Antroposentrizm

Antroposentrizm (yun. ἄνθρωπος – insan + lat. centrum – mərkəz) – insanı kainatın mərkəzi, varlığın və biliyin başlanğıcı, üzərində heç bir ali qüvvə olmayan müstəqil yaradıcı kimi nəzərdən keçirən dini-fəlsəfi təmayül.

Ümumi məlumat

Antroposentrizm dünyagörüşü tipi kimi İntibah dövründə formalaşmış və yeni Avropa təfəkkürünün xarakterini müəyyənləşdirmişdir. Antik dövrdə insan, bir tərəfdən, kosmik-təbiət həyatı ilə vəhdətdə götürülür, digər tərəfdən canlı sosiumun tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilirdi (insan şüurlu və ictimai heyvan kimi). Orta əsrlərin dini dünyagörüşündə insan təbiətlə deyil, daha çox fövqəltəbii qüvvə – Allahla əlaqələndirilirdi. Xristian ilahiyyatçıları hesab edirdilər ki, insanın mənəvi-ruhani dünyası o qədər dərindir ki, onu Allahdan başqa heç kim dərk edə bilməz. İnsan günahabatma nəticəsində Allahla vəhdətini və ilkin təmizliyini itirərək, daxilən ikiləşmişdir. Bu təzad yalnız allah - insan İsa Məsihin insanların bağışlanması naminə özünü qurban verməsi ilə aradan qalxmışdır. 15–16-cı əsrlərdə sekulyarlaşma prosesləri dərinləşdikcə, dünyagörüşündə baş verən irəliləyişlər insanın günahkar olması hissinin zəifləməsi, sonradan tam aradan çıxması, insanla ilahi Yaradan arasındakı məsafənin azalması ilə nəticələnir. Bununla, İntibah dövrü humanistləri üçün səciyyəvi olan dünyagörüşü tipinin formalaşması üçün ilkin şərtlər yaranır. C. Manetti (15-ci əsr) «İnsanın ləyaqəti və üstünlüyü» («De diguitate») traktatında insanı «öləri Allah», «səmavi və ilahi heyvan» kimi səciyyələndirir. C. Piko della Mirandolanın «İnsan ləyaqəti haqqında nitqlər»ində insan özünün yaradıcısı kimi üzə çıxır; M.Fiçinonun əsərlərində də eyni düşüncə tərzi ilə aşılanmışdır. Əgər orta əsrlərdə “insanın batilinin” dəyəri onun Allahla ittifaqına əsaslanırdısa, İntibah dövründə insan özünün transendent kökündən azad olmağa çalışır, dayağını kosmosda deyil, özündə axtarır. 17-18-ci əsrlərdə yeni Avropa fəlsəfəsi üçün səciyyəvi cərəyan – subyektivizm meydana gəlir. Karteziançılıqda (Dekartın fəlsəfəsində) coqito erqo sum – «mən düşünürəm» subyektin mötəbərlik prinsipi kimi çıxış edir. R. Dekart yalnız özü-özlüyündə təfəkkürü deyil, subyektiv yaşanan təfəkkür aktını yeni fəlsəfənin əsası olaraq götürür. Lakin karteziançılıqda mənlik şüuru fəlsəfənin başlanğıcı kimi hələ tam muxtar vəziyyət almamışdı: bu prinsipin həqiqiliyi Dekartda hər cür biliyin mənbəyi və əsası olan Allahın mövcudluğu ilə təminat alırdı. 18-ci əsrdə İ. Kantın transendental idealizmində subyekt – “Mən” muxtar başlanğıca çevrilmişdir. Onun fikrincə, məhz məntiqi, etik, estetik subyekt empirik aləmi qurur. 19–20-ci əsrlərdə sekulyarlaşmanın dərinləşməsi ilə Antroposentrizm Allaha qarşı açıq mübarizə forması alır. L. Feyerbax qeyd edirdi ki, din bəşəriyyətin ətini yeyən, qanını içən vampirə çevrilmişdir; insan həqiqi ucalığa çatmaq üçün Allahı kənarlaşdırmalıdır, çünki bir zamanlar insan özünü mənəvi yoxsullaşdırmaq hesabına həqiqi ucalığını Allaha güzəştə getmişdir. 19-cu əsrdə M. Ştirner Feyerbaxın fikirlərinə qarşı özünün yeni tezisini irəli sürür: «Mən özüm özümə Allaham». F. Nitşe eqoist, aqressiv fövqəlinsan obrazını yaradır və əsərləri ilə 20-ci əsrin düşüncə tərzinə güclü təsir göstərir; müasir postmodern fəlsəfəsi məhz Nitşeyə əsaslanan Antroposentrizm elementlərindən bəhrələnmişdir.