Fanerozoy
Fanerozoy və ya Fanerozoy eonu — Geoxronoloji cədvəldə 4 eondan sonuncusu. Bol bitki və heyvan aləminə sahib dövrdür. 541 milyon il əvvəl başlamışdır və bu günə qədər dəvam edir. Prekembri adlanan fanerozoydan əvəlki dövr hal hazırda 3 eona: Katarxey, Arxey və Proterozoy eonlarına bölünmüşdür.
Fanerozoy dövrü bir sıra heyvan tiplərinin qalıcı dəlillərinin qəfil görünməsi; bu tiplərin müxtəlif formalarda təkamülü; mürəkkəb bitkilərin yaranması və inkişafı; balığın təkamülü; həşərat və tetrapodların ortaya çıxması; və müasir faunanın inkişafı ilə xarakterizə edilir. Quruda bitki həyatı erkən Fanerozoy eonunda ortaya çıxdı. Bu müddət ərzində tektonik qüvvələr qitələrin hərəkət etməsinə və nəticədə Pangeya (ən son superqitə) adı ilə tanınan tək bir quruparçasını yaratmasına səbəb oldu.
Etimologiyası
redaktəEonun adı qədim yunan dilində φανερός (phanerós) və ζωή (zōḗ) sözlərindən qaynaqlanır və görünən həyat deməkdir. Çünki bir zamanlar həyatın bu eonun ilk dövrü olan Kembridə başladığı düşünülürdü. Fanerozoy termini ilk dəfə 1930-cu ildə Amerikalı geoloq Corc Halkot(1876-1953) tərəfindən işlənmişdir.[1][2]
Xronoloji bölgü
redaktəFanerozoy üç eraya bölünür: Paleozoy, Mezozoy və Kaynozoy. Eralar daha sonra dövrlərə bölünərək 12 dövr əmələ gətirir. Paleozoy balıqların, amfibiyaların və sürünənlərin çoxalması ilə xarakterizə edilir. Mezozoy sürünənlər və inkişaf etmiş məməlilər, daha məşhur olaraq quşlar da daxil olmaqla dinozavrlar tərəfindən idarə edilir. Kaynozoy məməlilərin, daha yaxın zamanlardan etibarən isə insanların erasıdır.
Paleozoy erası
redaktəPaleozoy Yer kürəsi tarixində ilk mürəkkəb həyat formalarının inkişaf etdiyi, bu orqanizmlərin quruda ilk oksigenli nəfəs aldıqları və yer üzündəki bütün həyat növlərinin müxtəlifləşməyə başladığı bir dövrdür. Paleozoy erasında altı dövr var: Kembri, Ordovik, Silur, Devon, Karbon və Perm dövrü.[3]
Kembri dövrü
redaktəKembri Paleozoy erasının ilk dövrüdür və 541 milyon il əvvəldən 485 milyon il əvvələ qədər dəvam etmişdir. Kembri partlayışı kimi tanınan və Yer tarixində ən çox sayda canlıların tək bir dövrdə təkamül etdiyi bu dövr təkamülün sürətlə inkişafına səbəb oldu. Yosun tipli bitkilər inkişaf etdi və faunada trilobitlər kimi zirehli artropodlar üstünlük təşkil etdi. Bu müddət ərzində superqitə Pannotiya parçalanmağa başladı və bu hissələrin əksəriyyəti daha sonra yenidən birləşərək superqitə Qondvananı əmələ gətirdi.[4]
Ordovik dövrü
redaktəOrdovik dövrü 485 milyon il əvvəldən 444 milyon il əvvələ qədər uzanır. Ordovik, bu günə qədər üstünlük təşkil edən bir çox növün, məsələn, ibtidai balıq, başıayaqlılar və mərcankimilərin inkişaf etdiyi bir dövr idi. Bu dövrdə həyatın ən yayqın formaları trilobitlər, ilbizlər və molyuskalar idi. Daha da əhəmiyyətlisi, ilk buğumayaqlıların boş bir qitə olan Qondvanaya, sahilə çıxması ilə heyvan aləmi quruda inkişaf etdi. Ordovikin sonunda Qondvana ekvatordan cənub qütbünə hərəkət etdi. Qondvananın buzlaşması dəniz səviyyəsinin böyük səviyədə aşağı düşməsi ilə nəticələndi və sahillərində qurulmuş bütün həyatı məhv edildi. Bu, Yer tarixində ilk və ikinci ən ölümcül kütləvi qırğın hesab olunur.[5]
Silur dövrü
redaktəSilur dövrü Yerin yenidən qızdığı bir vaxtda, 444 milyon il əvvəl başladı və 419 milyon il əvvələ qədər davam etdi. Bu dövr balığın kütləvi təkamülü ilə səciyyəvidir, çünki çənəsizlər
çoxaldı, çənəli balıqlar inkişaf etdi və ilk şirin su balığı təkamül etdi, baxmayaraq ki, buğumayaqlılar hələ də başlıca yırtıcılar olaraq qalırdı. Tamamilə yerüstü həyat inkişaf etdi, bunlara erkən hörümçəkkimilər, göbələklər və sentipedlər daxil idi. Ali bitkilərinin təkamülü bitkilərin quruda dayaq əldə etməsinə imkan verdi. Bu erkən yerüstü bitkilər torpaqdakı bütün bitki həyatının öncülləridir. Bu müddət ərzində dörd qitə mövcud idi: Qondvana (Afrika, Cənubi Amerika, Avstraliya, Antarktida, Hindistan), Lavrasiya (Avropanın hissələri ilə Şimali Amerika), Baltika (Avropanın qalan hissəsi) və Sibir (Şimali Asiya). Dövrün sonunda dəniz səviyyəsindəki yüksəliş bir çox yeni növ üçün yeni yaşayış sahələrini təmin etdi.[6]
Devon dövrü
redaktə
Devon 419 milyon il əvvəldən 359 milyon il əvvələ qədər davam edir. Qeyri-rəsmi olaraq "Balıqlar əsri" olaraq bilinən Devon, Dunkleosteus kimi zirehli balıqlar və sonda ilk dördayalılara çevrilən xoanlar da daxil olmaqla, balığın nəhəng bir təkamülünü yaşamışdır. Quruda bitki qrupları çoxaldı, ilk ağaclar və toxumlar inkişaf etdi. Devon dövrünün ortalarına yaxın İbtidai bitkilərin plaun, qatırquyruğu və qıjılardan ibarət kola-bənzər meşələri mövcud idi. Bu hadisə yeni yaşayış yerlərindən faydalandıqları üçün buğumayaqlıların həyatının müxtəlifləşməsinə də imkan verdi. İlk amfibiyalar da inkişaf etdi və balıqlar artıq qida zəncirinin başında idi. Devonun sonuna yaxın, bütün növlərin 70%-i yer tarixindəki ikinci kütləvi yox olma hadisəsi ilə birdən-birə məhv oldu.[7]
Karbon dövrü
redaktəKarbon və ya daş kömür dövrü 359 milyon il əvvəl başlamış, 299 milyon il əvvələ qədər dəvam etmişdir. Bu dövrdə orta qlobal temperatur həddindən artıq yüksək idi: erkən Karbonda
orta temperatur 20°C-yə çatırdı (lakin bu rəqəm dövrün ortalarında 10°C-yə qədər enmişdir).Tropik bataqlıqlar Yer üzərində hökm sürürdü və ağaclar böyük miqdarda kömürə çevrilərək kömür yataqları əmələ gətirdi. Dövr bu xüsusiyyətinə görə Karbon dövrü adlanır. Bu bataqlıqların səbəb olduğu yüksək oksigen səviyyəsi, bu səviyyənin tənəffüs sistemləri tərəfindən normal qəbul edildiyi buğumayaqlıların çoxalmasına imkan verdi. Bu dövrdə bataqlıqlarda ilk sürünənlər və sinapsidlər inkişaf etdi.[8]
Perm dövrü
redaktəPerm dövrü 299 milyondan 252 milyon il əvvələ qədər uzandı və Paleozoy dövrünün son dövrü idi. Başlanğıcda bütün qitələr bir araya gələrək Pantalas adlı bir okeanla əhatə olunmuş super qitə Pangeya meydana gətirməyə başladılar.Sərt fiqlimlə birlikdə bu müddətdə Yer çox quru idi, çünki Pangeyanın daxilində su hövzələri hələ yaranmamışdı. Sürünənlər və sinapsidlər yeni quru iqlimdə olduqca inkişaf etdi. Dimetrodon və Edafosaurus kimi canlılar yeni qitəni idarə edirdi.İ lk iynəyarpaqlılar inkişaf etdi və tezliklə yerüstü mənzərədə üstünlük etdi. Dövrün sonuna yaxın Skutozavr və qorqonopsidlər quruda üstünlük etməyə başladı.Nəhayət, dünya tarixində üçüncü kütləvi yox olma hadisəsi və ən böyüyü olan "Böyük Ölüm" kimi tanınan bir hadisə ilə yer üzündəki bütün həyatın 95%-i yox oldu.[9][10]
-
Dimetrodon -
Edafozavr -
Skutozavr -
Qorqonopsid
Mezozoy
redaktəMezozoy dövrü 252 milyon il əvvəl başlamış 66 milyon il əvvəl bitmişdir. " Dinozavrların əsri " olaraq da bilinən Mezozoy, sürünənlərin 150 milyon illik Yer kürəsini dənizlərdə və havada fəth etməsi ilə xarakterizə edilir. Mezozoyda üç dövr var: Trias, Yura və Təbaşir dövrü.
Trias dövrü
redaktəTrias dövrü 252 milyon il əvvəldən 201 milyon il əvvələ qədər dəvam etdi. Üç böyük dövrə malikdir: Erkən Trias, Orta Trias və Son Trias.[11]
Erkən Trias 252 milyondan 247 milyon il əvvələ qədər davam etdi və Pangea hələ dağılmadığı üçün səthdə səhralar üstünlük təşkil edirdi. Yer kürəsi bütün həyatın 95%-inin tükənməsi ilə nəticələnən böyük bir kütləvi qırğının şahidi olmuşdu.Yer üzündə ən çox görülən canlılar, Böyük Ölümdən sağ çıxmağı bacaran bir çox canlı ilə birlikdə Listrosazavr, labirintodonts və Euparkeriya idi.[12]
Orta Trias dövrü 247-237 milyon il əvvəlləri əhatə edir. Orta Triasda Pangeyanın parçalandı və Tetis okeanın yarandı. Ekosistem Böyük Ölümün dağıntısından qurtulmuşdu. Fitoplankton, mərcan və xərçəngkimilər yenidən inkişaf etdi və sürünənlər çoxalmağa başladılar. Dənizlərdə suda yaşayan sürünənlər, məsələn, ixtiozavrlar və nothozavrlar geniş yayılmağa başaladılar. Bu vaxt, quruda şam meşələri və eyni zamanda ağcaqanad və meyvə milçəkləri yayıldı. İlk qədim timsahlar inkişaf etdi, bu da uzun müddət şirin su dünyasını idarə edən iri amfibiyalarla rəqabətə səbəb oldu.[13]
Son Trias dövrü 237 milyondan 201 milyon il əvvələ qədər davam edir. Gec Triasda tez-tez artan temperatur, həmçinin mülayim yağıntılar (ildə 10-20 düym) müşahidə olunurdu. Son istiləşmə ilk həqiqi dinozavrların, eləcə də pterosaurianın təkamülü ilə quruda sürünən təkamülün təkanına səbəb oldu. Dövrün sonunda ilk nəhəng dinozavrlar inkişaf etdi və qabaqcıl pterosaurialar Pangeyada yayıldı.[14][15] İqlim dəyişikliyi, Trias-Yura dövründəki nəsli kəsilmə hadisəsi olaraq bilinən böyük bir ölümlə nəticələndi, bu hadisədə bütün arxosaurlar (qədim timsahlar və dinozavrlar istisna olmaqla), əksər sinapsidlər və demək olar ki, bütün böyük amfibiyalar, orqanizmlərin təxminən 34%-i məhv oldu.[16][17]
Yura dövrü
redaktəYura dövrü 201 milyon il əvvəldən 145 milyon il əvvələ qədər dəvam etmişdir və üç əsas dövrü əhatə edir: erkən yura, orta yura və son yura.[18]
Erkən Yura dövrü 201-174 milyon il əvvəlləri əhatə edir.[18] Bu dövrdə iqlim Triasdan daha nəmli idi və nəticədə dünyada tropik iqlim hakim idi. Dənizlərdə və okeanlarda plesiozavr, ixtiozavr və ammonoidealar üstünlük təşkil edirdi. Quruda, dinozavrlar və digər sürünənlər üstünlük təşkil edir və başda Dilofozavr kimi növlər vardı. İlk həqiqi timsahlar böyük amfibiyaları yox olmağa sürükləyərək təkamül etdi. Sürünənlər dünyanı idarə etmək üçün yüksəldilər. Bu vaxt, ilk əsl məməlilər inkişaf etdi, lakin bu dövrdə heç vaxt bir dırnaq hündürlüyünü aşa bilmədilər.[19]
Orta Yura dövrü 174-cü milyon il əvvəldən 163 milyon il əvvələ qədər dəvam edib.[18] Bu dövrdə dinozavrlar, Brahiozavr və Seysmozavr kimi nəhənglər quruda üstünlük edirdi. Yurada quruda Allosaurus kimi bir çox digər yırtıcılar da artmışdır. Dünyadakı meşələrin böyük bir hissəsini iynəyarpaqlı meşələr təşkil etdi. Okeanlarda plesiosaurslar çox yayılmışdı və ixtiozavrlar inkişaf edirdi. Bu dövr sürünənlərin zirvəsi idi. [20]
Gec Yura dövrü 163-145 milyon il əvvəllərə aid edilir.[18] Bu dövrdə Pangeyanın Lavrasiya və Qondvanaya ayrılması səbəbiylə baş verən hadisə ilə zauropodlar və ixtiozavarlar kütləvi şəkildə yox oldu. Dəniz səviyyəsi yüksəldi, qıjıkimilərin yaratdığı çöllüyü məhv etdi və dayazlıqlar yaratdı. Dəniz səviyyəsi zamanla daha da artmağa davam edərək Atlantik dəniz yolunu açdı. Bölünmüş dünya yeni dinozavrların çeşidlənməsi üçün fürsət verdi.[21]
Təbaşir dövrü
redaktəTəbaşir dövrü Fanerozoyun ən uzun və Mezozoyun sonuncu dövrüdür. 145 milyon il əvvəldən 66 milyon il əvvələ qədər uzanır və iki dövrə bölünür: Erkən Təbaşir və Son Təbaşir
dövrü.[22]
Erkən Təbaşir dövrü 145 milyon il əvvəldən 100 milyon il əvvələ qədər davam edir.[22] Erkən Təbaşir dövrü dəniz yollarının genişlənməsi və nəticədə zauropodların (Cənubi Amerikadan başqa) azalması və məhv olması ilə səciyyələnir. Bir çox sahil dayazlıqları formalaşdı və bu da ixtiozavrların ölməsinə səbəb oldu. Mozazavrlar dənizlərin ən yüksək növləri kimi onları əvəz etmək üçün inkişaf etdi. Karkarodontozavr və Spinozavr kimi dinozavrlar təzahür edərək yaranmış boşluğu doldurdu. Onlaradan ən müvəffəqiyyətlisi hər qitəyə yayılan İquanodont idi. Mövsümlər yenidən qüvvəyə mindi və quru mövsümi olaraq soyudu. Timsahlar üçün iqlim çox soyuq olduğundan, Kulazux kimi böyük amfibiyalar üçün bu dövr sonuncu hakimiyyət dövrü idi. İlk həqiqi quşlar bəlkə də bu dövrdə, pterozavrlarla aralarında rəqabət yaradan təkamül keçirdilər.
Son Təbaşir dövrü 100 milyon il əvvəldən 66 milyon il əvvələ qədərdir.[22] Bu zaman iqlimdə Kaynozoy erasına qədər davam edəcək soyuma baş verdi. Tirannozavr, ankilozavr, triseratops və Hadrozavr kimi yeni növlər qida zəncirində üstünlük təşkil edirdirdilər. Pterosaurialar quşların təzahürü ilə tənəzzülə uğradı. Bu dövrdə kisəlilər inkişaf etdi və nəhəng iynəyarpaqlı meşələrdə leş yeyən kimi fəaliyyət göstərməyə başladı.Son tşbaşirdə həm də ilk çiçəkli bitkilər inkişaf etdi. Dövrün sonunda vulkan püskürmələri atmosferi zəhərləyirdilər.Bu davam edərkən, yer üzündə həyatın uça bilməyən bütün dinozavrlar da daxil olmaqla 75%-inin tükəndiyi beşinci yoxoma hadisəsi baş verdi. Hadisəyə səbəb Yerə dünəş nəhəng meteor olduğu düşünülür. Bədən kütləsi 10 kiloqramdan çox olan bütün canlılar məhv oldu və dinozavrların dövrü sona çatdı.[23][24]
Kaynozoy erası
redaktəKaynozoy erkən dövrdə dinozavrlar yox olduğu üçün məməlilərin heyvanların dominant sinfi olaraq artımı ilə xarakterizə edilir. Kaynozoyun üç dövrü var: Paleogen, Neogen və Dördüncü dövr.
Paleogen dövrü
redaktəPaleogen, 66 milyon il əvvəl dinozavrların nəslinin kəsilməsindən, 23 milyon il əvvəl Neogenin başalamasına qədər dəvam etmişdir. Üç epoxaya bölünür: Paleosen, Eosen və Oliqosen.
Paleosen dövrü, indiki Yukatan yarımadası ərazisindəki bir meteoritin təsiri nəticəsində meydana gələn və yer üzündəki bütün növlərin 75%-nin məhvinə səbəb olan yox olma hadisəsi ilə başladı. Qitələr müasir formalarını almağa başladı, lakin bütün qitələr (həmçinin Hindistan yarımadası) bir-birindən ayrıldı. Bu dövrdə temperatur yüksəldi və cəngəlliklər sonda qütblərə qədər uzandı. Bir vaxtlar suda hökm sürmüş böyük sürünənlər yoxa çıxdıqdan sonra okeanlarda köpək balıqları hakimlik etməyə başladı. Mezozoy dövründə yaranan kreodont və erkən primatlar kimi arxaik məməlilər dünyanı doldurdu. Məməlilər hələ də balaca idi. Bu zaman böyük timsahlar və Titanoboa kimi ilanlar qida zəncirinin ən üst təbəqəsini doldurmaq üçün inkişaf etdilər.
Eosen dövrü 56-34 milyon il əvvələri əhatə etdi. Erkən Eosendə quru məməlilərinin çoxu Paleosendəki kimi kiçikölçülü idi və cəngəlliklərdə yaşayırdılar. Bunların arasında məməlilərin bir çox digər erkən formaları ilə birlikdə erkən primatlar, balinalar və atlar da var idi. Qida zəncirlərinin başında Qastornis kimi nəhəng quşlar vardı. Uçabilməyən yırtıcı quşlar dördüncü dövrdə nəslləri kəsilənə qədər Kaynozoy dövrü boyu qida zəncirinin başında olmağa dəvam etdilər. Temperatur bir qütbdən digərinə olan temperatur fərqi nəzərə alınmazsa 30 dərəcə selsiyədək yüksəldi.[25][26] Eosen və Oliqosen dövrləri arasındakı keçiddə əhəmiyyətli bir məhv olma hadisəsi meydana gəldi və bunun səbəbi hələ də müzakirə olunur.
Oliqosen dövrü 34 milyon il əvvəldən 23 milyon il əvvələ qədər uzanır. Oliqosen, Eosenin tropik dünyası və daha müasir ekosistemlər arasında vacib bir keçid dövrü idi. Bu dövrdə ilk fillər, pişiklər, itlər, kisəlilər və bu gün də yayılan bir çox növ də daxil olmaqla bir çox yeni növün faydalanmasına səbəb olan çöllərin qlobal genişlənməsi baş verdi. Bu dövrdə həmişəyaşıl ağaclar da daxil olmaqla bir çox digər bitki növləri də inkişaf etdi. Məməlilər böyüməyə davam etdilər. Təkdırnaqlıların inkişafı da bu dövrə təsadüf edilir.
-
Qastornisin İnsanla ölçülərini müqayisə edən təsviri -
Kreodontun təsviri -
Balinakimilərin qədim əcdadı olan bazilozavr-ın təsviri
Neogen dövrü
redaktəNeogen dövrü 23.03 milyon il əvvəldən 2.58 milyon il əvvələ qədər davam edir. Dövr 2 epoxaya bölünür: Miosen və Pliosen[27]
Miosen 23.03-5.333 milyon il əvvəlləri əhatə edən və dünyanın böyük bir hissəsini əhatə edən çöllərin daha da yayıldığı, bu müddətdə meşələrin azaldığı bir dövrdür. Bu müddət ərzində təkdırnaqlılar inkişaf etdi və bir çox müxtəlif növə çevrildi. Onlarla bərabər 30 növə çevrilən meymunlar da inkişa keçirdi. Tetis dənizi Ərəbistan yarımadasının yaranmasıı ilə bağlandı və sonradan indiki Qara, Qırmızı, Aralıq dənizi və Xəzər dənizlərini geridə qoyaraq parçalandı. Bir çox yeni bitki növü təzahür etdi və müasir toxumlu bitkilərinin 95%-i Miosenin ortasında inkişaf etdi.[28]
Pliosen epoxası 5,333 milyon il əvvəldən 2,58 milyon il əvvələ qədər davam etdi. Pliosendə son dərəcə müasir növlərə və bitkilərə səbəb olan iqlim dəyişikliyi baş verdi. Aralıq dənizi bir neçə min illik qurudu. Bu böyük geoloji hadisələrlə yanaşı, Afrikada Avstralopiteklər böyük təkamül keçirdilər. İqlim dəyişiklikləri hələ də bütün dünyada yayılmağa davam edən savannaları, Hind mussonlarını, Şərqi Asiyadakı çölləri və Böyük Səhranın başlanğıclarını gətirdi. Yerin qitələri və dənizləri indiki şəklinə keçdi. Dünya xəritəsi o vaxtdan Dördüncü dövrdə Böyük göllər kimi buzlaqların yaratdığı dəyişikliklərdən başqa çox dəyişmədi.
Dördüncü dövr
redaktəDördüncü dövr 2.58 milyon il əvvəldən bu günə qədər davam edir və Fanerozoy Eonundakı ən qısa geoloji dövrdür. Müasir heyvanlar və iqlimdəki kəskin dəyişikliklər ilə səciyyəvidir. İki epoxaya bölünür: Pleystosen və Holosen.
Pleystotsen 2,58 milyon il əvvəldən 11,700 il əvvələ qədər davam etmişdir. Bu dövr Orta Esendə başlayan soyuma ilə bağlı olaraq buz dövrləri ilə xarakterikdir. Bu epoxa ərzində dağlıq ərazilərdə buzlların 40 dərəcə şimal enliklərinə qədər irəlilədiyi ən az dörd ayrı buzlanma dövrü var. Bu vaxt Afrikada Böyük səhra, Namib və Kalaxari səhralarının yaranması ilə nəticələnən quraqlıq dövrü yaşandı. Mamontlar, ilkin canavarlar, yarıq dişli pişiklər və ən populyarı olan Homo sapiens də daxil olmaqla bir çox canlı inkişaf etdi. Yüz min il əvvəl Afrikanın ən böyük quraqlıqlarından biri sonlandı və ibtidai insanın yayılmasına səbəb oldu. Pleystotsenin sonuna yaxın böyük bir nəsli yox olma ilə dünyanın faunasının çox hissəsi, o cümlədən Neandertallar kimi hominid növlər də məhv edildi. Bu hadisə Afrikayaa daha az dərəcədə olmaqla bütün qitələrə təsir etdi. Bu prosesin Homo Sapiensə nə dərəcədə təsir göstərməsi hələ də müzakirə olunur.[29]
Holosen 11,700 il əvvəl başlamış və günümüzə qədər davam edir. Bütün yazılmış tarix və "dünya tarixi" Holosen dövrünün hüdudları daxilindədir.[30] İnsan fəaliyyəti təxminən 10,000 il əvvəl başlayan kütləvi nəsli kəsilmədə günahlandırılır, baxmayaraq ki, bu proses yalnız sənaye İnqilabından bəri qeydə alınmışdır. Buna bəzən " Altıncı yox olma hadisəsi " deyilir. Sənayə İnqilabından bəri 322 növdən çoxu insan fəaliyyətinə görə məhv olmuşdur.[31][32]
İstinadlar
redaktə- ↑ Chadwick, G.H. "Subdivision of geologic time". Bulletin of the Geological Society of America. 41. 1930: 47–48.
- ↑ Harland, B.; və b., redaktorlar A geologic timescale 1989. Cambridge: Cambridge University Press. 1990. səh. 30. ISBN 0-521-38361-7.
- ↑ University of California. "Paleozoic". University of California. 2015-05-02 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Cambrian". University of California. 2012-05-15 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Ordovician". University of California. 2015-05-02 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Silurian". University of California. 2017-06-16 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Devonian". University of California. 2012-05-11 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Carboniferous". University of California. 2012-02-10 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Natural History Museum. "The Great Dying". Natural History Museum. 2015-04-20 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Permian Era". University of California. 2017-07-04 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Alan Logan. "Triassic". University of New Brunswick. 2015-04-26 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Alan Kazlev. "Early Triassic". unknown. 2015-04-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ Rubidge. "Middle Triassic". unknown. 2015-04-29 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Britt, Brooks B.; Dalla Vecchia, Fabio M.; Chure, Daniel J.; Engelmann, George F.; Whiting, Michael F.; Scheetz, Rodney D. "Caelestiventus hanseni gen. et sp. nov. extends the desert-dwelling pterosaur record back 65 million years". Nature Ecology & Evolution (ingilis). 2 (9). 2018-08-13: 1386–1392. doi:10.1038/s41559-018-0627-y. ISSN 2397-334X. PMID 30104753.
- ↑ "Giant bones get archaeologists rethinking Triassic dinosaurs". The National (ingilis). 2020-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-14.
- ↑ Graham Ryder; David Fastovsky, Stefan Gartner. Late Triassic Extinction. Geological Society of America. 1996-01-01. ISBN 9780813723075. 2020-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-24.
- ↑ Enchanted Learning. "Late Triassic life". Enchanted Learning. 2015-02-28 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ 1 2 3 4 Carol Marie Tang. "Jurassic Era". California Academy of Sciences. 2015-05-06 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Alan Kazlev. "Early Jurassic". unknown. 2015-06-01 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Enchanted Learning. "Middle Jurassic". Enchanted Learning. 2015-02-28 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Bob Strauss. "Cretaceous sauropods". author. 2015-03-19 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ 1 2 3 Carl Fred Koch. "Cretaceous". Old Dominion University. 2015-05-14 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Cretaceous". University of California. 2017-06-11 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Elizabeth Howell. "K-T Extinction event". Universe Today. 2015-05-05 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Eocene Climate". University of California. 2015-04-20 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ National Geographic Society. "Eocene". National Geographic. 2015-05-08 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Encyclopædia Britannica. "Neogene". Encyclopædia Britannica. 2015-05-02 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Miocene". University of California. 2015-05-04 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Pleistocene". University of California. 2014-08-24 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ University of California. "Holocene". University of California. 2015-05-02 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Scientific American. "Sixth Extinction extinctions". Scientific American. 2014-07-27 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ IUCN. "Sixth Extinction". IUCN. 2012-07-29 tarixində arxivləşdirilib.
Xarici keçidlər
redaktə