sayılırdı. Bütün bunlar və hökumətin hakimiyyəti ələ keçirmək və feodal irsi hüququnu ləğv etmək istəyi Jin Şuzenə xanlığı ləğv etməyə və birbaşa idarəetmə tətbiq etməyə sövq etdi. Jin Şuzen yerli uyğurlardan alınan kənd təsərrüfatı vergilərini iki qat artırdı, əkin sahələrini müsadirə etdi, onları Qansudan olan xan qaçqınlarına verdi və onlara subsidiya ayırdı. Uyğurları isə səhra kənarında əlverişsiz torpaqlara köçürdü. Kumula gətirilən yeni qarnizon yalnız yerli əhali arasında narazılığı artırdı və 1931-ci ildə bölgədə müqavimət dəstələri meydana gəlməyə başladı. Səbrləri daşıyan son damla 1931-ci ilin fevralında, etnik bir çinli zabitin uyğur qızla evlənməyə çalışdığı oldu. Uyğurlar, qızın təcavüzə uğradığını iddia edirdilər. Belə ki, İslam qanunları müsəlman qızların qeyri-müsəlmanlarla evlənməsini qadağan edirdi. Bu da uyğurların həm qorxmasına, həm də onların milli-dini hissiyatına toxunmuşdu.

Kumul üsyanı 1931-ci il fevralın 20-də toyda Çinq və hökumətin 33 əsgərinin qətli ilə başladı. Ardınca Qansudan olan 120 xan qaçqını da öldürüldü. Üsyana qoşulanlar yalnız uyğurlarla məhdudlaşmadı, qazaxlar, qırğızlar, çinli xanlar və hueylər - Jin hakimiyyətini devirmək istəyənlərin hamısı onda iştirak edirdi. Homindan və Sovet İttifaqı Jin və komandanı Şen Şiçaiyə kömək üçün qoşun göndərməsi vəziyyəti daha da çətinləşdirdi. Üstəlik Jinin yanında İli çayı vadisində yaşayan vətəndaş müharibəsindən sonra SSRİ-dən qaçan mühacirlər də vardı. Tərəflər arasında əsas döyüş Urumçi yaxınlığında baş verdi, burada uyğurlar və hueylərin hərbi birləşmələri cəmləşmişdi, onları Şen Şitsai, ağ qvardiyaçılar və Çinin şimal-şərqindən Yapon işğalı zamanı geri çəkilən mancur əsgərləri mühasirəyə almışdılar.

Parçalanma

1933-cü ilin aprelində Jin bu koalisiyanın rəhbəri tərəfindən vəzifəsinə təsdiq edildi. Sovet İttifaqından hərbi dəstək alan Şen uyğurların hərbi liderlərindən biri olan Hacı Niyazi Xocaya (Şah Məsudun keçmiş müşaviri), Ma Çjunun başçısı olduğu hueylərin dəstələrinə qarşı hərbi dəstək qarşılığında Cənubi Uyğurustanın bölgələrindən birində hakimiyyət təklif etdi. Bununla Şen Şitsai üsyançıları parçalamaq məqsədi güdürdü və istəyinə də müvəffəq ola bildi. Belə ki, Niyazi Xoca və Ma Çunq arasındakı əvvəlki ittifaq Jimsar döyüşündən sonra pozulmuşdu. Bu döyüşdə Niyazi Xoca qüvvələri ağır itki verdilər, lakin Jimsar qarnizonunu təslim olmağa məcbur etdilər. Döyüş zamanı Ma Çunqun qoşunları əsasən hücum qüvvələrinin cinahlarını və arxa hissəsini qoruyurdu, uyğur qoşunları isə Cimsar qalası üzərinə açıq hücuma atılmışdı. Niyazi Xoca qala arsenalının silahlarının təslim edilməsi müqabilində mühasirədə olan qarnizonun sərbəst geri çəkilməsini təmin etməyə razı oldu. Lakin gecə Ma Çunq qəfildən qalaya girir və bütün arsenalı (12,000 tüfəng, 6 pulemyot və 500,000 güllə) ələ keçirdir və çin qarnizonunu özünün Dunqan qoşunlarının tərkibinə daxil edir. O, ələ keçirilmiş silah arsenalını Niyazi Hoca ilə bölüşməkdən imtina edir və bununla da sonuncunu qəzəbləndirir. 1933-cü il mayın 28-də və sonrakı bir neçə gündə Niyazi Xoca artıq Şenq Şicai ilə sülh danışıqlarına başlamaq üçün Urumçidəki Sovet Baş Konsulu Apresov və nümayəndələri ilə görüşür. Şenq Şicai ilə Niyazi Xoca arasındakı ittifaq müqaviləsi 4 iyun 1933-cü ildə imzalanmışdı və bu zaman Sovet İttifaqı Niyazi Xocaya xeyli silah-sursat: təxminən bir neçə yüz bomba və üç pulemyotla təxminən 2000 tüfəng verdi. Danışıqları təşkil edən Urumçiyə yeni təyin olunmuş Sovet Konsulu Qaregin Apresov Niyazi Xocaya qoşunlarını dunqan (huey) qüvvələrinə qarşı çevirməyə məcbur etdi və bu da üsyanın fərqli milli qruplar arasında qırğınlara çevrilməsinə gətirib çıxardı.

Hueylərin qoşunlarının başqa bir hissəsi isə uyğurlarla birlikdə (Teymur bəyin başçılığı ilə) Uyğurustanın cənubundakı Külçə şəhərinə hücum etdi və mart ayında Qaşqara yaxınlaşdı. Lakin tezliklə burda da müttəfiqlər arasında parçalanma baş verdi. Belə ki, şəhərin mühasirəsi zamanı hueylərin komandanı Ma Çancanq, yerli hakimiyyət orqanları ilə gizli sövdələşmə bağladı və Ma Şaounun başçılıq etdiyi huey birlikləri xaincəsinə uyğurların üzərinə hücum etdi. Ma Şaou şəxsən uyğurların komandanı Timur Bəyi öldürdü..

Respublikanın elan edilməsi

Şərqi Türküstan Respublikasının pasportunun ilk səhifəsinin şəkli. Şəkil 1940-cı ildə yazılmış və 1989-cu ildə Ankarada nəşr olunan Məhəmməd Emin Bugrinin "Doğu Türküstan Tarixi" kitabında əksini tapmışdır.

Eyni zamanda Tarım hövzəsinin cənubunda, Xotan şəhərində cədidçilik təhsili almış zəngin Buxra ailəsindən olan üç qardaş Keriya şəhəri yaxınlığındakı qızıl mədənlərində çalışanları üsyana qaldırdılar. Onlar Yurunkaş və Karakaş çaylarının vadilərin də yaşayanları da üsyana cəlb etdilər. 1933-cü il martın 16-da Çindən ayrılaraq, müstəqil Xotan Əmirliyini yaratdıqlarını və özlərini bu dövlətin əmiri elan etdilər. Yerli əyalət rəhbərliyi və hərbi birlikləri mədənçilər tərəfindən məhv edildi. Yerli çinli əhali yalnız İslamı qəbul etdikləri üçün məhv edilmədi. Xotan Əmirliyi, 1933-cü ilin iyulunda Xotan hökumətinin Qaşqar qolunu və qurumlarını yaratmaq məqsədi ilə Buğra qardaşlarından birini Şahmansur Əmin Buğranı bu şəhərə göndərdi. İlin sonunda Qaşqar qolu millətçilik və cədidçilik prinsiplərinə söykənən çox etnik, yarımillətçi Şərqi Türküstan İstiqlal Assosiasiyasına çevrilir.

1933-cü ilin sentyabrında Sabit Damolla, Niyazinin o vaxt Uyğurustanın şimalında və əslində Şen Şisai ilə koalisiyada olmasına baxmayaraq, Niyazi Xocanın rəhbərlik etdiyi Şərqi Türküstan Respublikasının qurulduğunu elan etdi.

1933-cü il noyabrın 12-də Şərqi Türküstan Türk İslam Respublikası (ŞTTİR) ya da Uyğurustan Respublikası elan edildi. Hər iki ad eyni anda istifadə edilmiş və hər ikisi eyni anda elan olunmuşdu.

Daxili siyasət

Bu dövlət quruluşu Xotan əmirliyindən asılı deyildi və ondan müstəqil idi. ŞTTİR-in hakimiyyəti Tarim hövzəsinin şimalındakı Aksudan cənubda Xotana qədər olan ərazini əhatə edirdi. Əslində Qaşqar hökumətinin böyük problemləri var idi: resurs çatışmazlığı, hiperinflyasiya və Ma Çjançanın qismində rəhbərlik etdiyi düşmən hueylər. Konstitusiyada "Şərqi Türküstan" adından istifadə olunmaqla yeni dövlət çoxmillətli bir respublika elan edilsə də, ilk sikkələr "Uyğurstan Respublikası" (Uyğurstan Jumhuriyiti) yazısı ilə zərb edilirdi. Bəzi mənbələrdə isə Şərqi Türküstan Türk İslam Cümhuriyyətinin adına rast gəlinir. Bu da dövlətdə İslamın və türkçülüyün əhəmiyyətini vurğulayırdı. Cümhuriyyətdə islamın təsiri şübhə doğurur. Belə ki, konstitusiya şəriəti təsdiq etsə də, cədidçilik təhsilə və iqtisadi islahata vurğu etməyi nəzərdə tutur.

Beynəlxalq aləmdə tanınmaq cəhdi

Şərqi Türküstan İslam Respublikasının beynəlxalq səviyyədə tanınma səyləri boşa çıxdı. SSRİ, Əfqanıstan, İran, Türkiyə və Britaniya Hindistanına elçilər göndərildi. Sovet İttifaqı islamçılar ilə işləməkdən imtina etdi. Əfqanıstanda Qaşqar elçiləri Əfqanıstan kralı Zahir Şah və Baş nazir Sərdar Məhəmməd Haşim Xan ilə görüşərək silah tədarükündə kömək istədilər. Ancaq hər ikisi də Çinin daxili işlərinə qarışmamağa qərar verdi. Bütün digər dövlətlər də eyni şəkildə reaksiya göstərdilər, separatçılarla münasibət qurmaq istəmədilər. Heç kim Çin və SSRİ-nin regionda siyasətinə qarşı çıxmaq və Sincanda 100.000 insanın öldüyü müharibəyə müdaxilə etmək istəmədi.

Gənc Respublikanın adı çəkilən ölkələr tərəfindən tanınmaq cəhdi boşa çıxdığından Berlin-Roma-Tokio oxu dövlətləri ilə əlaqədar axtarmağa başladı. Bu ölkələrdə 1930-1937-ci illərdə panislamçı hisslərdən istifadə etməkdə maraqlı idilər. Şərqi Türküstan İslam Respublikası Almaniyanın Kabuldaki nümayəndəsi sayəsində onlarla bəzi diplomatik əlaqələr qura bildi. Ancaq Şərqi Türküstan İslam Respublikası Almaniya tərəfindən rəsmi tanınmağa müvəffəq ola bilmədi. Bunun əvəzinə Nasist Almaniyası Homindanı dəstəklədi.

Beləliklə, yeni yaradılan respublika düşmənlərlərin əhatəsinə düşdü (Hueylər, SSRİ, Çin) və beynəlxalq aləmdə tək qaldı. Belə şəraitdə isə onun mövcudluğunu qorumaq şansı mümkün deyildi.

Respublikanın süqutu

SSRİ-nin hərbi müdaxiləsi

Şərqi Türküstan İslam Respublikasının rəhbərləri

İsmayıl bəy döyüşçüləri ilə, Aksu döyüşündən əvvəl

Uyğur üsyançıları Xotanda sıra düzülüşündə

1933-cü ilin oktyabrında Şen Şitsai iqtisadi və hərbi məsələləri müzakirə etmək üçün Moskvaya səfər etdi. 1933-cü ilin dekabrında ikinci səfər zamanı onu Sovet Baş Konsulu Qaregin Apresov müşayiət etdi və birbaşa hərbi dəstək barədə razılıq əldə edildi. SSRİ-dən Baş Siyasi İdarənin 13-cü Alma-Ata və 10-cu Daşkənd alaylarının üzvlərindən və Qızıl Ordu əsgərlərindən təşkil olunan qoşun "Altay könüllü ordusu" adı altında bölgəyə yeridildi. Onlar bir neçə zirehli maşınla təchiz edilmiş və Ağ Qvardiyaçıların formasını geyinmişdilər. Heyətə SSRİ-yə mənsub olduqlarını inkar etmək barədə ciddi təlimat verildi və onlara 50 il müddətinə Sincanda baş verən hadisələrin təfərrüatlarını açıqlamamaq üçün sənədə imza atdırdılar. Sincan valisi adından polkovnik P.Pappenqut SSRİ tərəfindən maliyyələşdirilən bir süvari və iki piyada alayı qurdu. "Altay könüllü ordusu"nun hərəkətləri Baş Siyasi İdarənin Sərhəd Mühafizəsi Baş İdarəsinin xüsusi əməliyyatı kimi təqdim olundu. Əməliyyata əvvəlcə Sərhəd Mühafizəsi Baş İdarəsinin rəisi M.P.Frinovski, daha sonra isə onu əvəz edən N.K.Kruçinkin rəhbərlik etmişdir. Sovet İttifaqı Sincan hökuməti tərəfindəki Ağ Qvardiya birləşmələrinin döyüşlərdə iştirakını maliyyələşdirirdi. Beləliklə, Şərqi Çin dağlarında və səhralarında "qırmızılar" və "ağlar" eyni tərəfdə vuruşurdular və hətta eyni hərbi forma geyindilər.

Nəhayət şimalda Şen Şitsai 1934-cü il yanvarın 24-də SSRİ-dən Altay və Tarbaqatay adlı iki briqada kömək aldı. General Voloşinin (əslində Sovet ordusu generalı Pavel Rıbalko) rəhbərlik etdiyi sovet əsgərləri Altaydan qaçan rus kazakları kimi təqdim edildilər. Əslində isə bu SSRİ-nin Sincana hərbi müdaxiləsi idi. Yaponiyanın Mancuriyanı ilhaq etməsi və hueylərin lideri Ma Çjuna mümkün yapon dəstəyi SSRİ-nin narahatlığının səbəblərindən biri idi. İosif Stalinin narahatlığının başqa bir səbəbi Sincandakı üsyanın Sovet Orta Asiyasına yayıla bilməsi ilə yanaşı, basmaçların orada sığınacaq tapması mümkünlüyü idi. Sincan ilə SSRİ arasındakı ticarət əlaqələri də Şenin gələcəkdə dəstəklənməsinə səbəb oldu.

Urumçiyə yeni təyin olunmuş Sovet Baş Konsulu Qaregin Apresov 1933-cü ilin mayında Şen Şitsaiyə açıq şəkildə deyirdi: "Əyaləti inkişaf etdirə və müxtəlif millətlərdən olan insanların yaşayış şərtlərini yaxşılaşdırmaq, mədəniyyətlərini inkişaf etdirmək olar. Ancaq onlara (müsəlman üsyançılarına) vilayətin cənubunda SSRİ-nin arxa qapısındakı İkinci Mancuriyaya çevrilərək Müstəqil Dövlət yaratmalarına icazə versəniz, biz buna seyrçi olmayacağıq, hərəkətə başlayacağıq".

Şen Şirsai hərbi yardım və Qırmızı Ordu hərbi birləşmələrinin Sincan ərazisinə daxil olması üçün Sovet rejiminin barışmaz düşməni olan ağ qvardiyaçı Pavel Papenqut, Sincan vilayətinin silahlı qüvvələrinin komandanlığından çıxarıldı. O, Apresovun tələbi ilə həbs olundu 1933-cü il aprel sui-qəsdini hazırlamaqda günahlandırılaraq Urumçidə güllələndi. Ağ qvardiyaçı alayının baş komandanı general Bekterev təyin olundu. Beləliklə Sovet İttifaqının Sincana müdaxiləsi daha da genişləndi. 1933-cü il dekabrın 23-də Pravda qəzeti, Sincan hökumətinin 1933-cü ilin dekabrına qədər 46 min süngü və qılıncla silahlanmış bir ordu qurduğunu bildirən TASS hesabatı yayımlamışdı.

İli çayının ətrafında dayanan han Çin birliklərinə komandanlıq edən han çinli general Zanq Peiyuan, Ma Çjan ilə danışıqlar apardı və 1934-cü ilin yanvarında onunla birlikdə Urumçi üzərinə hücumu planlaşdırdı. Sentyabrın ortalarında Şen Şitsai Ma Çonqun Turfan bölgəsini təmizləməsini və geriyə evinə dönməsini tələb etdi. Əvvəlcə Ma Çonq Taçenq və Urumçi arasındakı yolu ələ keçirdi, lakin Sovetlərin "Altay Könüllü Ordusu" tərəfindən şəhərin tutulduğu barədə xəbərlər alındıqdan sonra (sovet hərbi birləşməsi əslində şəhərə daxil olmuşdu) Külçəyə dönməyə qərar verdi. Zanq Külçəyə yaxınlaşanda dağ yolunda mühasirəyə düşdü və qoşunları qismən məhv edildi. O, ordusunun qalıqları ilə Tyan-Şan dağlarındakı Muzart aşırımına və oradan Cənubi Sincana Aksu yaxınlığına qaçdı. Buna dözməyən Zang Peiyuan intihar etdi. Oktyabr ayında Çin hökumət qoşunları Davançenq keçidinə hücum etdilər, lakin məğlub oldular. Ma Çonq Urumçiyə planlaşdırıldığı kimi hücum etdi. O, Şeni qəflət yaxaladı, şəhərə qərb tərəfindən təpələrdən gizlicə yaxınlaşdı və əvvəlcə teleqraf stansiyasını, sonra aerodromu ələ keçirdi.

Bu zaman Urumçidə panika başladı. Bəzi hökumət üzvləri hökumətin Külçəyə təxliyəsindəisrar etdilər, lakin təhlükəli vəziyyəti Ma Çonqun bölmələrinə arxadan zərbə vuran Niyazi Xoca aradan qaldırdı. Bu, Şen Şitsaiyə Turfan istiqamətindəki gərginliyi aradan qaldırmasına və döyüş əməliyyatlarına qarışmadan yeni möhkəmlənmənin gəlməsini gözləməsini təmin etdi. Çonq şəhər ətrafını tamamilə təcrid edərək onu mühasirəyə aldı.

Sovet-Sincan qoşunları İli bölgəsində Zanqı Peiyanı məğlub etdikdən sonra, Çan Kayşi SSRİ ilə birbaşa silahlı qarşıdurmaya cəlb olunacağından qorxduğu üçün Maya tam dəstək göstərə bilmədi.

Tatun çayı üzərində həlledici döyüşdə Ma Çonq məğlub oldu. Sovet hərbi briqadaları aviasiya dəstəyi ilə Ma Çonqu cənubda geri çəkilməyə məcbur etdi. 1934-cü il fevralın 16-da Urumçinin mühasirəsi qaldırıldı.

Paytaxt üzərinə hücum

36-cı diviziya generalı Ma Fuyuan 6 fevral 1934-cü ildə Qaşqara hücum etmək üçün huey ordusuna rəhbər təyin edildi. Ma Fuyuan Şərqi Türküstan İslam Respublikası, uyğur və qırğız üsyançılar üzərinə yerimək üçün hazırlığlara başladı. 36-cı diviziyanın başqa bir generalı Ma Çonqu mühasirədən çıxmağa kömək etdi. Çonq 22 may 1933-cü ildə Qaşqarda özünün huey Çin qoşunları ilə birlikdə uyğurlar və qırğızlar tərəfindən tələyə düşmüşdü. 1934-cü il yanvarın 13-də şəhərə gələn Niyazi Xocanın uğursuz əks hücumlar cəhdi uyğur qüvvələrinin böyük itkiləri ilə nəticələndi. 1934-cü ilin fevralında Qaşqarın qədim hissəsində 2000-dən 8000-ə qədər uyğur mülki vətəndaşı hueylər tərəfindən qətlə yetirildi. Bu uyğur qüvvələrinin 1933-cü ildə Qaşqardan Yenihisara çəkilməsi zamanı törətdikləri Qızıldakı qətliamının qisası kimi təqdim edildi. 1934-cü il aprelin 7-də Qaşqara gələn huey 36-cı Diviziya baş komandanı general Ma Çonq aprel ayında İd Kah məscidində çıxış edərək uyğurları Nankindəki Çin Respublikası hökumətinə sadiq qalmalarını tələb etdi. Hueylər Qaşqardakı Britaniya konsulluğuna hücum edib onu dağıtdılar. Bir neçə ingilis vətəndaşı 36-cı Diviziya qoşunları tərəfindən qətlə yetirildi. Ma Çonq Şərqi Türküstan İslam Cümhuriyyətinin (ŞTİR) varlığına son qoydu.

Mahmud Muhiti ordunun qalıqları ilə Yarkənd və Xotana çəkildi. Respublikanın prezidenti Niyazi Xoca Artuşdan Sovet-Çin sərhədinə doğru geri çəkildi. Hacı Niyazi Xoca SSRİ-də sığınacaq tapdı. Sovet hökuməti ŞTİR-nın ləğvinə razılıq veriləcəyi təqdirdə ona hərbi yardım və böyük imkanlar vəd etdi. Şərqi Türküstan İslam Cümhuriyyətinin ləğvi və hərbi dəstələrin buraxılması barədə sənədlərin imzalanmasından sonra Niyazi Xoca Sincanın cənubunda (Xotan, Yarkənd) hakimiyyət səlahiyəti verildiyi Şərqi Türküstana qayıtdı. ŞTİR-nın süqutundan sonra didərgin düşən digər cümhuriyyət xadimləri Hindistan və Əfqanıstanda sığınacaq tapdılar.

Şəkillər

• 
  Şərqi Türküstan İslam Respublikası hökuməti
• 
  Xotan əsgəri
• 
  Kumul zabiti
• 
  Xotan partizanları
• 
  Niyazi Xoca prezident
• 
  Sabit Damolla, baş nazir
• 
  Uyğur üsyançıları

Ədəbiyyat

• James A. Millward and Nabijan Tursun, "Political History and Strategies of Control, 1884–1978" in Xinjiang: China's Muslim Borderland (ISBN 0-7656-1318-2).
• Michael Zrazhevsky, "Russian Cossacks in Sinkiang". Almanach "The Third Rome", Russia, Moscow, 2001
• Sven Hedin, "The flight of Big Horse". New York, 1936.
• Burhan Shahidi 包尔汗, Xinjiang wushi nian 新疆五十年 [Fifty Years in Xinjiang], (Beijing, Wenshi ziliao, 1984).
• Clubb, O. E., China and Russia: The "Great Game". (NY, Columbia, 1971).
• Forbes, Andrew D. W. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911–1949. Cambridge, England: Cambridge University Press. 1986. ISBN 9780521255141.
• Hasiotis, A. C. Jr. Soviet Political, Economic and Military Involvement in Sinkiang from 1928 to 1949 (NY, Garland, 1987).
• Khakimbaev A. A., "Nekotorye Osobennosti Natsional’no-Osvoboditel’nogo Dvizheniya Narodov Sin’tszyana v 30-kh i 40-kh godakh XX veka" [Some Characters of the National-Liberation Movement of the Xinjiang Peoples in 1930s and 1940s], in Materialy Mezhdunarodnoi Konferentsii po Problemam Istorii Kitaya v Noveishchee Vremya, Aprel’ 1977, Problemy Kitaya (Moscow, 1978) pp. 113–118.
• Lattimore, O., Pivot of Asia: Sinkiang and the Inner Asian Frontiers of China (Boston, Little, Brown & Co., 1950).
• Rakhimov, T. R. "Mesto Bostochno-Turkestanskoi Respubliki (VTR) v Natsional’no-Osvoboditel’noi Bor’be Narodov Kitaya" [Role of the Eastern Turkestan Republic (ETR) in the National Liberation Struggle of the Peoples in China], A paper presented at 2-ya Nauchnaya Konferentsiya po Problemam Istorii Kitaya v Noveishchee Vremya, (Moscow, 1977), pp. 68–70.
• Wang, D., "The USSR and the Establishment of the Eastern Turkestan Republic in Xinjiang", Journal of Institute of Modern History, Academia Sinica, Taipei, vol. 25 (1996) pp. 337–378.
• Whiting, A. S., and Sheng Shih-ts’ai, Sinkiang: Pawn or Pivot? (Michigan, East Lansing, 1958).
• Бугра Мухаммад Имин. История Восточного Туркестана-Анкара, 1998

Xarici keçidlər

• The Soviet in Xinjiang 1911-1949

Həmçinin bax

• Kumul üsyanı
• Niyazi Xoca
• Sabit Damolla
• Şərqi Türküstan İstiqlaliyyət hərəkatı