Azərbaycan–Çağatay mədəni əlaqələri

Azərbaycan–Çağatay mədəni əlaqələri — Azərbaycan və Çağatay (özbək və uyğur dillərinin vahid əcdadı) dillərinin, ədəbiyyatlarının və digər mədəniyyət sahələrinin bir-biri ilə əlaqəsi və bir-birinə təsiri.

Əlişir Nəvainin portreti. Elmira Şahtaxtinskaya

Teymuri Sultan Hüseyn Bayqaranın portreti. Əlişir Nəvai ilə bir yerdə Herat ədəbi məktəbinin öndəridir. Azərbaycan şairi Kişvəri onun kimi bir hami tapa bilməməsindən şikayətlənirdi.

Dil

Azərbaycan və Çağatay dilləri arasındakı şivə yaxınlıqları Təbriz, Şirvan və digər Azərbaycan mədəniyyət mərkəzləri ilə, başda Herat olmaq üzərə Orta Asiya mədəniyyət mərkəzləri arasında cərəyan edən təmaslar nəticəsində yaranmışdır. Azərbaycan türkcəsi vasitəsilə Çağatay yazı dilinə bir çox qərb oğuz türkcəsi ünsürünün daxil olduğunun tədqiqatlarla sübut olunması mümkündür.

Teymuri dövrü şairi Əlişir Nəvainin Azərbaycan ədəbiyyatına təsirini göstərən ən vacib xüsusiyyət Çağatay dili lüğətləridir. Tarixdə mövcud olan Çağatay dili lüğətlərinin çoxu İran və Azərbaycanda yazılmışdır. Bunlardan biri olan "Bədayi'u'l-Lüğət"də çağatayca ilə birlikdə Azərbaycan və İraq türkcəsi haqqında da qısaca məlumat verilir. Sənglah lüğəti isə Füzuli dilindən nümunələr verir. XIX əsrdə yazılmış Fətəli Qacar lüğəti Azərbaycan və Çağatay dillərini müqayisə etmiş, bəzi qrammatik nəticələr çıxartmış, Azərbaycan dilinin onda birinin çağatayca ilə bir olduğu qənaətinə gəlmişdir.

Bəzi Azərbaycan dialektlərində -imci, -imimci, -iminci şəkilçi formalarına rast gəlinir. Bunun tarixi "Baburnamə" əsərinə qədər gedib çıxır: ikimci(si), ücümci(si), törtümci(si), beşümci(si), altimci(si), yetimci(si) və sekizimci.

1840-cı ildə rus etnoqrafı İvan Şopen Azərbaycan dili və tatar dilinin eyni kökdən, Çağatay türkcəsindən gəldiyini iddia etmişdir.

Ədəbiyyat

XVI əsrə qədər Azərbaycan, Çağatay və Osmanlı ədəbiyyatları coğrafi olaraq bağlı olduğu ərazidə qalmır, bu ədəbiyyatları sevənlər də ancaq ədəbiyyatın ortaya çıxdığı bölgədən olmurdu. Azərbaycan ədəbiyyatı Osmanlı, Türkmən və Çağatay ədəbiyyatları arasında körpü rolunu oynamışdır. Osmanlı dövlətində paytaxtdan uzaq regionlarda, həcc və ticarət yollarında hərəkət edən karvanlar vasitəsilə Osmanlı şairləri ilə Azərbaycan və Şərqi türk şairləri arasında qəzəl və digər nəzm növlərinin bir növ "mübadilə"si aparılmışdır.

Yazılı ədəbiyyat

Mən heç bir ordu göndərmədən, Çin ölkəsindən Xorasana qədər bütün türkləri öz fərmanım altına aldım. Təkcə Xorasan deyil, Şiraz və Təbriz türklərinin də dövrünü, qələmim qənd tökən bir şəkildə şirin elədi.

— Fərhad və Şirin, Çağatay şairi Əlişir Nəvai.

Kişvəri Divanının hər beyti əhl-i dərd üçün
Sanki bir peyk-i Nəvayidir Xorasandan gəlib.

— Azərbaycan şairi Kişvəri.

XIV–XV əsr Çağatay Şairi Lütfinin təsiri digər linqvistik ərazilərin, xüsusilə Azərbaycan və Osmanlı mühitlərinin şairlərində hiss edilirdi. Klassik türk ədəbiyyatına məxsus olan tuyuq adlı dördlüklərin meydana gəlməsi başlanğıcda Azəri ərazisində xalq ədəbiyyatının təsiri altında olmuş və sonradan Çağatay və Osmanlı ədəbiyyatlarına keçmişdir.

XV əsrin ilk yarısına aid, Azərbaycan dilində yazılmış "Əqaid-i Övliya-i Səba" əsərində çağatay türkcəsi izlərinə rast gəlinir. Bu, həmin dövrün mədəni meylləri ilə izah edilə bilər. Çünki İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata görə, Səfəviyyə təriqətinin lideri Şeyx Sədrəddin Ərdəbilinin tələbələri arasında "monqol bəyləri və zadəganları" da var idi, ona görə də "Əqaid-i Övliya-i Səba" əsəri "monqollar"ın şərq türkcəsi biliyi nəzərə alınaraq, çağatayca təsiri ilə yazılmış ola bilər.

XV əsrdə Azərbaycanda böyük inkişaf yolu keçən ədəbiyyatın nümayəndələrinin bir qismi Orta Asiyada Əlişir Nəvai çağatay məktəbinin şagirdləri olmuşdur. Səfəvilər dövləti qurulandan sonra Təbriz Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzinə çevriləndə, onlar öz ölkələrinə qayıtmış və Nəvainin təsiri altında, təhsil gördükləri məktəbin dil və üslubuna sadiq qalaraq ədəbi fəaliyyətlərini davam etdirmişlər. Azərbaycan şairləri Osmanlı və Çağatay ədəbiyyatlarının inkişaf etdikləri ərazilərin ortasında yerləşdiyi üçün həm öz dillərini, həm bu dilləri istifadə etmiş, hətta onlarda iki yazı dilini təbii və təsadüfi bir şəkildə birləşdirən qarışıq dil müşahidə edilmişdir. Nəsimi, Kişvəri, Xətai və Əmani kimi şairlərin əsərlərində çağatay-qıpçaq elementləri görülür.

Əbdüləzəl Dəmirçizadə Azərbaycan yazı dilində şərqi türk ləhcələri ünsürlərinin mövcud olduğunu qeyd edir. Bu xüsusiyyətlər daha çox dini əsərlərdə vardır. Bunun səbəbləri uyğur dilindəki "Bəxtiyarnamə" və "Rübabnamə" əsərlərinin, həmçinin Əlişir Nəvainin əsərlərinin təsiri, Səfəvilər dövlətində qeyri-azərbaycanlı türk boylarının yaşamasıdır. Roza Eyvazova XV əsr Azərbaycan şairləri Bəsiri, Kişvəri, Ziyayi, Hülqi, Allahı, daha sonra Şah Qulu bəy, Süsəni bəy, Pəri Peykər və digər başqa şairlərdə görülən çağatay təsirini, bu şairlərin Əlişir Nəvai və Hüseyn Bayqara liderliyindəki Herat ədəbi məktəbində yetişmələri ilə əlaqələndirir.

Nəvai və Çağatay təsiri ilə yazmış şəxslər arasında Şamaxı qazısı Yusif Ziya Məhdum, Nəqşibəndiyəyə məxsus Baba Nemətullah Mahmud Naxçıvani, təbib Məmməd Dilşad Şirvani, din alimi Şirvanlı Seyid Yəhya Cəmaləddin, Şirvanlı Fəthullah, Nəvai məclislərində olmuş Hülqi, Allahi, Ziya vardır. Bundan başqa Şah İsmayıl Xətai sarayına yaxın şəxslər arasında Şərq türk ləhcəsi təsiri görülür. Həmçinin Sadıq bəy Əfşar "Məcməül-Xəvas" adlı təzkirəsini Nəvai dilinə yaxın bir dil ilə yazmışdır.

Əlişir Nəvainin İmadəddin Nəsimini tərifləməsi Mərkəzi Asiyanın Türk dünyasında onun vacib şəxs hesab edildiyini göstərir. Azərbaycan şairi Füzulinin yaradıcılığı həm Anadolu, həm də Çağatay ədəbiyyatına təsir göstərmişdir. Hər iki ənənəyə mənsub olan, sonrakı dövrlərdə yaşamış yazıçılar Füzulinin yaradıcılığından onun öz poeziyası vasitəsilə ənənəvi mövzu və ideyaları yenidən şərh etmək bacarığına görə istifadə etmişdilər. Bu, iki ədəbi ənənəni bir-birinə yaxınlaşdırmışdır.

Azərbaycan və Çağatay ədəbiyyatlarının təmsil edildiyi türk ədəbiyyatı uyğur muğamında istifadə edilən poeziya üçün mənbə rolunu oynamışdır. Uyğur muğamında istifadə edilən materiallar "Leyli və Məcnun", "Tahir və Zöhrə", Azərbaycan ədəbiyyatının Nəsimi və Füzuli kimi şairlərinin əsərləridir.

Şifahi ədəbiyyat

Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yarandı. Yerli dialektlər və klassik dil arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbiyyatlarına nüfuz edir. Bu lirik və epik romansların türk ədəbiyyatının Osmanlı və Çağatay qolları ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatının xarakterik bir xüsusiyyəti hesab edilə bilər.

Müasir dövrdə rolu

Nəvai əlyazmaları

AMEA Əlyazmalar İnstitutunda bir çox Nəvai əlyazması qorunur:

• M-274. 1644–1645-ci illərə aiddir, Mərvdə köçürülmüşdür, Füzuli və Nəvainin əsərləri daxildir.
• M-114/3010. 1484-cü ildə köçürülmüşdür. Naxçıvanlı Məhəmmədqulu ibn Həsənə məxsus Nəvai divanı əlyazmasıdır.
• M-107–2996. Şairin "Məcalisün–nəfais" əsərinin ən qədim əlyazmasıdır (1557-ci il).
• 1632-ci ilə aid əlyazma. Şair Mirzə Xəlilə məxsusdur. Nəvainin "Nəvadirün-nihayə" divanı "Bədayeül-bidayə" əsəri ilə birlikdə cildlənmişdir.
• 1642-ci ilə aid əlyazma. Mirzə Adıgözəl bəyə məxsusdur (1821-ci ilə aid qeyd).
• 1537 və 1694-cü ilə aid əlyazmalar. AMEA-da qorunan bu 2 əlyazma Abbasqulu ağa Bakıxanovun kitabxanasında olmuşdur. Nəvainin "Leyli və Məcnun" poemasının da Bakıxanovun kitabxanasında olması haqqında məlumatlar vardır.

Azərbaycan-özbək-uyğur mədəni əlaqələri

Müasir dövrdə Mavəraünnəhrdə uyğur rəvabı və özbək rübabı Azərbaycan tarı ilə əvəz edilmişdir. Azərbaycan tarına Özbəkistanda heç bir dəyişiklik edilməmişdir, bunun səbəbi tarın ola biləcəyi ən yaxşı səviyyədə olmasıdır.

"Leyli və Məcnun" operasını yaradan Azərbaycan teatr nümayəndələrinin təcrübəsi özbək ziyalılarına böyük təsir göstərmiş, özbək əsərlərinin yaradılması arzusuna səbəb olmuşdur. 1935-ci ildə Almaatadakı Uyğur Dövlət Teatrı "Arşın mal alan" komediyasının səhnələşdirmiş, illər boyunca tamaşa uyğur tamaşaçısının xüsusi sevgisi ilə əhatə edilmişdir.

1872-ci ildə Şuşada yaradılmış "Məclisi-fəramuşan" məclisi 2022-ci ildə bərpa edilmişdir. Yeni yaradılan məclisdə Azərbaycan və Özbəkistan ədibləri iştirak etmişdir. 2024-cü ildə Azərbaycan və Özbəkistan müttəfiq olmuş, iki ölkənin mədəniyyət nazirlikləri mədəni-humanitar əməkdaşlıq üzrə yol xəritəsini imzalamışdır.

• 
  Azərbaycan milli stendi. Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi (Daşkənd)
• 
  Məhəmməd Füzuli adına Azərbaycan mədəniyyəti, Təhsil və Tədqiqat mərkəzi. Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi (Daşkənd)

Ədəbiyyat

• Akpınar, Yavuz. Azeri edebiyatı araştırmaları. Istanbul: Dergah yayınları, 1994.
• Atabay, T. (2024). Safevi Tarikatının İlk Türkçe Kaynaklarından ‘Akā’İd-i Evliyā’-i Seb’a Arxivləşdirilib 2024-07-06 at the Wayback Machine. SÜREK Alevilik — Bektaşilik Ve Kültür Araştırmaları Dergisi(2), 79–101.
• Berengian, Sakina. Azeri and Persian Literary Works in Twentieth Century Iranian Azerbaijan. K. Schwarz. 1988. ISBN 978-3-922968-69-6.
• Bilgin, Azmi & Üzüm, İlyas (2007). "NESÎMÎ". TDV Encyclopedia of Islam, Vol. 33 (Nesih – Osmanlilar) (in Turkish). Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies. ISBN 978-975-389-455-5.
• Demirci, J. (1998). NEVAVİ'NİN AZERBAVCAN SAHASINA ETKİSİ . Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 38 (1–2), 1–12 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/dtcfdergisi/issue/66761/1043985 Arxivləşdirilib 2023-04-13 at the Wayback Machine
• Yarshater, Ehsan, redaktorFożūlī, Moḥammad // Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume X/2: Forūḡī–Fruit. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 2000. 121–122. ISBN 978-0-933273-41-2. 2022-03-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-29.
• M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
• Macit, Muhsin. Fuzuli, Mehmed b. Süleyman // Kate, Fleet; Gudrun, Krämer; Denis, Matringe; John, Nawas; Everett, Rowson (redaktorlar ). Encyclopaedia of Islam (ingilis) (3rd ed.). Brill Online. 2014. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_27220. ISSN 1873-9830. 2023-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-29.
• Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
• RÓNA-TAS, A. (1976). A VOLGA BULGARIAN INSCRIPTION FROM 1307. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 30(2), 153–186. http://www.jstor.org/stable/23657270 Arxivləşdirilib 2022-12-25 at the Wayback Machine

Əlavə oxu

• Demirci, J. "Azerbaycan şairi Kişverî'nin Nevâyî şiirlerine yazdığı tahmisler" . Türkoloji Dergisi 17 (2010): 47–55 <https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkoloji/issue/43331/527083 Arxivləşdirilib 2023-04-09 at the Wayback Machine>
• Kerimov, P. (2009). ALİ ŞİR NEVAYİ VE XVII. YÜZYIL AZERBAYCAN LİRİK ŞİİRİ . Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), 10 (10), 57–67 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkiyat/issue/16654/521652 Arxivləşdirilib 2023-04-11 at the Wayback Machine
• Musalı, N. (2019). FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE . Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 14 (1), 83–109 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/gopsbad/issue/46703/514040 Arxivləşdirilib 2023-04-12 at the Wayback Machine
• Sertkaya, O. (2011). AZERBAYCAN ŞÂİRLERİNİN ÇAĞATAYCA ŞİİRLERİ (3) Nİ'METULLÂH KİŞVERÎ'NİN DOĞU(ÇAĞATAYCA) TÜRKÇESİ VE BATI(OSMANLI) TÜRKÇESİ İLE NAZİRELERİ . Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 0 (41), 69–90 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutded/issue/17027/177784 Arxivləşdirilib 2023-04-09 at the Wayback Machine
• Sertkaya, O. (2012). AZERBAYCAN ŞAİRLERİNİN ÇAĞATAYCA ŞİİRLERİ (I) . Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 29 (0), 263–266 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutded/issue/17068/178339 Arxivləşdirilib 2023-04-09 at the Wayback Machine
• Sultanov, T. (2018). Ali Şir Nevaî Şiirinin Sadık Bey Sadıkî Sanatına Etkisi . Dil ve Edebiyat Araştırmaları, 18 (18), 277–285 . DOI: 10.30767/diledeara.472646