İran azərbaycanlıları

İran azərbaycanlıları, cənubi azərbaycanlılar, İran türkləri və ya İran azəriləri (Farsca: ایرانیان آذربایجان; Azərbaycanca: ایران آذربایجانلیلاری [iˈɾɑːn ɑːzæɾbɑjˈdʒɑnlɯlɑɾɯ]) — İranda yaşayan və Azərbaycan türkcəsini özlərinin ana dili kimi danışan etnik qrup. Onlar Şimali Azərbaycanda yaşayanlarla eyni etnik qrup hesab edilirlər və İrandakı Türk xalqlarından birini təşkil edirlər.

Azərbaycanlılar

Məhəmməd Xiyabani Səttar xan Bağır xan Şəhriyar Mirzə Əli Möcüz Mirzə Kazım bəy Əli Nazim Mir Cəlal Paşayev Səməd Behrəngi Əhməd Kəsrəvi Fərəh Pəhləvi Əli Xamenei Əli Dayi Mir Hüseyn Musəvi Seyid Cəfər Pişəvəri Sami Yusuf
Yaşadığı ərazilər
İran 12–30 milyon İran əhalisinin 16–24%-i  Azərbaycan 248,000  Kanada 50,000 – 60,000  ABŞ 40,400
Dili
Azərbaycan dili, fars dili
Dini
əsasən şiə islam, az sayda sünni islam
Mənşəyi
Oğuz
Qohum xalqlar
Türk xalqları

İran azərbaycanlıları özlərinin doğma bölgəsi olan İran Azərbaycanında və ya Cənubi Azərbaycanda yaşamaqdadırlar. Buraya Şərqi Azərbaycan, Ərdəbil, Zəncan və Qərbi Azərbaycan ostanları daxildir. Bu ostanlarda onlar əhalinin mütləq əksəriyyətini təşkil etsələr də, habelə Kürdüstan, Qəzvin, Həmədan, Gilan, Mərkəzi və Kermanşah ostanlarında da kütləvi şəkildə yaşamaqdadırlar. Həmçinin onlardan xeyli sayda insan Tehranda, Kərəcdə və digər yerlərdə də yaşamaqdadır.

İran Azərbaycanında yaşayan və ya əslən İran Azərbaycanından olan azərbaycanlılar. İran azərbaycanlılarının sayı müxtəlif mənbələrə görə 35–40 milyondur. Bu isə İran əhalisinin 42% — 46%-ni təşkil edir.

Demoqrafik göstəricilər

İran Orta Şərqdəki bir çox digər dövlət kimi çoxmillətli bir dövlətdir. Ölkədə yaşayan etnik azlıqların dəqiq sayı bilinməməklə birlikdə, ehtimal edilir ki, ölkənin titul etnosu olanfarslar ölkə əhalisinin yarısından bir az çoxunu təşkil edirlər. Say etibarilə farslardan sonra ən çox yayılmış etnos Azərbaycan türkləri və ya azərbaycanlılardır. Onlar İran Azərbaycanından (Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur) başqa, digər 4 ostanda yaşamaqdadırlar. Buraya Əfşarlar, Qaragözlülər, Şahsevənlər və Baharlılar da daxil olmaqla Həmədan ostanı, Qəzvin, Mərkəzi və Kürdüstan ostanları daxildir. Mərkəzi ostanda yaşayan azərbaycanlılar Komican, Xondab, Savə, Zərəndiyə, Şazənd və Fərahan şəhristanlarının müxtəlif bölgələrində və kəndlərində yaşayırlar. Kürdüstan ostanında yaşayan azərbaycanlılar əsasən Qürvə ətrafındakı kəndlərdə yaşamaqdadırlar.

Bundan başqa, tarix boyunca xeyli sayda Azərbaycan türkü İranın mərkəzi bölgələrinə köç etmiş, əsasən Tehran, Qum və Kərəcdə məskunlaşmışdır. Onların köç bölgələrinə hətta İranın şərq qurtaracağı olan Xorasan da daxildir. Mühacir Azərbaycan icmaları təkcə şəhər və sənaye fəhlə sinifləri arasında deyil, həm də ticarət, inzibati, siyasi, dini və intellektual dairələrdə görkəmli şəxslərlə təmsil olunub.

Erməni iranşünas olan Viktoriya Arakelova bildirir ki, Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra İrandakı azərbaycanlıların sayını hesablamaq siyasi səbəblərə görə çətinləşmişdir. O, 1990-cı illərin əvvəllərindəhəm Rusiya, həm də Qərb hesabatlarında, akademik nəşrlərində onların sayının əsasən 30 milyon hesab edildiyini bildirir. Bu zaman İran əhalisinin sayı cəmi 60 milyon idi və bu hesablamalarla əhalinin yarısı Azərbaycan türkü idi. O, əlavə edir ki, vaxt keçdikcə bu hesablamalar dəyişdi və 2000-ci illər boyunca bu rəqəmlər 20 milyona endirildi.

Dəqiq rəqəmlər bəlli olmasa da, Tehran şəhərinin 25 faizinin, Tehran ostanının isə 30.3-33 faizinin azərbaycanlılardan ibarət olduğu təxmin edilir. Tehran ostanına daxil olan bütün məntəqələrdə azərbaycanlılar yaşamaqdadır. Beləliklə, onlar Tehran şəhərində və ostanında farslardan sonra sayları ən çox olan ikinci etnosdurlar. Bəzi qaynaqlara görə, Tehran şəhəri əhalisinin 1/3 hissəsinin Azərbaycan türklərindən və ya azərbaycanlılardan təşkil edildiyi iddia edilməkdədir.

Britannica Ensiklopediyasına görə, XXI əsrin əvvəllərində İrandakı azərbaycanlıların sayı təxminən 15 milyon olmuşdur. Rasmus Kristian Elling öz kitabında CIA Factbook və US Library Congressə istinad edərək, onların sayının 12–18 milyon və ya 16–24 faiz arasında dəyişə biləcəyini ehtimal etməklə birlikdə, məsələnin çox qarışıq olduğunu da qeyd edir. Brenda Şaffer hələ 2002-ci ildə İrandakı azərbaycanlıların sayının 27 milyon olduğunu bildirir. İranda əhalinin hesablanması kimliklə bağlı məsələlərdə dini aidiyyətları üstün tutur və şiə olanların hamısını eyni kimlik kimi qəbul edir. Buna görə də, azərbaycanlıların sayı ilə bağlı dəqiq rəsmi məlumat yoxdur, lakin bəzi nüanslar da bir neçə rəsmi şəxslərin rəqəm iddiaları olmuşdur. Məsələn, keçmiş XİN Əli Əkbər Salehi 2012-ci ildə Türkiyə ilə İranın mədəni yaxınlığından bəhs edərkən bildirmişdi ki, İranın 40 faizi türkcə danışmaqdadır. Beləliklə, 2019-cu ildə , İran əhalisinin 83 milyon olduğunu nəzərə alınsa, ümumi türklərin sayının Əli Əkbər Salehiyə görə 33 milyon olduğunu bildirmək mümkündür.

GAMOH-un rəhbəri Dr. Mahmud Çöhrəqanlı Vaşinqtondakı düşüncə mərkəzinə verdiyi müsahibə zamanı İrandakı Azərbaycan türklərinin tarixi ilə bağlı məsələlər danışarkən bildirişdi ki, 70 il əvvələ qədər İranın ümumi əhalisinin 51.5 faizini Azərbaycan türkləri təşkil etmiş, keçən dövr ərzində onların sayının artmasına baxmayaraq, İran hakimiyyəti guya onların sayının azaldığını və 25 faizə gerilədiyini iddia etməkdədir. O, Azərbaycan türklərinin sayının 32 milyon olduğuna və İranda çoxluğu təşkil etdiyinə inandığını bildirmişdir. O, bu rəqəmin Xəzər sahilində yaşayan türkmənlərin də hesablandığı təqdirdə 34 milyona qalxdığını, 32 milyon Azərbaycan türkünün 20 milyonunun Cənubi Azərbaycanda, 10 milyonunun əhalisinin 70 faizinin türklər təşkil etdiyi Tehran ostanında yaşadığını iddia etmişdir. Bundan başqa, o, 2 milyon Qaşqay və yenə 2 milyon olmaqla Xorasan türklərinin sayını da vurğulamışdır.

Subetnik qruplar

İrandakı azərbaycan türklərinin müxtəlif subetnik qrupları mövcuddur. XIX əsrdə Şimali Azərbaycanla Cənubi Azərbaycanın ayrılmasından sonra cənubdakı subetnik qruplara şahsevənlər, qarapapaqlar, ayrumlar, bayatlar, qacarlar, qaradağilər və qaragözlülər daxil olmuşdur.

Tarix

Azərbaycan türklərinin bölünməsi

1804–1813 və 1826–1828-ci illərdə baş vermiş Rus-Qacar müharibələrindən sonra Qafqaz Qacar hakimiyyətindən (Qacarların Arazdan şimalda hakimiyyətləri çox zəif idi) çıxaraq Rusiya hakimiyyətinə girdi. İmzalanmış Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri iki imperiyanın sərhədlərini müəyyənləşdirdi. Nəticədə Azərbaycan türkləri iki yerə parçalanmış vəziyyətə düşdülər. Buna görə də, xüsusən Türkmənçay müqaviləsi müasir Azərbaycan türklərinin tarix yaddaşında mühüm yerə sahibdir. XX əsrin çox hissəsi boyunca bu müqavilə bir milləti iki yerə bölən hadisə kimi dəyərləndirilmişdir. Beləliklə, bu müqavilə nəticəsində bölünmüş sərhədlər əsasında Azərbaycan Respublikası yaranmış, yerdə qalan Azərbaycan türkləri isə müasir İranın tərkibində müxtəlif ostanlarda yaşamağa davam etmişdirlər.

Bu iki müharibə nəticəsində Azərbaycan türkləri iki yerə ayrılsalar da, onların arasında bu dövrün böyük bir hissəsində mədəni və iqtisadi əlaqələr öz mövcudluğunu qoruyub saxlamışdır. İran Azərbaycanında və Azərbaycan Respublikasında yaşayan Azərbaycan türkləri və ya azərbaycanlılar hələ də eyni etnik qrup hesab edilirlər.

Ayrılığın mədəniyyətdə yeri

Müharibənin bitməsindən sonra imzalanan Türkmənçay müqaviləsi XX və XXI əsr boyunca bir millətin ayrılığının simvolu halına gəlmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi mövzuya çevrilən bir millətin ayrı düşməsinə onlarla əsər həsr edilmişdir. Bunlara Bəxtiyar Vahabzadənin Gülüstan poemasını, Süleyman Rüstəmin Təbrizim şerini, Sayman Aruzun Yüz il inqilab romanını, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin İki od arasında romanını, Xəlil Rza Ulutürkün əsərlərini misal göstərmək olar. Bir millətin ayrılığını musiqi sahəsində də göstərmək üçün bəstəkar Əli Səlimi 1958-ci ildə Fərhad İbrahiminin Ayrılıq şerinə musiqi bəstələmışdır. Şimali Azərbaycanda Cənubi Azərbaycan həsrətini simvollaşdırmaq üçün XX əsrin ortalarından etibarən kişi adı kimi Təbriz adı çox yayılmışdır. Xalq şairi və Azərbaycan azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən biri olan Xəlil Rza Ulutürk də Qarabağ müharibəsində şəhid olan və Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanı olan oğluna Təbriz adı vermişdir. Türkmənçay müqaviləsinin imzalandığı gün hər il Şimali Azərbaycanda və Cənubi Azərbaycanda gizli və ya açıq şəkildə qeyd edilir.

Rus-Qacar müharibəsi (1826–1828)

Bu müharibənin yükünün çox hissəsini Qaradağ bölgəsində yaşayan tayfalar çəkmişdilər. Sərhəd bölgəsində yaşayan bu tayfalar Qacar ordusunu həm döyüşçü ilə, həm də ərzaqla təmin etməkdə idilər. Müharibə ərəfəsində burada yaşayan tayfalar əsasən köçəri həyat sürməkdə idilər. Əsas tayfalara Çələbiyanlı (1500 çadırdan ibarət), Qaraçorlu (2500 çadırdan ibarət), Hacı Əlili (800 çadırdan ibarət), Bəydilli (200 tayfadan ibarət) və digər kiçik qruplar (500 çadırdan ibarət) obaları yaşamaqda idilər. Bu zaman Əhərdə 3500 sakin var idi və bura Qaradağın yeganə şəhəri idi. Hacı Əlililər sonrakı siyahı dəyişikliklərdə mühüm rol oynamışdırlar.

Məşrutə hərəkatı

Məşrutə hərəkatı zamanı Təbriz 1907-ci ilin 8 yanvarında Məhəmmədəli şah Qacarın taxta çıxmasından sonra əsas döyüşlərin meydana çıxdığı yer idi. İnqilabçılara əslən Arasbarandan olan Səttar xan başçılıq etməkdə idi. Heydər xan Əmioğlu inqilabın meydana çıxmasında və inkişafında mühüm rol oynamışdır. Onun sayəsində ilk solçu düşüncələr ölkənin əsas siyasi cərəyanlarına təsir göstərməyə başlamışdır. Sonrakı təlatümlü illərdə Hacı Əlili tayfasının başçısı Əmir Ərşad konstitusiya tərəfdarlarını dəstəkləmiş, konstitusiya əleyhdarları olan Çələbiyanlı tayfasını məğlub etmişdir. İndidə bölgədə çox məşhur olan və qəhrəman kimi xatırlanan Əmir Ərşad kürd üsyançılara qarşı döyüşdə öldürülmüşdür. Əmir Ərşad İran Azərbaycanına hücum edib əhalini qarət edən kürd Simitqo tayfasını ağır şəkildə məğlub edib qovmuşdu. O, bütün İrandan kommunizmi qovan şəxs kimi qiymətləndirilir.

Sonradan sonuncu Qacar şahı olacaq Əhməd Mirzə Qacarın müəllimi olan rus zabit K.N. Smirnov hesabatlarında “farslarla azərbaycanlıların mənəvi cəhətdən fərqli olmalarını, sərt və dikbaş azərbaycanlıların farsları qorxaq , farsların isə azərbaycanlıları təkəbbürlü” hesab etdiklərini yazmışdır. Smirnovun qeyd etdiyi bir digər maraqlı məqam isə, onun Təbrizdəki üsyanın sonda Azərbaycanın İrandan ayrılması ilə nəticələnəyini bildirməsidir. Smirnovun da müşayət etdiyi kimi Cənubi Azərbaycanda ilk panazərbaycançı sentimentin üzə çıxması bu dövrdə yaşandı. Bunun səbəbləri despotik şah hakimiyyətindən və iqtisadi vəziyyətin pisliyindən əlavə, Şimali Azərbaycanla olan əlaqələr  və Osmanlı imperiyasındakı 1908-cı il inqilabı idi. Pantürkist inqilabı kimi dəyərləndirilən bu inqilab Cənubi Azərbaycandakı türkçülüyə əsaslanan panazərbaycançılığın genişlənməsinə təsir etmişdir. Bunun təsiri idi ki, Təbrizdə məşrutə tələbinə qarşı mərkəzin repressiv cavabına üsyan edənlər “sutan da şah qədər yaxşı olar” deyə bəyanat vermişdilər.  Lakin Gənc Türklərin hadisələrə müxadiləsi müəyyən səbəblərə görə məhdud qaldı və Təbriz mərkəzli hərəkat hərbi müdaxilə ilə yatırıldı.

Azərbaycan türkü intelektualların İranın modern ultramillətçiliyində rolu

Məşrutə hərəkatı İrana demokratiya gətirmədi. Əvəzində bir zamanlar İran Kazak Briqadasının generalı Rza şah özü də türk olan Əhməd şah Qacarı taxtdan endirərək Pəhləvi sülaləsinin əsasını qoydu. Sonuncu Qacar şahının taxtdan endirilməsi 1925-ci ildə rəsmi şəkildə təstiqləndi və bununla da despotik sülalənin hakimiyyəti quruldu. Rza şahın etnik millətçiliyi və kültürəl birlik yaratma cəhdləri, məcburi detribalizasiya və oturaqlaşdırma bir çox sosial qrupların, etnosların təzyiqlərə məruz qalması ilə nəticələndi. Belə qruplardan biri də Azərbaycan türkləri idi. İronik olaraq, irqi ultramillətçiliyə əsaslanan bu totalitar siyasətin Azərbaycandan olan intelektual Mirzə Fətəli Axundov idi. Aryanların üstünlüyünü ehtiva edən Orientalist dünyagörüşünə uyğun olaraq o, İslamdan öncəki Əhəməni və Sasani imperiyalarını ideallaşdırırdı və eyni zamanda da İranın islamlaşdırılmasını lənətləyirdi. Uzaq keçmişin bu cur ideallaşdırılması Pəhləvi sülaləsinin iki hökmdarı tərəfindən də praktikada tədbiq edildi. Xüsusən sülalənin ikinci şahı olan Məhəmməd Rza şah Pəhləvi özünü Āryāmehr, yəni bütün aryanların nuru adlandırmışdı. Məhəmməd Rza şah müsahibələrindən birində bildirmişdi ki, "biz iranlılar aryanıq və fakt odur ki, bizim Avropanın digər aryan millətləri ilə qonu ola bilməməyimiz coğrafi anomaliyadır".

Mirzə Fətəli Axundov İranın ultramillətçiliyini yüksəldən tək Azərbaycan türkü deyildi. Berlindəki İran Cəmiyyətinin təşkilatçısı olan Həsən Tağızadə də iranlı millətçiliyinin inkişafına yardım etmişdir. 1916-cı ildən o, fars filində "Kaveh" jurnalını nəşr etdirirdi və jurnalda almanlarla iranlıların irqi birliyini vurğulayırdı. Əhməd Kəsrəvi, Tağı Arani, Hüseyn Kazımzadə (İranşəhr) və Mahmud Əfşar da Azərbaycan türkcəsinin tamamilə ortadan qaldırılmasının tərəfdarı idilər. Onlar bu dilin varlığının iranlıların irqi saflığı ilə ziddiyyət təşkil etdiyini bildirirdilər.

Məhəmməd Rza şah Pəhləvinin dövründə Əhməd Kəsrəvi tərəfindən yazılmış “Azəri və ya qədim Azərbaycanın dili” əsəri böyük səs-küyə səbəb oldu. Türkiyədə və Azərbaycanda türklərin kökənləri ilə bağlı qızğın mübahisələrin getdiyi dövrdə yazılan əsərdə Kəsrəvi qədim Azəri dilinin Türk dillərinə aid olmadığını bildirdi. İlk ciddi əsəri ilə şərqşünaslıq elmində böyük səs-küyə səbəb olan Kəsrəvinin bu nəzəriyyəsi elmi dairələrlə yanaşı, fars dilinə dayanan iranlı kimliyini qəbul etdirməyə çalışan hakimiyyət tərəfindən böyük dəstək gördü. Hakimiyyətin apardığı təbliğata görə, İran azərbaycanlıları və ya İran türkləri əslində ari irqindən olmaqla birlikdə, Səlcuqların regiona gəlişindən sonra türkləşmişdilər. Bu nəzəriyyəyə görə, əslində ali irqdən, yəni ari irqindən olan Azərbaycan türkləri genetik olaraq erkən orta əsrlərdə indiki İran Azərbaycanında yaşayan və irandilli tayfalardan hesab edilən Azərilərin varisləri idilər, onların hal-hazırda türkcə danışması isə sadəcə tarixi yanılqı idi.

Kəsrəvi kimi həm təbrizli, həm də əslən azərbaycanlı olan Seyid Həsən Tağızadə bu mövzu barədə yazırdı:

Farslar etnik qrup deyildirlər…İranlılar bunu anlamırlar…kültür və coğrafiya birləşdirici gücdür...dil və din vacib deyil...kültür ən vacibidir...Fars dili həmişə Azərbaycanda öyrədilib...Hər bir kəs, hətta 100 faiz iranlı olan kəs belə başqa dillərdə danışa bilər...Türkcə danışanları tük adlandıra bilmərik...Onlar özlərini iranlı hesab edirlər...dil [Azərbaycan türkcəsi] onlara keçmişdən tədbiq edilir...Türkcə nə yazmayın, nə də oxumayın...yalnız farsca...hər bir kəs yalnız farsca öyrənsin.

Göründüyü kimi, Kəsrəvi əgər Azərbaycan türklərinin əslində ari mənşəli olduğunu iddia edirdisə, o dövrün görkəmli şəxslərindən biri olan Seyid Həsən ümumiyyətlə mənşə məsələsinə toxunmağa ehtiyac görmədən türklərin artıq bu dildə danışmamalı olduğunu iddia edirdi.

Cənubi Azərbaycandan Şimali Azərbaycana miqrasiya

1850-ci illərdən başlayaraq xeyli sayda cənubi azərbaycan Rusiya imperiyasında, xüsusən iqtisadi baxımdan böyük irəliləyiş əldə edən və azərbaycanlıların məskunlaşdığı Bakı şəhərində işçi olaraq çalışmağa başladı. Qafqazln Bakı şəhərindən başqa hissələrindəki şəhərlərində də onlara rast gəlmək mümkün idi. Qacar imperiyası və ya İran Rusiya hakim dairələrində Persiya adlandırıldığı üçün onlar tez-tez rəsmi sənədlərdə persian deyə qeyd edilirdilər. Cənubdan gələnlər isə öz aralarında bir-birinə həmşəhri deyə xitab etməkdə idilər. Yerli azərbaycanlılar və ya Azərbaycan türkləri tərəfindən geniş ölçüdə qəbul edilmiş söz bəzən onlar tərəfindən ümumi cənubi azərbaycanlıları təsvir etmək üçün də istifadə edilirdi. Artıq XIX əsrdə bu söz Rusiya imperiyasının Tiflis və Bakı kimi şəhərlərində bir qədər dəyişikliyə uğrayaraq qamşara (rusca:гамшара) və ya amşara (rusca:амшара) kimi işlədilirdi. Sovet hakimiyyəti illərində bu söz Aşqabadın ara küçələrində istifadə edilən ruscasından götürülərək möhtəkirləri ifadə etmək üçün işlədilmişdir.

Cənubi azərbaycanlılar əsasən sadə fiziki əmək tələb edən işlərdə işləyirdilər. 1867-ci ildə təkcə Qubanın boya almaq üçün əkilən bitki plantasiyalarında 9–14 min cənublu işləməkdə idi. 1886-cı ildə Quba qəzasının iqtisadi vəziyyəti ilə bağlı Yaqodinski tərəfindən hazırlanmış hesabatda bildirilir ki, tez-tez rast gəlinən və gəlmə azərbaycanlılarla yerli qadınlar arasında bağlanan nikahlar gəlmələrin kəndlərdə məskunlaşmasına və qısa müddətdə assimiliyasiya olmasına yol açır. Belə evliliklərdən dünyaya gələn uşaqlar cəmiyyətə inteqrasiya olmuş şəkildə yaşayır və onlara yerli sakinlər tərəfindən gəlmə münasibəti bəslənilmir.

XIX əsrin sonlarından etibarən özünün yüksək səviyyədə inkişaf edən neft sənayesinə görə Bakı şəhəri cənublular üçün başlıca miqrasiya istiqamətinə çevrilir. XX əsrin əvvəllərində Bakıdakı neft işçilərinin demək olar ki yarısını onlar təşkil edirdilər və sayları 9.426 nəfərə çatırdı. Bu rəqəmlər 1897-ci ilə aid idi və 1903-cü ildə rəqəmlər 11.132 nəfərə yüksəldi. 1913-cü ildə isə Bakıda işləyən cənubluların sayı 25.096 nəfər oldu. Məsələn, Heydər xan Əmioğlu və Səttər xan Bakı bir müddət olmuş, daha sonra cənuba gedərək siyasətə qarışmışdırlar.

1925-ci ildə Şimali Azərbaycanda və ya Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasında 45.028 nəfər İranda doğulan şəxs yaşamaqda idi. Onlardan 15.000 nəfəri əsasən neft mədənlərində, limanda, dəmiryolunda və ticarət donanmasında işləməkdə idilər və İran vətəndaşlığını saxlamaqla əsasən Bakı ilə Gəncədə yaşamaqda idilər. Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin qəbul etdiyi qərar ilə İran vətəndaşlığını saxlayan şəxslərə Sovet vətəndaşlığına müraciət etmək və daha sonra da Qazaxıstana sürgün edilmək üçün 10 gün vaxt tanındı. Onlardan 2.878 nəfər bunu qəbul etmədi və İrana geri göndərildi. Sovet vətəndaşlığını qəbul edən bəzi insanlar daha sonra müxtəlif antisovet fəaliyyətlərdə ittiham edilərək həbs edildilər. Onlardan bəziləri 1938-ci ildə baş vermiş və "İran əməliyyatı" adlandırılan proses zamanı edam edildilər.

1946-cı ildə Seyid Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyindəki Azərbaycan Milli Hökumətinin süqut etməsindən sonra 10 mindən çox cənublu şimala mühacirət etdi. Mühacirətin məqsədi Şah hakimiyyətinin bərpa edilməsindən sonra gözlənilən amansız repressiyalardan yayınmaq idi. Ümumiyyətlə, Şimali Azərbaycanda Cənubi Azərbaycan gəlmiş xeyli sayda məşhur olmuşdur. Onlara misal olaraq yazıçılar Mir Cəlal Paşayevi, Mirzə İbrahimovu, müğənnilər Rübabə Muradovanı, Fatma Muxtarovanı, aktrisa Münəvvər Kələntərlini, şair Mədinə Gülgünü, Balaş Azəroğlunu göstərmək olar.

İkinci Dünya müharibəsi və Azərbaycan Milli Hökumətinin qurulması

1941-ci ilin sonlarında Sovet İttifaqı ordusu Britaniya ordusu ilə əməkdaşlıq şəklində İranı ələ keçirdilər. Sovet İttifaqı ordusu Azərbaycan SSR ərazisindən sərhədi keçərək İrana daxil oldular. İran ordusu demək olar ki, müqavimət göstərə bilmədi və Rza şah taxtdan əl çəkməyə məcbur oldu. Onun yerinə oğlu Məhəmməd Rza şah taxta çıxdı. Onun taxta çıxma tarixi 16 sentyabr 1941-ci ildə oldu. Dörd illik gərgin dövrdən sonra Cənubi Azərbaycan ərazisində Sovet İttifaqının dəstəyi ilə Azərbaycan Milli Hökuməti quruldu. Bu hökumət Azərbaycanı 1945-ci ilin noyabrından 1946-cı ilin sonlarına qədər buranı idarə etdi. ABŞ başda olmaqla ABŞ-nin böyük təzyiqi nəticəsində Sovet ordusu buradan çıxmağa məcbur oldu və qısa müddət sonra mərkəzi hökumətin ordusu buranı ələ keçirdi.

İslam inqilabı və sonrası

İslam inqilabı

1953-cü ildə İranda baş vermiş çevrilişdən sonra Pəhləvi hakimiyyəti daha da gücləndi və İran Qərb bloku ilə yaxın müttəfiq oldu. Məhəmməd Rza şah Pəhləvi Qərblə əlaqələrindən istifadə edərək ölkə daxilində özünün diktator hakimiyyətini möhkəmləndirməklə məşğul idi. ABŞ-nin böyük dəstəyinə arxalanan şah Soyuq Müharibənin yaratdığı şəraitdən də yararlanaraq ölkənin Şərq bloku və ya Sovet İttifaqına yaxınlaşmasına əngəl oldu. 1960-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq şah bir sıra sosial və iqtisasi islahatlar həyata keçirdi. Ağ İnqilab olaraq bilinən bu islahatlar proqramının məqsədi ölkənin modernləşməsini sürətləndirmək idi. Bu modernləşmə cəhdlərinə qarşı çıxdığına görə Xomeyni iki dəfə həbs edildi və 1964-cü ildə ölkəni tərk etdi. Xomeyninin xaricdə olduğu dövrdə də şaha qarşı müxalifəti dava etməkdə idi. 1977-ci ilin oktyabrında başlayan nümayişlər nəhayətdə sivil müqaviməy hərəkatına çevrildi. Bu hərəkat həm dünyəvi, həm də islamçılar tərəfindən dəstəklənməkdə idi. 1978-ci ilin avqustunda 377 və ya 470 nəfərin Sinema Rex yanğınında ölməsi ilə müxalifətin etirazları daha da sürətləndi. Müxalifət bu yanğının SAVAK (şahın gizli polisi) tərəfindən həyata keçirildiyinə inanırdı. Genişmiqyaslı tətillər və nümayişlər bir il boyunca davam etdi və bütün ölkədəki fəaliyyəti demək olar ki, dayandırdı.

16 yanvar 1979-cu ildə Pəhləvi ölkəni tərk etdi və öz səlahiyyətlərini İran Regent Şurasına və Şapur Bəxtiyara həvalə etdi. Bəxtiyar müxalif şəxs idi və indi baş nazir olurdu. 1 fevral 1979-cu ildə Xomeyni hökumətin dəvəti ilə öz ölkəsinə geri döndü və hava limanında minlərlə insan tərəfindən qarşılandı. 11 fevralda sülalə hakimiyyəti rəsmi olaraq ləğv edildi, Xomeyni ali hakimiyyətə iddia edərkən gerillalar və üsyançı dəstələr şaha sadiq ordu birləşmələri ilə savaşmağa davam edirdi. 1979-cu ilin martında keçirilmiş referendumla seçicilərin 98 faizi ölkənin İslam respublikası olmasına səs verdilər və yeni hökumət ölkənin hal-hazırkı konstitusiyasını hazırlamağa başladı. 1979-cu ilin dekabrında Xomeyni İran İslam Respublikasının Ali Dini Rəhbəri vəzifəsinə yiyələndi.

İnqilabın bitməsindən qısa müddət sonra yenidən Pəhləvilər dövrünü xatırladan hadisələrin baş verməsi etnik azlıqların narahatlığı ilə müşayiət olunurdu. Pəhləvilərə qarşı İran Azərbaycanındakı hərəkat ümumi İran ərazisindəki hərəkatın bir parçası olsa da, buradakı etirazlar xüsusilə daha hərarətli idi. Bu buranın əhalisinin rejimlə daha da özgələşməsi ilə izah oluna bilər.

İslam inqilabından sonra İranda yaradılmış yeni hökumət əvvəlki sülalədən fərqli olaraq ölkə əhalisinin əsas birləşdirici amili kimi din faktorunu qabartdı. İnqilabın həyata keçməsində Mir Hüseyn Musəvi, Mehdi Bazərgan, Sadiq Xalxali və Əli Xamaneyi kimi azərbaycanlılar da inqilabi prosesdə mühüm rol oynamışdılar. İnqilabdan sonra İranın ən məşhur ayətullahlarından biri olan Ayətullah Kazım Şəriətmədarinin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan türklərindən ibarət qrup formalaşdı. Bu qrupun məqsədi İran daxilində Azərbaycana geniş muxtar hüquqların verilməsinə nail olmaq idi. Tələblər içərisində konstitusiyanın dəyişdirilməsi, sistem içində dünyəvi və müxalifət partiyasına da yer ayrılması istəkləri də daxil idi. Bu tələblər rədd edildi.

İslam inqilabı və Azərbaycan türklərinin reaksiyası

1977-ci ilin sonlarından etibarən şaha qarşı bütün İranda etirazlar şiddətlənsə də, Təbriz xüsusi seçilirdi. Bu Azərbaycan türklərinin rejimə xüsusən daha çox yadlaşmasının göstəricisi hesab edilir. 1977-ci ilin dekabrında Təbrizdə xüsusi şiddətli etirazlar silsiləsi oldu və Təbriz Universitetinin tələbələri ən böyük etirazlarından birini Azərbaycan Milli Hökumətinin yaranma və süqut tarixini seçmiş və bununla mərkəzi hökumətə mesaj verməyə çalışmışdılar. İranın dövlətə yaxın mətbuatı bu hadisənin Azərbaycan Milli Hökuməti ilə əlaqəsinin olmadığını göstərmək üçün guya etirazların 19 dekabrda keçirildiyini yazmışdır. Təbrizdə 18 fevral 1978-ci ildən yeni etiraz dalğası başladı. 9 yanvar 1978-ci ildə Qum şəhərində baş vermiş antişah nümayişlərdə 162 nəfərin ölümündən 40 gün keçdikdən sonra Azərbaycan türklərindən olan Ayətullah Şəriətmədari İran xalqını tətilə çağırdı. Şəriətmədarinin çağırışından sonra bütün ölkədə etirazlar yenidən başladı və Təbrizdə xüsusi ilə şiddətli keçdi.

Əgər inqilabdan sonrakı ilk illərdə məktəb dərsliklərində millətçilik Qərb imperializminə xidmət edən, birlik içində olan müsəlman icmasının yaranmasının qarşısını alan nəsnə kimi qiymətləndirilirdisə, 1980-ci illərin ikinci yarsından bu vəziyyət dəyişməyə başladı. Müsəlman və əhalisinin çoxu şiə olan İraqla olan müharibədə insanları səfərbər edə bilmək üçün dini motivlərdən arındırılmış millətçiliyə də ehtiyac yaranmışdı. Məsələn, o dövrdə İranın prezidenti olan, hal-hazırkı Ali Dini Lider olan Əli Xamaneyi 1988-ci ilə televiziyada “Fars dilinin möhtəşəmliyi və onu qorumanın əhəmiyyəti” başlıqlı çıxışında hər bir millətin milli kimliyinin təsbiredicisi kimi dilin əhəmiyyətini vurğuladıqdan sonra Fars dilinin beynəlxalq əhəmiyyətini qeyd etmiş, sonda “fars dili həqiqətin və inqilabi İslamın dili”dir deyə sonlandırmışdı. Özü də əslən azərbaycanlı olan Xameneyinin bu çıxışı İslam inqilabının da farslıq əsaslı millətçiliyə dönüşünün nişanəsi hesab edilə bilər. İnqilabın əsas səbəblərindən birinin də Pəhləvilər dövründə etnik azlıqlara tədbiq edilən təzyiqlərin olduğunu da xatırlasaq, bu dönüşün əhəmiyyəti daha diqqətə layiq olur. Pəhləvi dövrü millətçiliyinin simvollarından olan Persopolisin prezident Haşemi Rəfsəncani tərəfindən ziyarət edilməsi və İranın İslamdan öncə də böyük sivilizasiya olmasını, bununla fəxr edilməli olduğunu, iranlıların özlərini tarixsiz bilməməli olduqlarını deməsi də cəmiyyətdə təəccüblə qarşılanmışdı.

İnqilabdan sonra Pəhləvi dövründən fərqli olaraq Azərbaycan türkcəsindən ictimai yerlərdə istifadə edilməsinə başlanıldı. Musavi-Ərdəbili və Xalxali kimi inqilabda mühüm rol oynamış din adamları ictimaiyyət arasında Azərbaycan türkcəsində danışıq və xalqa bu dildə müraciət edirdilər. Bu şəxslərin fars dilini yaxşı bilməməsi ilə yanaşı, yeni hakimiyyətin insanlara keçmiş rejimdən fərqli olaraq artıq öz dilində danışmağa mənfi yanaşılmayacağını göstərmək üçün edilirdi. Brenda Şaffer inqilabda Azərbaycan türklərindən olan şəxslərin ən önlərdə getməsini onların iranlı və müsəlman kimliyinin güclü olması ilə əlaqələndirir və inqilabı dəstəkləyən bir çox insanda demokratiyanın gələcəyinə görə onlara muxtariyyətin veriləcəyinə inam olduğunu bildirir. Yeni rejim özünə dəstəkçi toplamaq üçün tez-tez öndə gedən şəxsləri öz əyalətlərinə yerli xalqa müraciət etmək üçün göndərirdi. Belə göndərişlərdən birində yeni baş nazir Mehdi Bazərgan Təbrizə göndərilmişdi. Özü Azərbaycan türkü olsa da, farsdilli mühitdə böyümüşdü və kareyerasının çoxunu ümumiran hədəfləri uğrunda aparmışdı. O, 25 mart 1979-cu ildə Təbrizdəki mitinqdə etnik azlıqların mədəni hüquqlarını dəstəklədiyini açıqlayaraq əlavə etdi:

Mən arzulayardım — və daha uyğun olardı ki, [burada] türk dilində danışam.

Şahın İrandan qaçmasından sonra ölkədə qeyri-fars dillərdə jurnallar, qəzetlər peydə oldu. Şahın qaçışından bir gün sonra Azərbaycan türkcəsində Ulduz jurnalının nəşr edilməsinə başlanıldı. Ulduz jurnalının müəllifləri Azərbaycan türklərinə etnik haqların verilməsini və ən çoxu da Azərbaycan türkcəsindən sərbəst istifadəyə şərait yaradılmasını tələb edirdilər. Brenda Şaffer bunu qeyd edərək bildirir ki, belə etnik əsaslı tələblər əvvəldən də mövcud olsa da, bir çox azərbaycanlılar inqilabın onlara mədəni azadlıq təmin edəcəyini güman edirdilər. İslam rejimi belə nəşrlərə qarşı ilk ildə daha yumşaq yanaşsa da, öz hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra bu siyasət dəyişdi. Ulduz kimi jurnallar qapadıldı və insanlara öz dillərində kitablar çap etdirməsi çətinləşdirildi.

Bu dövrdə əsası qoyulmuş və fəaliyyətii uzun müddət Təbrizdə davam etdirmiş jurnal Varlıq jurnalıdır. Bu jurnalın nəşr edilməsinə Professor Cavad Heyətin rəhbərliyində başlanılmışdır. Jurnalın əsasının qoyulmasında iştirak edən digər şəxslər Dr. Həmid Nitqi, şairlər Savalan və Sönməz idi. Varlıq jurnalı həm Azərbaycan türkcəsində, həm də farsca nəşr edilirdi, həmçinin onda Türkiyədən və Sovet Azərbaycanından (daha sonra Azərbaycan Respublikasından) göndərilən yazılar da çap edilirdi. Jurnalın ilk sayısında Azərbaycan türkcəsində jurnalın hədəfləri kimi bunlar qeyd edilmişdi:

Dünyadakı hər bir xalqın tarix boyu başqa xalqlarla nə qədər tarixi və mədəni bağlılıqlarından asılı olmayaraq milli mədəniyyətini, kimliyini və dilini qorumağa tarixi və hüquqi haqqı vardır. Azərbaycan xalqı İranda yaşayan digər xalqlarla birlikdə eyni taleyi paylaşmaqdadır və ümumi mədəniyyətin formalaşmasında iştirak etmişdir, buna baxmayaraq o özünün milli kimliyini, xarakterini və ana dilini saxlamışdır…Özünün milli mədəniyyətini və dilini qorumasına baxmayaraq, Azərbaycan xalqı hətta "milli birlik" bayrağını dalğalandıranlardan da çox İrana sadiq qalmış, Azərbaycan xalqı öz tarixi və inqilabi borcunu onun xidmətlərinə ehtiyac duyduğu zaman yerinə yetirməkdən yayınmamışdır.

Siyasi təşkilatların qurulması

Müsəlman Xalq Respublikaçı Partiyası və ya Müsəlman Xalq Respublikası Partiyası

İslam inqilabı zamanı İranda etnik əsaslarla bir çox siyasi təşkilatlar quruldu. Xomeyninin tərəfdarlarının İslami Respublika Partiyasını qurmasından sonra 25 fevral 1979-cu ildə Azərbaycan türkü Ayətullah Şəriətmədarinin tərəfdarları Müsəlman Xalq Respublikaçı Partiyasını (daha çox Xalq və Xalq-e Müsəlman olaraq tanınır) yaratdılar. Partiyanı quranlar bazar tacirləri, orta təbəqədən olan siyasətçilər və Şəritmədari ilə yaxın əlaqələrə sahib olan din adamlari idilər. Azərbaycan türkləri ilə assosiasiya olunmaq və etnik haqlar tələb etməklə yanaşı Müsəlman Xalq Respublikaçı Partiyası inqilabi məhkəmələrin və inqilabi komitələrin sərt cəzalandırmalarını, qəddar davranışlarını tənqid edirdi. Partiya dünyəvi təşkilatlarla əməkdaşlıq etməyə hazır olduğunu elan etmişdi. Partiyanın yaradılmasından qısa müddət sonra onun Kərəc, Ərak, Savə, Ərdəbil və Xalxaldakı qollarına hücumlar həyata keçirildi.

Partiya bütün İran xalqını sıralarına qoşulmağa çağırsa da, üzvləri əsasən Azərbaycan əyalətlərinin sakinləri və Tehranda bazarda çalışan Azərbaycan türklərindən təşkil edilmişdi. Partiyanın proqramında ölkənin bütünlüyünü nəzərə almaqla bütün etnik azlıqlara haqlarının verilməsi nəzərdə tutulurdu. Həmçinin bütün böyük əyalətlərin öz parlamentlərinin olması tələb edilir, eyni zamanda bu tələblər təkcə Azərbaycan türkləri üçün yox, digər etnik azlıqlar üçün də istənilirdi. Partiyanın qəzeti farsca dərc edilsə də, daha çox Azərbaycanln məsələləri ilə maraqlanırdı və hakimiyyətin ədəmi-mərkəziyyət prinsipinə əsaslanmasını istəyirdi. Şəriətmədari partiyanın rəsmi şəkildə rəhbəri və ya üzvü olmasa da, yaxın əlaqələrə sahib idi və onun oğlu Həsən partiyanın rəhbərlərindən biri idi. Həm partiya, həm də Şəriətmədari vilayəti-fəqih, yəni bütün hakimiyyətin bir ali dini lider ətrafında cəmləşdirilməsinə və yeni dini konstitusiyaya qarşı idi. Bəzən partiya ilə Şəriətmədari arasında müəyyən narazılıqlar da yaşanırdı. Məsələn, İranın konstitusiyasını yazmalı olan Mütəxəsislər Məclisinə olan seçkilərdə onların fikirləri ziddiyyət təşkil etdi. Şəriətmədari konstitusiyanın komitə tərəfindən hazırlanmasına etiraz edir, bunun əvəzinə konistitusiyanın tamamilə seçilmiş üzvlərdən olan assambleya tərəfindən müəyyənləşdirilməsini tələb edir və seçkilərə boykot etməyə çağırırdı, lakin partiyanın Azərbaycandakı yerli qolu konstitusiyanın etnik haqları təmin edəcəyinə inamının ümidin az olmasına və məhdud çərçivəyə baxmayaraq, seçkilərdə iştirak etmək istəyirdi.

Mütəxəsislər Məclisi toplanarkən partiyanın Azərbaycan qolu aktiv şəkildə Azərbaycanda Əyalət Məclisinin qurulmasını təbliğ edirdi. 1979-cu ilin sentyabrında partiyanın Azərbaycan qolu olan Azərbaycan Birləşmiş Xalq Partiyası əyaləti təmsil etmək üçün parlament təşkilatı qurmağa çağırdı. Azərbaycan olan məşhur siyasətçilərdən Müqəddəm Marağayi Mütəxəsislər Şurasında bu layihəni təqdim etdi. Yerli partiyanın müraciətində bildirilirdi:

Əyalət Məclisinin və İran Xalq Məclisinin yaradılması bütün hakimiyyətin mərkəzi hökumətin əlində cəmləşməsini önləyəcək və mərkəzi əyalətlərin qərarverici gücünü zəiflədəcək. Belə bir qurumun yaradılması İran xalqları arasında əsl bərabərliyə nail olunmasına yardım edəcək.

Brenda Şaffer bu bəyanəti belə dəyərləndirir:

Bu fəaliyyət və bəyanat İranda əyalətlərin və azlıqların təmsilçiliyinin genişləndirilməsi istəyini və Azərbaycanın vilayətlər üçün geniş qərar qəbul etmə səlahiyyəti istəyini nümayiş etdirir.

1980-ci ilin yanvarından etibarən Şəriətmədarinin geri çəkilməsi, Təbriz və ümumiyyətlə Cənubi Azərbaycandakı üsyanların yatırılası nəticəsində MXRP rejim tərəfindən ağır təzyiqlərə məruz qaldı. Şəriətmədarinin ev həbsinə salınmasından əlavə, onun köməkçilərinin bir çoxu həbs edildi. Xomeyninin rəhbəri olduğu İslami Republikaçı Partiyası MXRP-in qapadılması üçün etirazlar təşkil etməyə başladı və nəticədə MXRP özünün fəaliyyətini durdurduğunu elan etməyə məcbur oldu. Yanvar ayından etibarən partiya artıq mövcud deyildi. Bundan bir neçə ay sonra partiyanın aktiv üzvlərindən bəziləri Təbrizdə edam edildilər.

2010-cu ildə Dr. Əsədulla Əsədi İran məhkəməsi tərəfindən Müsəlman Xalq Respublikası Partiyasının üzvü olmaqda və düşmən dövlətlərlə əməkdaşlıq etməkdə ittiham edilərək həbs edilmişdi.

Əncüməni Azərbaycan və ya Azərbaycan Şurası

Cənubi Azərbaycana aid qurulmuş mühüm təşkilatlardan biri də Əncüməni Azərbaycan idi. Əncümənin çap edilmiş proqramında "Azərbaycanın milli dilinin və mədəniyyətinin" tanınmasını, Azərbaycan türkcəsində növbəti tədris ilindən etibarən məktəblərin və media orqanlarının yaradılmasını, habelə bu dilin rəsmi qurumlarda, məhkəmələrdə istifadəsinin rəsmi olaraq qəbul edilməsini tələb edirdi. Əncümən daha da irəli gedərək rəsmi Tehranla konfederasiya əlaqəsində olmağı tələb edirdi. Rəsmi olaraq yalnız regional muxtariyyət tələb edilsə də, Əncümən bütün inzibati, mədəni, hüquqi, iqtisadi və hətta təhlükəsizlik məsələlərinin yerli nümayəndələrdə və şuralarda olmasını istəyirdi. Tələbə əsasən bu şuralar və təmsilçilər yerli xalq tərəfindən seçilməli idi. İslam İnqilabından sonrakı ilkin dövrdə bir çox Azərbaycan siyasətçiləri və ziyalıları İslam Respublikasının yeni konstitusiyasında, Yazıçılar Birliyi kimi bir çox ictimai qurumların nizamnamələrində və bir çox mövcud İran siyasi hərəkatları daxilində etnik azlıqların dil hüquqlarının təmin edilməsində fəal iştirak etmişlər. Yeni İran konstitusiyasının XV maddəsinin yerli və milli dillərin mətbuatda və məktəblərdə istifadəsinə rəsmi şəkildə icazə versə də, rejim bu maddənin reallıqda həyata keçməsinə icazə vermədi. Artıq Ali Dini Lider olmuş Ruhulla Xomeyni "İslamda fərqli dilləri danışan müsəlmanlar arasında fərq yoxdur" və "belə tələblər müsəlmanların birləşməsini istəməyən qüvvələr tərəfindən yaradılır deyərək buna qarşı çıxmışdı". Buna baxmayaraq, bu maddə daha sonralar aktivistlərin öz doğma dilləri uğrunda mübarizə aparmalarına hüquqi zəmin formalaşdırdı. Konstitusiyaya belə bir maddənin salınmasını Brenda Şaffer o. dövrdə bütün İranda etnik haqlar uğrunda mübarizənin güclü olmasının işarəsi kimi dəyərləndirir.

Təbriz üsyanı

Brenda Şaffer etnik təməllər üzrə səfərbər olmanın göstəricisi kimi Ruhulla Xomeyni ilə mübarizə zamanı Azərbaycan türklərinin Ayətullah Şəriətmədariyə dəstək vermələrini göstərir. Bu gərginlik konstitusiya layihəsinin refendumu ərəfəsində özünün pik nöqtəsinə çatdı. Şəriətmədari Vilayət-i Fəqihə qarşı çıxırdı və bildirir ki, bu sistem hakimiyyətin bir nəfərin əlində cəmləşməsinə yol açacaqdır. O, həmçinin yerli haqların verilməsini də tələb edirdi. Azərbaycan türklərinin əksəriyyəti Şəriətmədarinin çağırışına və həddindən artır mərkəziləşmənin Azərbaycan türklərinin haqlarına uyğun gəlmədiyi qənaətinə əsasən 2 dekabr konstitusiya referendumunu boykot etdilər. İrandakı digər etnik azlıqların əksəriyyəti də belə etmişdi.

Xomeyni və onun partiyasına qarşı çıxmasından az sonra Şəriətmədariya qarşı dövlət nəzarətindəki mətbuat orqanları tərəfindən kompaniya abaşladıldı. 6 dekabr tarixində Xomeyni Şəriətmədari ilə ilə görüşdü və görüşdə yaşananlar ultimatum kimi dəyərləndirildi.

Ayətullah Şəriətmədarinin yeni konstitusiya təklifinə qəti müxalifətinə baxmayaraq, Təbriz radiosu onun adından çıxış edərək guya ayətullahnın insanları yeni konstitusiyanın lehinə səs verməyə çağıran fətva verdiyini elan etdi. Bununla Azərbaycan əhalisinin referendumun lehinə səs verəcəyi gözlənilirdi. Bunun yalan olduğu ortaya çıxdığı zaman Təbriz əhalisi etirazlara başladı və onlar yeni referendumu tanımadıqlarını, onun saxtalaşdırıldığını elan etdilər. Bundan sonra müxtəlif bölgələrdən insanlar Təbrizə axın edərək növbəti günə MXRP tərəfindən təyin edilmiş mitinqə hazırlaşmağa başladılar. Elə bu zaman Şəriətmədarinin Qumdakı evinə hücum edildiyi və onun mühafizəçilərindən birinin öldürüldüyü xəbəri insanları daha da qəzəbləndirdi. Beləliklə, 6 dekabr mitinqi təkcə təzə konstitusiyaya yox, eyni zamanda da Şəriətmədarinin evinə edilmiş hücuma etiraza çevrildi. Hökumət orqanlarına hücum edən təbrizlilər Təbriz radiosunu da ələ keçirdilər. Nümayişçilərin tələbləri və hərəkətlərinin intensivliyi göstərir ki, konstitusiya məsələsi və Şəriətmədarinin üzərinə hücum onların rejim əleyhinə fəaliyyətləri üçün təkan rolunu oynayırdı. Etirazın əsas səbəbləri sırasına Azərbaycan əyalətlərinə göndərilən məmurların təyinatı və mətbuat məsələsi idi. Etirazçıların mülki hava limanını ələ keçirməsindən sonra şəhərdə olan ordu etirazçılara müdaxilə etməkdən imtina etdi. Bundan başqa, şəhərdəki ordu birləşmələrindən bəziləri, xüsusən hərbi hava qüvvələrinə mənsub olan əsgərlərin bir qismi etirazçılara qatıldılar və Şəriətmədarini dəstəkləməyə başladılar.

Təbrizdəki əhalinin üsyanı qısa bir müddət ərzində Urmiya və Ərdəbildə də etirazlar başladı. Yerlərdəki MXRP qolları Şəriətmədarini Xomeyni ilə olan mübarizəsində dəstəklədiklərini bildirirdilər. Təbrizdəki etirazlardan ruhlanan Urmiya sakinləri kommunikasiya qülləsini ələ keçirməyə çalışsalar da, bunu son anda bacara bilmədilər. Ərdəbil yaxınlığındakı Germi məntəqəsində yerli əhali bütün hakimiyyət orqanlarını ələ keçirməyi bacardı. Həbsxanadakı bütün məhbuslar azad edildi və onların yerinə inqilabdan sonra yaradılmış İnqilab Keşikçiləri Korpusunun yerli mənsubları həbs edildi.

Üsyançılar insanları öz əyalətlərin işlərini idarə etmək istədiklərini bildirirdilər. Məsələn, radiodan elan edilən və MXRP tərəfindən hazırlanmış bəyanatda həm Ayətullah Xomeyninin, həm də mərkəzi hökumətin nümayəndələrinin əyalətdən qovulması tələb edilirdi. Bəyanatda kürd xalqı kimi Azərbaycan xalqının da hüquqlarına hörmət edilməsi tələb edilirdi. Təbrizdəki nümayişlər zamanı insanların səsləndirdikləri şüarlardan biri də İran xalqları üçün öz müqəddəratını təyin etmə prinsipinin tədbiq edilməsi barədə idi. Nümayiş iştirakçıları çıxışçılardan yalnız Azərbaycan türkcəsində danışmağı tələb edirdilər, əgər kimsə farsca danışmağa cəhd etsəydi o, dərhal etirazla qarşılanırdı. Yalnız Azərbaycandakı hərəkatı dəstəkləyən qeyri-azərbaycanlılara öz dillərində çıxış etməyə icazə verilirdi.

Üsyan Xomeyni Şəriətmədarini təhdid edib hərəkatın önünə keçməsini əngəlləməsindən sonra ciddi ziyan gördü. 6 dekabrda Xomeyni Şəriətmədarinin evini ziyarət etdi. Görüş zamanı o, Şəriətmədariyə bildirdi ki, İslami İnqilab Şurası şəhərdəki kommunikasiya qülləsinin 24 saat içində boşaldılmayacağı təqdirdə Təbrizin bombardman edilməsi barədə qərar qəbul etmişdir. Bununla eyni zamanda İnqilab Keşikçiləri Korpusunun bölmələri helikopterlə Təbriz Universitetinin həyətinə daxil oldular. Bura o zaman Şəriətmədari ilə mübarizədə Xomeynini dəstəkləyən İran azərbaycanlısı solçular tərəfindən nəzarət edilirdi. Yeni rejimin kürdlərlə mübarizəsində xeyli kürdün öldürüldüyünü bilən və bunun Azərbaycanda da olmasını istəməyən Şəritəmədari daha çox toqquşmanın qarşısını aldı. Şəritəmədarinin göstərişləri Azərbaycanda yalnız elan edildi. Elana görə guya Şəriətmədari və Xomeyni razılığa gəlmiş, Xomeyni Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmayacağını, Şəriətmədari isə mərkəzin bölgəyə təyinatlarını qəbul etmişdir. Brenda Şafferə görə, razılaşmanın Şəriətmədarinin əyalətdəki təyinatlar üzərində nəzarəti təmin etməsi faktı daha bir sövdələşmənin əldə olunması fikrinin həqiqətə uyğun olmadığını göstərir. Ayətullah Şəriətmədari din xadimlərinin birbaşa siyasətə qarışmasının əleyhinə idi və beləliklə, özü üçün belə bir rol istəməzdi.

Şəriətmədarinin müraciətindən sonra 9 dekabr tarixində təbrizlilər ələ keçirdikləri obyektləri hökumət qüvvələrinə təhvil verdilər. Hakimiyyəti ələ alan Xomeyni tərəfdarları MXRP-ın mərkəzlərinə basqınlar etməyə və onun aktivistlərini həbs etməyə başladı. Onlara edilənin elanın saxta olmasını başa düşdükdən sonra etirazçılar yenidən rabitə qülləsini və digər yerləri ələ keçirdilər. Bundan sonra 5 həftə olar mühüm obyektləri öz əllərində saxlamağı bacardılar. Etirazçıların bəxti onda gətirmədi ki, Təbriz ətrafında olan və o dövrdə Xomeynini dəstəkləyən Tudəyə rəğbət bəsləyən bir əsgər Təbrizdəki rabitə qülləsinin fəaliyyətini məhdudlaşdırdı. Bununla da, Təbrizdəki üsyançıların xalqa müraciəti və onları səfərbər etməsi çətinləşdi. Buna baxmayaraq, 13 dekabrda Təbrizdə 700 min insan Şəriətmədarini dəstəkləyən nümayiş keçirdi. Etirazçıların tələblərindən biri də qeyri-azərbaycanlı əsgərlərin vilayət ərazisindən çıxarılması idi. 12 yanvar 1980-ci ildə MXRP-ın 11 liderinin edam edilməsindən və İnqilab Keşikçiləri Korpusunun partiyanın ofislərini ələ keçirməsindən sonra toqquşmalar daha da artdı. Şəriətmədari Xomeyninin MXRP-ni rəsmən ləğv etmək tələblərini qəbul etmədi. Şəriətmədari rejimin partiyanı ləğv etmək tələbinə kinayə ilə cavab verdi və bildirdi ki, mövcud hökumət siyasəti çərçivəsində buna ehtiyac yoxdur, çünki "özü bütün siyasi partiyaları amerikalı, sionist və antiinqilabçı kimi qələmə verə, onları qanunsuz elan edə bilər"; o, hakimiyyətin bu etiketlərdən istifadə edərək MXRP-yə böhtan atmaq cəhdlərini nəzərdə tuturdu. MXRP heç vaxt formal olaraq buraxılmayıb.

Brenda Şaffer 1979-cu ilin dekabrında yaşananları İrandakı Azərbaycan türklərinin yeni rejimə münasibətinin formalaşmasında mühüm rol oynadığını bildirməkdədir. O, yazır ki, Azərbaycan türkləri inqilabın onların dillərinə və kültürlərinə olan qadağaları ləğv edəcəyini düşünsələr də, bunda çox optimistik olduqlarını başa düşdülər. Həmçinin Azərbaycan türklərinin — xüsusən yaşlı və mühafizəkar olanların — hörmət etdiyi Ayətullah Şəriətmədarinin alçaldılması və kənarlaşdırılması yeni hökumətdən narazılığın daha da güclənməsinə yol açdı. Ervand Abrahamianın inqilabdan sonrakı ilkin seçkilərdə Azərbaycan bölgəsində seçkilərə qatılmanın aşağı səviyyədə olmasını yazmasına istinad edən Brenda Şaffer bunun Azərbaycan türklərinin seçkidə iştirakla hansısa dəyişikliyə nail ola bilməyəcəklərini düşünməsi ilə əlaqələndirir.

Şəriətmədarinin sonrakı taleyi

Təbrizdəki hadisələrdən sonra Ayətullah Şəriətmədari müsahibələr verməyi və bəyannamələr yayınlamağı dayandırdı. Buna baxmayaraq, onnu Qumdakı evinə hər gün yüzlərlə ziyarətçi gəlirdi ki, onların çoxu da Azərbaycan əyalətlərindən idi. Xomeyni İraqla müharibəni dayandırmaq məsələsində uğursuz olduqdan sonra Şəriətmədari tərəfdarları arasında müharibə əleyhinə danışmağa başladı. Bunu özünə qarşı təhdid kimi dəyərləndirən Xomeyni 1982-ci ilin aprelində Şəriətmədarinin rejimə qarşı sui-qəsdə qarışdığını bildirdi. Əslində isə Şəriətmədari bu sui-qəsd barədə eşitsə də, ona qatılmamış və əhəmiyyət verməmişdi. Brenda Şaffer, Şəriətmədarinin din adamlarının aktiv siyasətə qarışmasına qarşı olması və azərbaycanlı tərəfdarlarının onun Xomeyni ilə siyasi mübarizəyə girməməsindən tez-tez şikayət etmələrinə əsaslanaraq sui-qəsdə qarışmadığını bildirir. 1980-ci illin yanvarında Şəriətmədari rəsmi olaraq özünün MXRP ilə əlaqəsinin olmadığını elan etdi və Xomeyni Şəriətmədarini alçaldaraq Böyük Ayətullah rütbəsindən məhrum edib ev həbsinə saldırdı. Hətta ona tibbi yardımın edilməsini da qadağan etdirdi və nəticədə aprel 1986-cı ildə Şəriətmədari vəfat etdi. Bir çox azərbaycanlı onun ölümündə Xomeynini ittiham edirdi. Hələ 1982-ci ildəki hadisələr zamanı Şəriətmədarini dəstəkləmək üçün Təbrizdə etiraz nümayişləri təşkil edilmiş və minlərlə azərbaycanlı Quma gələrək Şəriətmədariyə onu dəstəkləməyə hazır olduqlarını bildirmişdilər, lakin o, onları sakitləşdirmiş və evlərinə yola salmışdı.

İraq müharibəsi və İran azərbaycanlıları

Brenda Şafferə görə, inqilab ərəfəsində Azərbaycan türklərinin kollektiv kimliyinin formalaşmasını sürətləndirsə də, yeni rejimin 1982–1983-cü illərdəki repressiyası buna ziyan vurdu. Bu dövrdən etibarən etnik hüquqların tələbinə artıq tolerant yanaşılmadı və İraq ilə müharibə fonunda siyasi və kültürəl fəaliyyət göstərmək mümkünsüzləşdi. Müharibənin özü də kimlik məsələlərinə müəyyən təsir göstərmişdir. Məsələn, orduya alınmış kəndlilər həyatlarında ilk dəfə farslarla aktiv qarşılıqlı əlaqəyə girdilər, onların çoxu cəbhəyə yollanmamışdan əvvəl fars şəhərlərində təlim alırdılar. Bu əlaqə onların bir çoxunda əslində türklərlə farsların nə qədər fərqli olduğu fikrinin formalaşmasına, onların İranda etnik azlıq statusunun fərqinə varmalarına yol açdı. Bir çox yerlərdə onlar farsca danışdıqları zaman hiss edilən ləhcələri və etnik kökənlərinə görə zarafat mövzusu olurdular. Brenda Şafferə görə, bu alçaltma da öz növbəsində onlarda azərbaycanlı və ya türk kimliyinin güclənməsinə yol açmışdır.

Müharibənin sonuna doğru və nisbətən siyasi rahatlama dövründə bir çox Azərbaycan türkcəsində yazılmış ədəbiyyat meydana çıxdı. Bu müharibə dövründə də bu sahə üzrə fəaliyyətin davam etdiyinin, lakin uyğun siyasi mühit olmadığına görə çap işinin olmadığını göstərir. Bu şeirlərin bəzilərində Sovet Azərbaycanında ziyalılar tərəfindən eyni vaxtda efirə gedən mövzular müzakirə olunurdu və 1980-ci illərdə Arazın iki tərəfinin şairləri tez-tez bir-birinə şeirlər həsr edirdilər.

Müharibənin bitməsindən sonra Azərbaycan türkcəsinin İranda istifadəsinin genişləndirilməsinə dəstək üçün bir neçə dəfə açıq çağırış səsləndirilmişdi. Keyhan qəzetində 1988-ci ilin iyununda yayımlanan "Azəri dilinin gücləndirilməsi üçün bəzi təkliflər" adlı məqalədə deyilirdi:

Azərbaycan kültürünə, ədəbiyyatına, dilinə diqqət böyük əhəmiyyət daşıyır. İranın Radio və Televiziya İdarəsi İslam inqilabının ən böyük təbliğat qurumu olduğuna görə təklif edilmişdir ki, bu qurum Mədəni İnqilab Ali Şurasının icazəsi ilə Azərbaycan dilinin inkişafı üçün fəaliyyətlər həyata keçirsin, məsələn, universitetdə bu dildə departament təşkil etsin, bu dilin akademiyasını qursun, azəricə qəzet və jurnal nəşr etdirsin…İranın Radio və Televiziya İdarəsi İranda müxtəlif mənşəli və fərqli dillərin olduğunu nəzərə alaraq əlindən gələni etməlidir və bu dillərdə təbliğat işlərinin aparılması çox vacib və daha təsirlidir.

Azərbaycanın şimalının müstəqilləşməsinin və Türkiyənin Cənubi Azərbaycana təsiri

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra İranda azərbaycanlılar arasında etnik və milli kimliyin araşdırılması ilə bağlı fəallıq yarandı. 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının müstəqil olması onun sərhədlərindən kənarda yaşayan Azərbaycan türklərində özlərini azərbaycanlı və ya Azərbaycan türkü kimliyi ilə identifikasiya etməsinə stimul oldu. 1990-cı illərin əvvəllərindən İrandakı Azərbaycan türklərinin siyasi tələblərinin ifadə edilməsində artım müşahidə edilir. Bu kimlik güclənməsi İrandan ayrılıb yeni respublikaya birləşməkdən çox, İran daxilində mədəni haqların verilməsinə yol açır. Azərbaycanlı kimliyinin güclənməsinin ilkin nəticələrindən biri İranda özünü "azərbaycanlı" "Azərbaycan türkü" və ya "azəri " deyə adlandıran insanların sayında artım oldu. Brenda Şaffer onların əvvəllər özlərini daha çox sadəcə "türk" olaraq adlandırdığını bildirir. Çox gümanki, yalnız "türk" ifadəsi geniş məfhum ehtiva etdiyi üçün İranda yaşayanlar daha konrektlik və Azərbaycanla assosiasiya olunmaq üçün bu cür ifadələrdən istifadə etməyi üstün tuturlar. Bu dövr həmçinin Azərbaycan türkcəsinin işlədilməsi uğrunda aparılan mübarizəyə də stimul verdi və güclü siyasi hərəkat formalaşdı. İran rəhbərliyinə yazılmış məktubda deyilirdi:

İran konstitusiyasının XV maddəsinə əsaslanaraq ikidilli təhsil sisteminin reallaşması kimi vacib məsələlərə diqqət etməyin baxtıdır. Bu, bizim birliyimə ziddiyyət təşkil etmir, çünki biz iranlı müsəlman öhdəlikləri ilə birləşmişik, fars dili ilə yox. Biz nəzərə almalıyıq ki, əgər biz ana dili, kültürəl və digər tələblər məsələsində vacib işləri rellaşdırmasaq bəzi arzuolunmaz fenomenlər meydana çıxa bilər.

1990-cı illərin ilk yarısında Azərbaycan türkcəsi özünün ədəbi yenidən canlanma dövrünü yaşadı. Bəzi şəxslər ərəb qrafikasında Azərbaycan türkcəsini oxumağı asanlaşdırmaq üçün əlifbada bəzi dəyişikliklər etdi və ədəbi əsərləri oxuyanların sayı çoxaldı. Azərbaycan türkcəsində lüğətlər, qramatika kitablarının ortaya çıxması ilə birlikdə, Azərbaycanda kiril əlifbasında yazılmış bəzi kitablar ərəb qrafikasına çevrildi. 1991–1992-ci illər aralığında Keyhan, ettelaat və Cumhuri-ye İslami qəzetləri öz sayılarında Azərbaycan türkcəsində xəbər səhifəsi də əlavə etdilər. Bu ərəfələrdə Sovet hakimi illərində bir-birilərini itirmiş şəxslərin öz qohumlarını axtarmaq üçün verdiyi elanlar hər iki sahildəki qəzetlərdə peydə olmağa başladı. 1991-ci ilin sonlarına doğru Yol jurnalının nəşr edilməsinə icazə verildi. Azərbaycan türkcəsində nəşr edilən jurnalın hər sayında terminlərin izahı və farsca qarşılığı verilirdi. Bu jurnalda yazanların əksəriyyəti uzun müddət idi ki, Azərbaycan Respublikasında nəşr edilən ədəbiyyatı oxumaqda idilər və terminlərin nə anlama gəldiyini bilirdilər. Azərbaycan əhalisi arasında xeyli məşhur olan jurnal hakimiyyət orqanları tərəfindən iki ik sonra qapadıldı.

Azərbaycan türkcəsinin rəsmi istifadədə bir qədər genişlənməsinə baxmayaraq, proses zamanı dil korlanılır, yüksək dərəcədə fars ifadələri işlədilirdi. Varlıq qəzetində yazan Hüseynqulu Səlimi Təbriz radiosunda istifadə edilən tənqid etmiş, onun istifadə etdiyi dili fars-türk dili qarışığı adlandırmışdı.

1998-ci ilin yazında 60-dan çox ziyalı prezident Məhəmməd Xatəmiyə müraciət edərək kültürəl və dil haqlarının genişləndirilməsini istədilər. Məktubda bildirilirdi ki, onların istifadə etdiyi dil Azərbaycan Respublikasındakı ilə eynidir və İrandan fərqli olaraq orada bu dildə xeyli material dərc edilmişdir. Yerli mətbuatda rahat bir şəkildə öz doğma dillərinin istifadəsini bildirən ziyalılar bildirirdilər ki, bəzi xarici radiolardakı (Bakı radiosunu nəzərdə tutaraq) istifadə edilən dil İrandakından daha təmiz və başa düşülə biləndir.

Brenda Şafferə görə, 1990-cı illərin əvvəllərindən dəyişiklik yaşayan şeylərdən biri də İranda Pəhləvi dövründən etibarən türkləri alçaltmaq üçün istifadə edilən "zarafatlara" Azərbaycan türklərinin reaksıyasıdır. Onlar özlərinin mədəni və ana dili haqlarını tələb etməklə birlikdə, bu alçaltmalara da son qoyulmasını istəyirdilər. Tehran Universitetinin azərbaycanlı tələbələri İran Milli Məclisinin azərbaycanlı deputatlarına ünvanlamış olduqları açıq məktubda İran mediasının "Azərbaycan şiələrinin mədəniyyətini və dilini təqlid etmək və ləkələmək" siyasətini əsas gətirərək "Bütün bu alçaldıcılıq və istehzalara nə vaxt təsirli cavab vermək mümkün olacaq?" sualını verirdilər. Şaffer bu dəyişikliyin həm də Azərbaycan Respublikasının yaranması ilə formalaşmış etnik özünəinamla əlaqələndirir:

Genişləndirilmiş mədəni hüquqlar üçün təkcə konkret tələblərə deyil, qeyri-maddi tələblərə müraciət etmək zərurəti yüksək etnik şüur ​​hissini nümayiş etdirir.

1995-ci ilin yazında İranın Yayım Qurumunun apardığı sorğunun nəticələri farslar arasında azərbaycanlılara qarşı geniş mənfi rəyin olduğunu üzə çıxardı. Sorğudakı suallar və onun nəticələri bir çox azərbaycanlıları qəzəbləndirdi və kəskin açıq reaksiyalara səbəb oldu. Salam 21 may 1995-ci ildə xəbər verir ki, Təbriz Universitetinin bir qrup tələbəsi Tehran Universitetinin azərbaycandilli tələbələri ilə birlikdə bu sorğuya etiraz olaraq Təbrizdə nümayiş keçirib. Salamın xəbərinə görə, nümayişçilər sorğunun İrandakı Azərbaycan icmasının şərəfinə təhqir olduğunu iddia ediblər. Sorğunun dərcindən on gün sonra yayım qurumu bu sorğu ilə hər hansı əlaqəsi olduğunu təkzib etdi və onun araşdırma mərkəzinin yalnız sorğunun nəticələrini dərc etdiyini bildirdi. Bu təkzibdən sonra azərbaycanlı tələbələr prezident aparatına, milli məclisə, cümə xütbələrinin rəhbərlərinə, Azərbaycan, Zəncan və Ərdəbil əyalətlərinin rəhbərlərinə məktublar göndərərək Təbriz Universitetində Azərbaycan türkcəsinin istifadəsinə və öyrənilməsinə dəstək olmağa çağırıb, sorğunu pislədilər. İrandakı azərbaycanlıların kollektiv kimliyinə təsir edən ən mühüm hadisələrdən biri 1992-ci ildən başlayaraq Türkiyədən televiziya proqramlarının geniş şəkildə izlənilməsi idi. İran televiziya proqramları əsasən dini xarakter daşıdığı üçün geniş ictimaiyyət üçün az maraq kəsb edirdi. Beləliklə, İranda bir çoxları, mümkün olduqda, peyk vasitəsilə xarici televiziyaya baxmağa üstünlük verdilər. 1992-ci ildə İranda ev peyk cihazlarının qiyməti kəskin şəkildə aşağı düşdü və onları bir çox ev üçün əlçatan etdi. Şaffer bunu belə dəyərləndirir:

Görünür, bu, mühüm sosial nəticələrə səbəb olub. Dili asanlıqla türkcə danışmağa imkan verən azərbaycanlılar daha çox Türkiyədən televiziya izləməyi seçdilər. Həm Tehrandan, həm də əyalətlərdən olan azərbaycanlılar 1992-ci ildən türk [Türkiyə] televiziyasına müntəzəm olaraq azərbaycanlıların evlərində baxıldığını söyləyirlər. Türkiyədən yayımlanan verilişlər Bakıdan yayımlananlardan və bir çox iranlının izlədiyi ingilisdilli verilişlər daha çox populyarlaşdı.

Brenda Şafferin apardığı sorğulardan sonra gəldiyi qənaət budur ki, bu tendensiya İranda yaşayanların özlərini azərbaycanlı və ya türk kimi identifikasiya etməsində mühüm rol oynamışdır. Onun müsahibə apardığı şəxslərin çoxu bildirmişdir ki, onlar ilk dəfə idi ki, müsbət təqdim edilən türk görürdülər, çünki İranda hər şey bunun əksi idi. İran mətbuatında isə vəziyyət tamamilə fərqli idi, türklər daim bunun əksi kimi təsvir edilirdi.

Azərbaycan Respublikasının müstəqilləşməsindən sonra İranda geniş ərazilərə yayılmış azərbaycanlıların açıq və kordinasiya edilmiş işləri ortaya çıxmağa başladı. Bunlardan ən önəmlisi 1993-cü ildə İran Milli Məclisində Azərbaycan Məclis Deputatları adlı fraksiyanın yaradılması oldu. Bu fraksiyanın üzvləri azərbaycanlı və Cənubi Azərbaycan ərazisindən olan deputatlar olmaqla birlikdə, əsas maraqlandıqları məsələ Azərbaycan Respublikası ilə yaxın əlaqələr qurmaq, Cənubi Azərbaycanın problemlərini həll etmək idi. Fraksiyadan olan deputatlar tək öz seçildikləri bölgənin yox, bütün Azərbaycanı maraqlandıran problemlərə diqqət çəkirdilər. Məsələn, 1993-cü ilin iyulunda İbrahim Saraf mərkəzi hökuməti qeyri-azərbaycanlıları Azərbaycana vəzifələrə təyin etməkdə və azərbaycanlılara qarşı diskriminasiyaya yol verməkdə ittiham etdi.

Azərbaycan Respublikasındakı mətbuat və Azərbaycanın millətçi təşkilatları tez-tez iddia edirdilər ki, İranda xeyli sayda azərbaycanlı millətçi təşkilatlar mövcuddur. Bunlara misal olaraq Azərbaycan Fədai Təşkilatı, Cənubi Azərbaycan. Xalq Cəbhəsi və Azərbaycan Qurtuluş Təşkilatı göstərilirdi.

1990-cı illərin ən maraqlı hadisələrindən biri 1996-cı ildə baş verdi. Milli Məclisə keçirilən seçkilərdə Təbrizdən namizəd olan Dr. Məhəmməd Çöhrəqanlı açıqladığı platformasında açıq bir şəkildə Azərbaycan türkcəsinin gücləndirilməsinə çağırış edirdi. Onun platformasında sadalanan məqsədlər arasına daxil idi:

İslam milli mədəniyyətinin dirçəlişi, xüsusən də ədəbiyyatın, adət-ənənələrin və ana dilinin (Azərbaycan Türkcəsi) möhkəmləndirilməsi və dirçəldilməsi istiqamətində daimi fəaliyyət.

İranda yeni Respublikaya bitişik ərazilərdə böyük azərbaycanlı icmasının mövcudluğu Bakı ilə Tehran arasında münasibətlərə təsir edən mühüm amildir. İranın güclü və cəlbedici Azərbaycan Respublikasının qurulmasının öz azərbaycanlı azlığının şəxsiyyətinin yüksəlməsinə səbəb ola biləcəyi qorxusu İranı Qarabağ üçün Azərbaycanla münaqişədə Ermənistanı faktiki dəstəkləmək siyasətini qəbul etməyə vadar etdi; halbuki Bakı tez-tez sərhədlərin bağlanması kimi Azərbaycan Respublikası ilə bağlı bəzi siyasətini dəyişməsi üçün İrana təzyiq göstərmək cəhdlərində daxili Azərbaycan kartını nümayiş etdirir.

Brenda Şafferin bildirdiyinə görə, Çöhrəqanlının seçki platforması İran üçün qeyri-adi hesab edilə biləcək xüsusiyyətlər ehtiva etməkdə idi. O, dağıdılan platforma broşürlərinin üzərində Azərbaycandan olan seçicilərə İranda qəhrəman hesab edilən "Məhəmməd Xiyabaninin və Səttarxanın vətənpərvər və cəsur övladları" deyə xitab edirdi. Platformada Azərbaycan ailələrinə öz xalqlarının ruhunda uşaq böyütmələri tövsiyə edilmiş, eyni zamanda broşürün örtük qismində Cənubi Azərbaycanın önəmli simvollarından hesab edilən Ərk qalası yerləşdirilmşdi. Çehreqanlı öz keçmişindən bəhs edərkən onun İranda Azərbaycan türkcəsinin istifadəsinin genişləndirilməsi istiqamətində gördüyü işləri vurğulayırdı O, doktorluq dissertasiyasının türk sözlərinin və fars dilinin təsirinə həsr olunduğunu və onun nöqteyi-nəzərindən müasir fars dilində 4000 türk sözünün olması olduğunu qeyd edirdi. Brenda Şaffer bunu belə dəyərləndirir:

Beləliklə, Çehregani Azərbaycan dilinin fars dilinə təsirini vurğulayaraq, deyəsən, farsların dillərinin daha inkişaf etmiş olması ilə bağlı tez-tez səsləndirdikləri iddiaları və fars dilinin yüksək statusunu mübahisələndirir.

1996-cı ilin aprelində baş tutan seçkilərdə Çöhrəqanlı böyük dəstək qazandı. Lakin təhlükəsizlik qüvvələri onu 2 həftəlik həbsə saldılar və sonda o, milli məclisə olan yarışdan əl çəkməyə razı oldu. Bu xəbər 12 may tarixində Təbrizdə böyük etirazlar keçirilməsinə yol açdı. Etirazlarda bir çox etirazçı həbs edildi və bir çox mətbuat məlumatlarına görə, hadisələrdən sona həbs edilənlərin bir qismi edam edildi. Tehran iddia edirdi ki, 5 nəfər narkotik qaçaqmalçılığına görə edam edilmişdir. Edam edilənlərin bədəni o dövrdə İranda qeyri-adi bir şəkildə asılmışdı. Onlar tikinti kranlarından asılmışdı və Brenda Şaffer bunu açıq şəkildə hakimiyyətin azərbaycanlıları hədələməsi kimi dəyərləndirir. Həbsdən çıxandan sonra Çehregani tez-tez məhkəməyə çağırılır və İran təhlükəsizlik orqanları tərəfindən dindirilirdi. O, 1996-cı ilin sentyabrında yenidən 60 gün həbs edildi. Çehregani 2000-ci ilin fevralında İranda keçiriləcək parlament seçkilərində namizəd kimi qeydiyyatdan keçməyə cəhd etsə də, iştirakdan imtina edildi.

Çöhrəqanlıdan başqa digər azərbaycanlılar da düşünürdülər ki, Təbrizin və Azərbaycanın tərəqqisi gözardı edilməkdədir. Onlar açıq bir şəkildə Azərbaycan əyalətlərinin inkişafdan yoxsun olduğunu və daha çox resursa ehtiyac duyduğunu ifadə edirdilər. 1994-cü ildə iran rəhbərliyinə azərbaycanlı tələbələr tərəfindən göndərilmiş məktublarda bu əyalətlərdə iqtisadi inkişafın enişdə olmasına diqqət çəkir və məclisdəki azərbaycanlı nümayəndələrə onlar üçün daha çox resurs əldə etmək üçün çalışmağa çağırırdılar. Tehrandakı azərbaycanlılarda özlərinin iqtisadi vəziyyətlərinə görə etiraz edirdilər. 1995-ci ilin aprelində Tehranın əsasən azərbaycanlıların məskunlaşdığı İslamşəhr bölgəsində rejimə qarşı şiddətli etirazlar baş verdi. Etirazçıların tələbləri əsasən iqtisadi idi, lakin rejim siyasətinə bu zorakı reaksiyanın azərbaycanlılar tərəfindən səsləndirilməsi faktı onların rejimdən uzaqlaşmasının artmasından xəbər verə bilər. "Ölkə universitetlərində təhsil alan meşkinşəhrli tələbələr" tərəfindən yazılmış məktubun müəllifləri regional məmurların yerli şəxslər arasından seçilməsini istəyirdilər. Tələbələr ərdəbilə təyin edilmiş yeni başçının "yerli sakinlər arasından seçilməməsini" tənqid edirdilər, o, hətta azərbaycanca danışa da bilmirmiş:

Təəssüf ki, bir neçə ay gözlədikdən sonra, biz bizim dilimizi anlamayan öz ostandarımıza "xoş gəldin" dedik. Bu əhalimizin yarısının fars dilini başa düşməməsi faktına baxmayaraq baş verdi. Doğrudan da, təəssüf doğuran məsələ deyilmi, yoxsa Ayətullah Meşkininin doğma şəhərinin sakinlərindən və ərdəbillilər arasından vali seçmək mümkün deyilmi???

Tələbələr yerli olmayanların Ərdəbildəki əyalət bürokratiyasına cəlb edilməsi siyasətini "yerli fiqurları alçaltmağın bir növü kimi" təqdim edirdilər. Tələbələr deyirdilər:

Yeni ostandarın təyin edilməsi ilə eyni vaxtda bəzi çox aktiv, sadiq və inqilabi şəxslər öz inzibati vəzifələrindən azad edildilər və onlar yerli olmayan, bizim regionumuzda kifayət qədər təcrübəyə sahib olmayan şəxslər ilə əvəz edildilər. Onlar bizim mədəni və coğrafi xüsusiyyətlərimizi, dilimizi və s. bilmirlər. Biz əminik ki, belə addımlar təhsil və mühit sahələrindəki uğursuzluqların davam etdirilməsinə səbəb olacaq.

Sərhəd hərəkatı və hər iki tərəfdəki azərbaycanlıların əlaqələri

31 dekabr 1989-cu ildə saat 12-də Naxçıvanda İranla sərhəddəki tikanlı məftillər söküldü. Bundan daha əvvəl isə ssərhədlərin sökülməsi hərəkatı 12 dekabr tarixində, yəni Cənubi Azərbaycanda Seyid Cəfər Pişəvəri tərəfindən Azərbaycan Milli Hökumətinin yaradılmasının ildönümündə başlamışdı. 12-dən 31-ə qədər davam edən etirazlarda şimallılar onları cənubdakı soydaşlarından ayıran sərhədin sökülməsini tələb edirdilər. 1989-cu ildə Naxçıvanda yaradılmış Sərhəd Hərəkatı Təşkilat Komitəsinin sədri olmuş Asəf Quliyev 2011-ci ildə Azadlıq Radiosuna müsahibəsində demişdi:

Əbülfəz Elçibəy bizə göstəriş verdi ki, sərhədlər sökülməlidir. Təşkilat komitəsi olaraq biz də bununla bağlı qərar qəbul etdik. Xalq da bizi dəstəklədi. Xalqın gücü nəticəsində 1989-cu il dekabrın 31-də biz sərhədləri sökməyə nail olduq. Bizdən iki gün sonra digər rayonlarda sərhədlər söküldü. Naxçıvanın qorunması baxımından Sərhəd Hərəkatının böyük rolu oldu.

16 dekabr 1991-ci ildə Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi 1991-ci il dekabrın 31-ni "Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü" elan edib. Bu tarixdən etibarən hər il bu gün bayram olaraq dövlət səviyyəsində qeyd edilir. Bu günün əhəmiyyəti barədə Azərbaycanın sabiq prezidenti Əbülfəz Elçibəy çıxışında belə deyirdi:

Bu həmrəylik günü 190 il bundan öncə yağı düşmənlər tərəfindən parçalanmağa başlayan еlimizin, yurdumuzun 1989-cu ildə birliyə doğru ilk böyük addımını atdığı gündür. Bu gün Azərbaycan türkünün Araz boyunca yurdumuzun sinəsinə çəkilmiş dəmir çəpərli dəmir pərdəni söküb-dağıtdığı, hər parçasını bir yana atdığı, yağı düşmənə «itil buradan!» dеdiyi, yüz minlərlə Azərbaycan türkünün hər iki sahildən Araza yürüdüyü, Arazın buzlu suyundan cənnət suyu kimi bir-birinin üstünə çilədiyi, əl-üzlərini yuyub ondan doyunca içdiyi sеvincli, şərəfli bir gündür. Bu gün Azərbaycan türklərinin öz birliyinə doğru birinci uğurlu addımı atdığı gündür! Azərbaycan türkünün öz doğma yurdu Azərbaycanın birliyi uğrunda ilk açıq həmrəylik günüdür! Bu gün gələcək Azərbaycan birliyinin ilk carçısıdır! Bu gün Azərbaycan türkünün birlik və bərabərliyini gеrçəkləşdirəcək zamanın ilk doğuş günüdür. Bu birliyə rəhmətlik İsmayıl bəy Qaspiralı «dildə, fikirdə, işdə birlik», bu bərabərliyə rəhmətlik Məhəmməd Əmin bəy Rəsulzadə «müsavat» dеmişlər. Biz bu birliyə və bu bərabərliyə möhtacıq və Ulu Tanrının buyruğu ilə tarix bizi buna səsləyir.

Sovet azərbaycanlıları arasında 1980-ci və 1990-cı illərin əvvəllərində İranda öz etnikləri ilə əlaqələr qurmaq istəyi geniş şəkildə müşahidə olunurdu ki, bu da öz azərbaycanlı milli mənsubiyyəti və mədəniyyətləri ilə qürur hissini ifadə etmək üçün əsas mərkəz rolunu oynayırdı. Həm mədəni, həm də siyasi sahədə genişlənmiş təmas üçün bu həvəs SSRİ-də məhdudiyyətlər götürüldükcə və Moskvanın nəzarəti zəiflədikcə artdı. Brenda Şaffer Qərb tədqiqatçılarının Sovet dövründə İrandakı azərbaycanlılarla əlaqələrə olan "həsrətləri" sırf Moskvanın "İranda nüfuz qazanmaq kampaniyasının bir hissəsi kimi" göstərməyə meyilli olduqlarını bildirdikdən sonra əlavə edir ki, Moskvanın Bakının bu istiqamətdə fəallığından şübhəsiz xəbərdar olduğu və öz maraqlarına xidmət edən siyasətini çox vaxt məqsədyönlü şəkildə təşviq etdiyi halda, sovet hakimiyyətinin dağılmasından sonra bu istəyin artması onu göstərir ki, əlaqələrə can atmaq həm də həqiqi və köklü şimalda mövcud olan hisslərə əsaslanırdı. Yeni respublikadakı azərbaycanlıların marağını Bakı muzeylərinin İrandakı azərbaycanlıların tarixini və mədəniyyətini öz xalqlarının ümumi tarixinin ayrılmaz hissəsi kimi təqdim etməsi də sübut edir. Şaffer buna misal kimi Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Milli Ədəbiyyat Muzeyindəki İran Azərbaycanından olan müəlliflər, tarixi fiqurlar və ədəbi əsərlər Azərbaycan milli ədəbi irsinin bir hissəsi kimi təsvir edilməsini göstərir və əlavə edir:

Azərbaycanlı etnik mənşəli olsa da, əsərlərinin çoxunu fars dilində yazmış Nizami kimi müəlliflər azərbaycanlı müəlliflər kimi təqdim edilir və onların əsərləri milli ədəbiyyatın bir hissəsidir. Şimaldan və İran Azərbaycanından olan müəlliflər arasında heç bir fərq yoxdur. Eynilə, Milli Xalça Muzeyində, Təbrizdən olan xalçalar Azərbaycan məhsulları kimi yarlıqlanmışdır.

Əlaqələrin yenilənməsinə yönəlmiş populyar emosiyaların yayılması 1989–1990-cı illərin qışında sərhəd hadisələri ilə yekunlaşdı. Şafferə görə, İranda sərhədin o tayında şimaldan gələn azərbaycanlıların həmvətənləri tərəfindən coşğuyla qarşılanması onu göstərir ki, mentalitet, həyat tərzi və milli kimliyin inkişaf dərəcələrində böyük fərqlərə baxmayaraq, azərbaycanlıların əksəriyyəti hələ də Arazın o tərəfindən gələnlərlə eyni xalqa mənsub olduqları hissinə sahibdirlər. 1991–1992-ci illər ərzində həm Bakıda, həm də İranda Azərbaycan qəzetlərində itirilmiş azərbaycanlı qohumlarının axtarışı ilə bağlı tez-tez elanlar dərc olunurdu. Təxminən 70 illik ayrılıqdan sonra sərhədin hər iki tərəfindən çoxlu qohum-əqrəbanın bir-birini axtarması və bir-birini tapa bilməsi onu göstərir ki, ailələr daxilində, "qarşı tərəfdəki" qohumların hekayələri və onlar haqqında nəsildən-nəslə ötürülən məlumatlar var idi. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan mədəniyyətində qohumluq əlaqələrinin dəyəri güclü şəkildə vurğulanır və azərbaycanlıların əksəriyyətinin sərhədin o tayında müəyyən dərəcədə qohumları var. Şafferə görə, bu ailə bağları, görünür, iki icma arasında yaranan fərqlərə baxmayaraq, özünü bir xalqa mənsubiyyət dərkinin qorunmasında mühüm rol oynamışdır. İranlı müxbir 1990-cı ilin yanvarında sərhədin hər iki tərəfindəki azərbaycanlıların qarşılıqlı əlaqəsini belə təsvir edir:

Onlar həmçinin, çayın o biri sahilində dayanan qohumları ilə məktublar dəyişdirməkdədir. Məlumatda çayın o tayına atılan kiçik daşlara bükülmüş və kağız qırıntılarına yazılan ünvanlar, telefon nömrələri və şəxsiyyətlər var idi. 50 ildən çox vaxt keçdikdən sonra yaxınlarının izinə düşə bilənlər emosiyaya o qədər çökmüşdülər ki, sevincdən sinələrini, başlarını döyürdülər.

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra sərhədin hər iki tərəfindəki azərbaycanlılar arasında təmas və münasibətlərin xarakterində və intensivliyində dramatik dəyişikliklər baş verdi və bu, identiklik prosesinə təsir göstərə biləcək əhəmiyyətdədir.. Astara valisi Həsən Rzainin sözlərinə görə, 1992-ci ildə təkcə Astara sərhəd-keçid məntəqəsində İran və Azərbaycan Respublikasından həftədə orta hesabla 400 ailə bir-birini ziyarət edib. İrandakı Azərbaycan əyalətləri ilə Azərbaycan Respublikası arasında rabitə və nəqliyyat əlaqələrində də təkmilləşmələr baş verdi. 1993-cü il iyulun 11-də Təbrizlə Bakı arasında birbaşa aviareyslər açıldı. Bundan əlavə, İran və Azərbaycan Respublikasının Azərbaycan vilayətlərinin müxtəlif şəhərləri arasında müntəzəm gündəlik avtobus reysləri yaradılmışdır.

Ən əlamətdar hadisələrdən biri Tehrandan yan keçərək İran və Azərbaycan Respublikasındakı Azərbaycan vilayətlərinin yerli hökumətləri arasında formal, birbaşa əməkdaşlıq və mübadilələrin qurulması idi. Azərbaycanın hər üç vilayətinin nümayəndə heyətləri Bakıda olub və bir çox sahələrdə, o cümlədən ticarət, təhsil və elmi tədqiqatlar üzrə rəsmi birbaşa əməkdaşlıq ediblər. İran azərbaycanlısı məclis üzvləri Tehran və Bakı arasında əlaqələrin asanlaşdırılmasında oynadıqları roldan əlavə, İran və Azərbaycan Respublikasındakı Azərbaycan vilayətləri arasında əməkdaşlıq və təmasları təşviq ediblər.

Bu birbaşa mübadilələr və əməkdaşlıq səyləri, görünür, Azərbaycan vilayətlərində, xüsusən də Şərqi Azərbaycan vilayətində işlər üzərində yerli nəzarətin genişləndirilməsi istəyinin artmasına səbəb olub. Azərbaycan Respublikası ilə birbaşa ikitərəfli əməkdaşlıq presedent rolunu oynadı və Azərbaycan əyalətlərini xarici dövlətlərlə, xüsusən də digər türk xalqları ilə müstəqil fəaliyyətlərini genişləndirməyə sövq etdi. Məsələn, 8 may 1994-cü ildə Şərqi Azərbaycan vilayətinin qubernatoru İstanbula səfər etmiş, burada türk sənayeçiləri ilə Şərqi Azərbaycandakı həmkarları arasında ticarət fəaliyyəti və texniki məlumat mübadiləsi haqqında danışıqlar aparmışdır. Bundan əlavə, Qərbi Azərbaycan vilayəti 1996-cı il fevralın 14-də Rusiyanın Tatarıstan Muxtar Respublikası ilə ticarət müqaviləsi imzalamışdır. Ən mühüm hadisələrdən biri İran gömrük orqanlarının müdaxiləsi olmadan Azərbaycan Respublikasına yardımın təşkili üçün Şərqi Azərbaycan vilayətinin məmurlarına daha çox müstəqil səlahiyyət verilməsi üçün Məclis müavini Sərəfin tələbi oldu.

Azərbaycan vilayətləri ilə Azərbaycan Respublikası arasında bağlanan müqavilələr və əməkdaşlıq bütün Pəhləvi dövründə və İslam Respublikası altında iqtisadi vəziyyəti İranın digər hissələri ilə müqayisədə pisləşən bu vilayətlərin əhəmiyyətini artırdı. Bu vilayətlərdən xaricə ticarət kəskin şəkildə artdı və onlar İranla keçmiş Sovet İttifaqının yeni müstəqil respublikaları arasında genişlənən mübadilə üçün mühüm tranzit nöqtəsinə çevrildi. İrandakı azərbaycanlı Milli Məclis üzvləri tez-tez Azərbaycanın üç vilayətinin Azərbaycan Respublikası ilə əlaqələrin qurulmasında rolunu Tehrandan resurs tələblərini əsaslandırma üçün vurğulayırlar.

Brenda Şaffer bu ilkin qaynaşma dövrünün müsbət nəticələri ilə yanaşı, bəzi mənfi nəticələrin olduğunu da qeyd edir:

…Buna baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasının yaranmaslndan və əlaqələrin yenilənməsini izləyən ilkin "bal ayı"ndan sonra sərhədin hər iki tərəfindən olan azərbaycanlılar görünür qarşı tərəfdə üstünlük təşkil edən münasibət və mədəniyyət normalarında çoxlu fərqlər aşkar edərək qarşılıqlı məyusluq hissi yaşamışdır. Azərbaycan Respublikasından bir çoxları İrandakı azərbaycanlıların həddən artıq dindar və mühafizəkar olduqlarını, bir çox İran azərbaycanlıları isə respublikadakılara çox "ruslaşmış" və Azərbaycan və ya müsəlman mədəniyyətini itirmiş insanlar kimi baxırdılar. Müsahibələrdə çox azərbaycanlı digər tərəfdən olan soydaşına qarşı "üstünlük" hissini dil əgətirmişdir, şimallılar özlərini cənublulardan daha kosmopolitan görməyə meyil edərkən, cənublular da özlərini şimallı soydaşlarından mədəni olaraq daha zəngin və daha "sivilləşmiş" görməyə meyilli idilər. Müsahibələrin bir çoxunda rəqabət hissi aşkar edilmişdi, hər bir tərəf özünü mərkəz, digər qrupu isə periferiya olaraq görürdü. Həm Azərbaycan Respublikasından, həm də İrandan müsahibə alan bir çox insan ayrılıq nəticəsində iki tərəf arasında yaranmış fikir ayrılıqlarına paralel olaraq Şərqi və Qərbi Almaniya metaforasından istifadə edib. Bununla belə, hətta böyük fərqləri dərk edənlər belə, bütün azərbaycanlıların bir xalqın bir hissəsi olduğu fikrini ifadə edirdilər. Respublikada bir çox qruplar və şəxslər açıq şəkildə "Cənubi Azərbaycan"la birləşməkdə maraqlı olduqlarını bildirsələr də, cənubdan daha az birləşməkdə maraqlı olduqlarını açıq şəkildə bəyan ediblər. Beləliklə, şimalda bu mərhələdə məhdud irredentist hərəkat mövcuddur, lakin cənubda fəal tərəfdaş yoxdur. Aydındır ki, bu tip fəaliyyət Tehran tərəfindən ciddi şəkildə məhdudlaşdırılacaq.

Azərbaycan əyalətlərinin bölünməsi

1992-ci ilin oktyabrında İran hökuməti Şərqi Azərbaycan ostanını bölmək qərarını verdi. Yeni yaradılan ostan üçün Savalan, Səhənd və Ərdəbil adları təklif edilməkdə idi. Bu adla gündəmdə ikən bəlli oldu ki, bir çox Azərbaycan türkü — hətta, rejimi dəstəkləyənlər belə açıq şəkildə bu bölgüyə və Azərbaycan adının dəyişdirilməsinə qarşıdır. İnsanlar yeni əyalət adından Azərbaycan adının silinməsinə etiraz edirdilər. Ərdəbildən göndərilmiş və Varlıq jurnalında yayımlanmış məktubda bildirilirdi:

…Bizim vətənimizin adı olan Azərbaycan adından başqa bir adı yeni yaradılmış ostana vermək məntiqə daha uyğundur?…Doğrudur ki, Savalan Azərbaycanın ən yüksək dağıdır və dünyanın ən gözəl dağlarından biridir. Yenə də Azərbaycan kimi şanlı və ünlü bir ölkənin adının yerini bir dağın alması yaxşıdırmı?…Azərbaycanın tarixi mərkəzi olan Ərdəbilin adı Azərbaycanın əvəzedicisi ola bilməz…Yeni ostan Sərab, Meşkinşəhr, Astara və Xalxal kimi bölgələrdən ibarətdir…Onların sakinləri ərdəbillilər deyillər, azərbaycanlılardır. Beləliklə, mərkəzi Ərdəbil olacaq yeni ostan üçün Şərqi Azərbaycan adının götürülməsi daha məntiqlidir. Mərkəzi Ərdəbildə – vətənimizin böyük oğlu – olan vilayət adından Azərbaycan sözünün çıxarılması biz ərdəbillilər üçün bizimlə və anamızla mübarizə və zülm kimidir, elə deyilmi?

15 oktyabr 1992-ci ildə hökumət ilk öncə yeni əyalətin adını Savalan kimi elan etdi, lakin ada qarşı müxalifət olduğu üçün müzakirələr davam etdirildi. 1993-cü ilin yanvarında İran Milli Məclisinin daxili məsələlər komitəsi mərkəzi Ərdəbil olan yeni əyalətin Şərqi Azərbaycan, mərkəzi Təbriz olan köhnə əyalətin isə Mərkəzi Azərbaycan adlandırılacağını bildirdi. Bu dəyişiklikləri həyata keçirən komissiyanın üzvü qanun layihəsini təqdim edib qeyd etmişdi:

Hökumət təqdim etdiyi qanun layihəsində yeni əyalət adı kimi Səbalan vilayətini seçib, lakin komissiyada gedən müzakirələri və Azərbaycan adının igid üsyanların işıqlı tarixi ilə bağlı olduğunu nəzərə alaraq Azərbaycanın hər yerində igid, fədakar, inanclı, fədakar insanların olduğunu və bu adın bu torpağın nəcib insanlarında həmişə yaddaşlarda qaldığını, bu epik yaddaşı yaşatmaq üçün yeni əyalətə Azərbaycan adı verilmişdir — Mərkəzi Urmiya olan Qərbi Azərbaycan, mərkəzi Təbriz olan Mərkəzi Azərbaycan və mərkəzi Ərdəbil olan Şərqi Azərbaycan.

Lakin hökumət Azərbaycan adının yeni əyalətdən çıxarılmasında israrlı idi və bu məqsədə inadla nail oldu, müxtəlif azərbaycanlılar isə bu hərəkətə qarşı çıxmaqda davam etdilər. Sonda hökumət qalib gəldi və 11 aprel 1993-cü ildə təsdiq edilmiş qanunvericilik aktının yekun formasında yeni əyalət Ərdəbil vilayəti adı ilə elan edildi. Qanunvericiliyin yekun təsdiqinə cavab olaraq, Ərdəbildən olan məclis deputatı Nurəddind No’i-Eqdam yeni vilayətin yaradılmasını Azərbaycan Respublikasından gələn siyasi təsirlərə qarşı mübarizə istəyi ilə əlaqələndirdi. O, yeni vilayətlə bağlı yekun qərarın "siyasi bəhrələrindən" biri kimi Azərbaycan Respublikasını nəzərdə tutaraq "sərhəddən kənarda formalaşan eybəcər fenomen olan pantürkçülüyün cinayətkar və cansız xəyalının dağıdılması"nı irəli sürmüşdü. Bu bəyanat göstərir ki, Şərqi Azərbaycanı parçalamaq qərarı və açıq-aydın hökumətin Azərbaycanla bütün onomastik əlaqələrin aradan qaldırılması ilə bağlı qətiyyəti müəyyən qədər onun İran əyalətləri ilə Azərbaycan Respublikası arasında potensial əlaqələrin qarşısını almaq istəyinə əsaslanır.

Hətta ad dəyişikliyindən sonra da bəzi azərbaycanlılar yeni əyalətdən "Azərbaycan" adının çıxarılmasına etirazlarını bildirməkdə davam etdilər. 1994-cü ildə azərbaycanlı tələbələrin İran rəhbərliyinə məktub yazması kampaniyasında bu məsələ yenidən gündəmə gəldi. Özünü "Tehran Universitetlərinin Azərbaycanlı Tələbələri" adlandıran bir qrup Azərbaycan əyalətlərindən olan məclis deputatlarına ünvanladığı açıq məktubda yeni əyalətin adında "Azərbaycan" sözünün olmamasından şikayətlənmişdilər. "Bölgə universitetlərində təhsil alan Meşkinşəhr tələbələrindən İran İslam Respublikası hökumətinə" ünvanlanan və orijinal olaraq Zəncandakı yerli həftəlik Omid-e Zencanda yayımlanan açıq məktubda, artıq yeni əyalətin şəhərindən olan tələbələr yeni əyalət adından Azərbaycan sözünün götürülməsindən formalaşan narazılıqlarını ifadə edirdilər.

Qarabağ müharibələri və İran azərbaycanlılarının reaksiyası

İrandakı xeyli azərbaycanlı Tehranın Qarabağ münaqişəsinə yanaşmasını dəyişdirməsi və daha azərbaycanpərəst mövqe tutmağı üçün ona təzyiq edirdilər. Görünür ki, bu daxili fəaliyyət 1993-cü ilin yazında İranın ritorikasının və Tehranın modifikasiyasının dəyişməsinə təsir etmişdir. İranın güclü və cəlbedici Azərbaycan Respublikasının yaradılmasının öz azərbaycanlı azlığının kimliyinin yüksəlməsinə səbəb ola biləcəyindən qorxması İranı Qarabağ üçün Azərbaycanla münaqişədə Ermənistanı faktiki dəstəkləmək siyasəti yürütməyə vadar edib. İran məclisinin Azərbaycandan olan deputatları Tehranın Ermənistan ilə olan münasibətlərini minimallaşdırması üçün kompaniyalar həyata keçirmiş və İrəvana qarşı etirazlar etmişdirlər. Milli məclisdə azərbaycanlı nümayəndələr Tehrana Azərbaycana yardım etmək üçün açıq müraciətlər ünvanlamış və Ermənistana qarşı həyata keçirdilən etirazlara qatılmışdırlar. Nümayəndələr Tehranın münaqişə ilə bağlı mövqeyinin dəyişdirilməsini tələb edən petisiyada məclis üzvlərinin əksəriyyətinin imzasını qazanmağa müvəffəq olublar. 13 aprel 1993-c2 ildə, Xoydan seçilmiş azərbaycanlı deputat Kamal Abidinzadə məclisdə azərbaycanca danışaraq Ermənistanı Azərbaycana qarşı etdiklərinə görə qınamışdır. Bundan əlavə, o, Həmşəhri və digər jurnallarda bu məsələ ilə bağlı ictimaiyyət üçün press-relizlər yayınlamışdır. 6 aprel 1993-cü ildə, Təbrizdən olan deputat Məhəmmədəli Nejad-Sərxani Azərbaycan Məclis Deputatları Assambleyası adından Ermənistanın Azərbaycana hücumlarını qınayan bəyannamə oxumuş və İranı Azərbaycan Respublikasını dəstəkləməyə çağırmışdır.

Bundan əlavə, aşağı səviyyədə İrandakı bir çox azərbaycanlılar Qarabağın nəzarəti uğrunda Ermənistanla apardığı mübarizədə Azərbaycan Respublikası ilə həmrəy olduqlarını bildiriblər və Tehranın bu münaqişədə Ermənistana dəstəyini tənqid ediblər. 1992-ci il mayın 25-də Təbriz Universitetində nümayişə çıxan 200 tələbə "Ermənistana ölüm" şüarları səsləndirib və Tehrana işarə edərək, ermənilərin "cinayətkar fəaliyyətləri" qarşısında "müsəlmanların susmasını" "Qurana xəyanət" kimi qiymətləndiriblər. İranın Salam qəzetinin məlumatına görə, Təbrizdəki azərbaycanlı nümayişçilər "millətçilik şövqü və şüarları" ilə yadda qalan yürüşdə Tehranı bu mübarizədə Azərbaycan Respublikasına dəstək verməyə çağırıblar. Ayətullah Musəvi-Ərdəbili özünün cümə xütbələrində tez-tez Qarabağ münaqişəsindən bəhs etmiş və digər qeyri-azərbaycanlı din xadimlərindən daha iddialı bir şəkildə Azərbaycan Respublikasını dəstəkləmişdir. Bundan başqa, İrandakı azərbaycanlılar Azərbaycan Respublikasındakı etnik soydaşlarına yardım çatdırılmasına başlamışdırlar. 1992–1993-cü illərdə, İrandan Azərbaycan Respublikasına göndərilən humanitar və qaçqın yardımlarının çoxu birbaşa Azərbaycan əyalətləri tərəfindən təşkil edilmişdir.

2020-ci ilin oktyabrında Tehran və Təbriz şəhəri də daxil olmaqla bir çox şəhərlərdə azərbaycanlıların etiraz nümayişləri keçirildi. Etirazların əsas məqsədi Qarabağ müharibəsində Azərbaycan Respublikasını dəstəkləmək, İrandan Ermənistana doğru gedən rus silahlarının qarşısını kəsmək idi. Nümayişçilər Azərbaycan lehinə şüarlar səsləndirmiş və İranın təhlükəsizlik qüvvələri ilə toqquşmuşdurlar. Xeyli sayda insan saxlanılmış və həbs edilmişdir. Müharibənin bitməsindən sonra 2020-ci ilin dekabr ayının dekabrın 10-da Bakıda keçirilmiş Zəfər Paradına qatılan Rəcəb Tayyib Ərdoğanın oxuduğu “Arazı ayırdılar” şeiri və bundan bir qədər sonra İrandan qeyri-qanuni yollarla Azərbaycan ərazilərinə yüklərin daşınması məsələsi yeni problemlət yaratdı. Bir qədər sonra dövlətlərin rəsmi şəxslərinin səfərləri ilə bir qədər yumşalan gərginlik İran Azərbaycanında yeni həbslər və ya əvvəlcə həbs olunmuşlara oxunan məhkəmə qərarları ilə müşayiət olundu.

Birinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycan Respublikasının məğlubiyyəti İrana daxilində onu zəif, qeyri-demokratik idarəetməyə əsaslanan bir ölkə kimi təqdim etməsinə, bununla da şimaldakı soydaşların müstəqilləşməsinin cənuba təsirini minimumlaşdırmağa çalışmışdı. İkinci Qarabağ müharibəsində qazanılmış qələbə ilə bu dəyişdi. Bunda İranın müharibədə açıq şəkildə Ermənistanı dəstəkləməsi ilə birlikdə, Azərbaycan Respublikasının da qələbəsi də rol oynadı.

Siyasət və cəmiyyət

İslam inqilabına qədər akademik araşdırmalarda İrandakı Azərbaycan türkləri dövlətə "yaxşı inteqrasiya etmiş linqivistik azlıqlar" hesab ediirdilər. Bəzi çəkişmələrə baxmayaraq, onlar dövlətin "bütün səviyylərində — siyasi, hərbi və intelektual, eləcə də dini iyerarxiyada yüksək səviyyədə təmsil edilməkdə idilər". Həmçinin, bəzi iddialara görə, hal-hazırkı ali dini lider Əli Xamaneyi yarı Azərbaycan türküdür. Hal-hazırda Azərbaycan türklərinə qarşı de-facto diskriminasiyanın olması iddialarına qarşı dövlət bildirir ki, inqilabdan sonra onun siyasəti dini əsaslara dayanmaqdadır və heç bir qrupa öz milli, etnik və dil mənsubiyyətinə görə ayrı-seçkilik qoyulmamaqda, həmçinin say baxımdan çox olan farsların lehinə də üstünlük təmin edilməməkdədir. Fars dilinin yayılması üçün dövlət tərəfindən edilən işlər barədə isə hakimiyyət bunun yalnız İranın ənənəvi mərkəziləşdirilmiş hökumət modelinin davam etdirilməsinin bir parçası kimi təqdim edir. Bundan başqa, hazırkı konstitusiyanın 15-ci maddəsində qeyd edilmişdir:

Fars dilindən əlavə, regional və tayfa dillərinin mətbuatda və kütləvi mediyada, eləcə də [həmin qrupların] ədəbiyyatlarının məktəblərdə tədris edilməsinə icazə verilir.

UCLA-dan Professor Nikki R. Keddienin bildirdiyinə görə:

Hər bir şəxs həm azərbaycanca, həm də kürdə qəzetlər, kitablar, musiqi kasetləri və videoları əldə edə bilərlər, orada etnik bölgələrdə radio və televiziya stansiyaları vardır ki, hətta daha çox dillərdə xəbər və əyləncə verilişləri yayımlamaqdadırlar.

İslam inqilabından sonra ümumən Azərbaycan türklərinin millətçiliyi güclənmişdir. 2006-cı ildə azərbaycanlıları təhqir edən karikaturanın çap edilməsi kütləvi etirazlara səbəb olmuşdur. Mana Neyestani tərəfindən hazırlanmış karikatura nəticəsində etirazlar meydana çıxmış, Mana neyestani ilə birlikdə onun redaktoru da işdən çıxarılmışdır.

2015-ci ilin noyabrında bir digər kütləvi etirazlar olmuşdur. Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Urmiya, ərdəbil və Zəncan kimi böyük şəhərlərində ayağa qalxan insanlar məşhur uşaq proqramı olan Fitilədə Azərbaycan türklərinin təhqir edilməsinə etiraz edirdilər və bu aktı irqçilik kimi dəyərləndirirlər. İran Radio Televiziya Qurumunun rəhbəri Məhəmməd Sərəfraz və ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri Davud Neməti-Anarki proqramda yayımlananlara görə üzr istəmişdir. Digər etirazlar isə 2016-cı ilin iyulunda baş verdi. Yenə də Tehranda, təbrizdə, Urmiyada, Marağada, Zəncanda, Əhərdə, Xoyda və Ərdəbildə Azərbaycan türklərinin "ləkələnməsinə" etirazlar edildi. Etirazçılara qarşı polis plastik güllələrdən istifadə etdi və xeyli sayda insan həbs edildi.

1991-ci ildə Şimali Azərbaycanın müstəqilləşməsi və Azərbaycan Respublikasının yaradılması iki sahildəki etnosun yenidən bir-birinə marağının artmasına səbəb olmuşdur. Endryu Burke yazır ki:

Azərilər [Azərbaycanlılar və ya Azərbaycan türkləri] bütün İran ərazisində maliyyədə və bazarlarda aktivdilər və onların gur səsləri eşidilir. Yaşlı Azəri kişisi ənənəvi yun papaq geyinir və onların musiqiləri, rəqsləri əsas mədəniyyətin bir hissəsi olmuşdur. Azərilər yaxşı inteqrasiya etmişdirlər və bir çox Azəri farsca ədəbiyyatda, siyasətdə, dini dünyada görkəmli rola məxsusdur.

Bülənt Gökaya görə:

Azərbaycan da adlandırılan İranın şimal hissəsi sayları 17 milyon olan azərilər [Azərbaycan türkləri] tərəfindən məskunlaşdırılmışdır. Bu əhali ənənəvi olaraq çox etnoslu İran cəmiyyətinə yaxşı inteqrasiya etmişdirlər.

Riçard Tomas, Rocer East və Alan Con Day bildirir:

Şimali İranda 15–20 milyon Azəri türkü yaşamaqdadır…Şiə olan azərilər İran cəmiyyətinə yaxşı inetqrasiya olmuşdurlar.

Maykl P. Kroissanta görə:

İranın on beş milyonluq azəri əhalisi İran cəmiyyətinə yaxşı inteqrasiya etsə də və ayrılmaq istəyini çox az göstərsə də, Tehran buna baxmayaraq, iki Azərbaycanı birliyə çağıran əhval-ruhiyyənin artması perspektivindən hədsiz narahatlıq nümayiş etdirir.

İran azərbaycanlıları daha böyük dil hüquqlarına can atsalar da, onların çox azı separatçı meyllər nümayiş etdirir. İranlı azərbaycanlı alim Afşin Molavinin İranın üç böyük Azərbaycan vilayətində, eləcə də Tehrandakı İran azərbaycanlıları arasında apardığı geniş reportajlar göstərir ki, İran azərbaycanlıları arasında separatçılıq əhval-ruhiyyəsi geniş yayılmır. Çox az adam öz həqiqi siyasi, sosial və iqtisadi məyusluğunu — iranlıların əksəriyyətinin paylaşdığı hissləri — etnik kontekstdə izah etdi.

Brenda Şafferə görə, İranda fərqli azərbaycanlı kimliyi xeyli sayda azərbaycanlı tərəfindən qorunmuşdur. O qeyd edir ki, XX əsr boyunca ifadə azadlığı üzərində mərkəzi nəzarətin zəiflədiyi zamanlarda — məsələn İslam inqilabının ilkin başlanğıc mərhələsində — azərbaycanlılar bundan yararlanaraq, azərbaycanlı kimlik ifadələrini gücləndirib, mədəni və dil hüquqlarının genişləndirilməsi tələblərini artırıblar. Eyni zamanda İranda azərbaycanlılar arasında ilkin kimlik baxımından böyük müxtəliflik mövcuddur. Bu gün İranda hakim elitanın əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edənlər kimi bir çoxları öz əsas kimliklərini iranlı və müsəlman olaraq görürlər, baxmayaraq ki, bu qrupun bir çox üzvləri Azərbaycan etnik mədəniyyəti və dili ilə bağlılıqlarını ifadə edir və özlərini azərbaycanlı kimi tanıdırlar. Digərləri, o cümlədən İslam İnqilabı dövründə fəallıq göstərən bir çox ziyalılar, ilkin kollektiv azərbaycanlı kimliyini daşıyırlar, lakin etniklərüstü İranda iranlı kimi dövlət kimliyini qoruyub saxlamağa çalışırlar. Əksəriyyət həm azərbaycanlı, həm də iranlı kimliyini qoruyub saxlamaqda heç bir ziddiyyət görmür. Digərləri öz əsas kimliklərini azərbaycanlı kimi görürlər, lakin onların heç də hamısı bu kimliyin siyasi təzahürü üçün fəal şəkildə təzyiq göstərmir. Bununla belə, xüsusilə 1990-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq az sayda azərbaycanlı öz azərbaycanlılığını təzahür etdirmək üçün siyasi fəaliyyətə cəlb olunub. İrandakı azərbaycanlı tələbələr bu sahədə xüsusilə fəallaşıblar. Əsas kimliyi iranlı olan azərbaycanlılarla əsas kimliyi azərbaycanlı olan azərbaycanlılar arasında nisbət aydın deyil və kifayət qədər dəyişkən görünür.470 Bununla belə, İranda islam inqilabının demokratikləşmə gətirməməsindən məyusluq və gözləntilərdən fərqli olaraq, qeyri-fars etnik azlıqlara mədəni və dil hüquqlarının genişləndirilməsi ilə qidalanan İranda konkret azərbaycanlı kimliyinin açıq ifadəsi artmaqdadır. Bu tendensiya İrandakı azərbaycanlı əhalinin sərhədlərində Azərbaycan Respublikasının yaradılması və sərhədin hər iki tərəfindəki azərbaycanlı əhalinin qarşılıqlı əlaqəsi ilə daha da təkan almışdır. 1992-ci ildən Türkiyədən televiziyaya geniş baxılması nəticəsində İrandakı azərbaycanlıların özünü dərk etməsində əlavə dəyişikliklər baş verib.

Şaffer öz məqaləsində İranda fərqli azərbaycanlı kimliyinin əhəmiyyətli səviyyədə mövcud olması qənaətinə gəldiyini və bu qənaətin İranda ayrı-ayrı azərbaycanlı kimliyindən çox az şeyin qaldığını iddia edən əsas müasir iranşünaslığın irəli sürdüyü fikrə qarşı çıxdığını yazmaqdadır. O, əsərində vurğulyır ki, Azərbaycan etnik faktoru İran cəmiyyəti ilə bağlı araşdırmaların və İranda rejim sabitliyinin qiymətləndirilməsinin tərkib hissəsi olmalıdır. Bundan əlavə, o, İranda etnik kimlik təkcə daxili məsələ deyil və onun hüdudlarından kənarda baş verən hadisələrin, məsələn, Azərbaycan kimi etnik əsaslı dövlətlərin yaradılmasının təsirlərinə əhəmiyyətli dərəcədə məruz qaldığını yazır.

Şaffer məqaləsinin nəticə qismində bunları yazır:

İran azərbaycanlılarının nümunəsi göstərir ki, ilkin kollektiv kimlik çox vaxt qrupun bir çox üzvləri üçün aydın deyil. İrandakı azərbaycanlıların çoxu özünü həm azərbaycanlı, həm də iranlı kimi tanıyır və onların az bir qismi hansı kimliyin əsas olduğu barədə dəqiq təsəvvürə malikdir. Əksəriyyət bu kimlikləri bir arada mövcud hesab edir və onların bir-birinə zidd olmayacağına ümid edir. Üstəlik, bir qrupun ilkin kollektiv kimliyi zamanla dəyişə bilər. Tədqiqatçılar tez-tez azərbaycanlıların və farsların paylaşdıqları iranlılar kimi tarixi bağlara və ümumi millətə işarə edir və bundan ayrı-ayrı Azərbaycan milli kimliyinin mövcudluğunu rədd etmək üçün istifadə edirlər. Tarixi əlaqələr bir millətin bugünkü seçiminə təsir etsə də, onu diktə etmir və yeni şərait yeni kimlik üstünlüklərini doğura bilər. Əksər azərbaycanlılar mədəni hüquqların genişləndirilməsi istəklərini öz iranlı kimliklərinə uyğun hesab edirlər. Bunun əksinə olaraq, bütün iyirminci əsrdə Tehrandakı müşahidəçilər və İrandan kənar tədqiqatçılar müxtəlif Azərbaycan hərəkatları və ya digər etnik qruplar tərəfindən genişlənmiş mədəni və dil hüquqları tələblərinin hər hansı ciddi ifadəsini ayrılma cəhdləri və ya xarici müdaxilə ya da müdaxilənin nəticəsi kimi şərh etməyə meyilli olmuşlar. Bu izahatlar etnik qrupların iddialarını qeyri-legitim etməyə və onların yatırılmasına dəstək toplamağa kömək etdi. Bu hərəkatlara iftira atmaq və onları separatçı kimi qələmə vermək üçün həm alimlər, həm də siyasətçilər ardıcıl olaraq hərəkatların heç vaxt istifadə etmədiyi terminologiyadan istifadə etmişlər; məsələn, Təbrizdəki Əyalət Hökumətini (1945–1946) "Azərbaycan Demokratik Respublikası" adlandırırdılar. Beləliklə, İrandakı hökumət etnik azlıqları öz xüsusi etnik kimliyi ilə İranlı kimliyi arasında seçim etməyə məcbur edir. Bu, bəzilərinin azərbaycançılıq kimliyini gücləndirib, digərlərinin isə fars çoxluğuna assimilyasiya olunmasına səbəb olub.

İrandakı bir çox azərbaycanlılar arasında mühüm siyasi əlaqələr şəbəkələri mövcuddur. Təbriz, Tehran və İranın digər azərbaycanlı əhali mərkəzlərindən olan tələbələrin iştirak etdiyi məktub kampaniyaları və nümayişlər onların yaxşı təşkil olunduğunu və şəbəkələrin İrandakı müxtəlif Azərbaycan icmalarını birləşdirdiyini göstərir. 1990-cı illərin əvvəllərində İranın bütün universitetlərində oxuyan azərbaycanlı tələbələr İranda mədəni hüquqlarının genişləndirilməsinə yönəlmiş siyasi fəaliyyətdə aparıcı rol oynayırdılar. Etnik amil İrandan boyunca çoxdan qurulmuş əlaqələrin mövcudluğuna görə müxtəlif bölgələrdən olan insanların əməkdaşlığını asanlaşdırır.

Şafferə görə, Məclis müzakirələrinin analizi üzə çıxarır ki, İranda regionalizm ümumi yüksəlişdə olan trendə sahibdir. Nümayəndələrin böyük hissəsinin danışıqları öz əyalətləri üçün resurs və vəsaitlərin əldə edilməsinə həsr edilir. Onların bəyanatları və müsahibələri regional kimlik hissini əks etdirir və İrandakı bir çox azərbaycanlılar, o cümlədən özlərini ilk növbədə iranlı hesab edənlər və oradakı rejimlə əlaqəli olanlar, məsələn, Məclis nümayəndələri Azərbaycan ərazisinə bağlılıq hiss edir və onun firavanlığı ilə maraqlanırlar. Bu regionçuluq cərəyanı digər vilayətlərdən olan məclis nümayəndələrinin bəyanatlarında da özünü göstərirdi. Artan əyalətçilik mərkəzi hökumətə əlavə təzyiq və çağırış kimi inkişaf edir.

Şaffer gələcək mümkün ehtimallar barədə bunları yazmaqdadır:

Fərqli qruplar dövlət daxilində sərhədlərin və resursların demarkasiyası məsələsində bir-biri ilə qarşı-qarşıya qalacaqsa, artan etnik tələblər İran daxilində etniklərarası qarşıdurmanı təzələyə bilər. Gələcəkdə Tehran və İrandakı etnik azlıqlar arasında hansısa konfederativ və ya federativ münasibətlərin qəbulu müxtəlif azlıq qrupları arasında münaqişələrə səbəb ola bilər. Bu tip toqquşmaların çox güman ki, əsrlər boyu mübahisəli torpaqlar və əraziyə nəzarət üçün Qərbi Azərbaycanda bir-biri ilə zorakılıqla məşğul olan azərbaycanlılarla kürdlər arasında baş verə bilər və bu, digər regional aktorlara da təsir edə bilər. Tez-tez belə bir fikir irəli sürülür ki, alt qrupların üzvləri dövlətin güc vasitələrinə nə qədər çox çıxış əldə etsə, bir o qədər də həmin dövlətlə eyniləşdirməyə meyilli olacaqlar. İrandakı azərbaycanlıların nümunəsi onu göstərir ki, hakimiyyətə yiyələnmək və peşəkar bərabərlik əslində yeni əldə edilmiş struktur statusu ilə mövcud sosial status arasında tez-tez yaranan boşluqlar səbəbindən dövlət kimliyi ilə rəqabət aparan kollektivlərlə eyniliyi stimullaşdıra bilər. Bu müşahidə, qəbul edilmiş bir çox sosial mühəndislik siyasətinin potensial effektivliyinə şübhə yaradır. İranda azərbaycanlılar peşəkar və iqtisadi cəhətdən nə qədər yüksəklərə qalxıb, dövlətdə yüksək vəzifələrə sahibləniblərsə, keçmiş ədalətsizlikləri və boşluqları aradan qaldırmaq və İranın dövlətaltı qruplara münasibəti məsələsini gündəmə gətirməkdə bir o qədər maraqlı olublar. İslam Respublikası dövründə İranda azərbaycanlıların çoxu maddi sərvət, ali təhsil və hakimiyyət mövqeləri əldə edib; buna baxmayaraq, onlar İranın bir çox ictimai dairələrində hələ də kənar şəxslərdir və onların dilləri hələ də bir çox iranlılar tərəfindən fars dilindən aşağı hesab olunur. 1990-cı illərin birinci yarısı azərbaycanlıların İranda əldə etdikləri nəzərəçarpacaq siyasi və iqtisadi uğura əsaslanan öz imicinə zidd olan sosial statuslarının aşağı olması ilə bağlı bir çox qəzəb ifadələri ilə əlamətdardır. Azərbaycanlı kimliyinin yüksəlişi indiki mərhələdə İrandan ayrılma çağırışlarına səbəb kimi görünməsə də, o, rejimə daha çox azadlıq və mərkəzləşməni azaltmaq üçün əlavə tələblər qoyub. Siyasi qüvvələrin bəziləri bu tələblərə reaksiya verir və prezident Hatəmi kimi bu tələblərdən siyasi mənada yararlanıb. Hatəminin əsas tərəfdarları kimi tez-tez qadınlar və gənclər göstərilir, lakin belə görünür ki, bu siyahıya etnik azlıqları da əlavə etmək lazımdır. Azərbaycanlı kimliyinin bu yüksəlişi və onun həm mərkəz-çevrə münasibətlərinə, həm də İranda rəsmi fars dil və mədəni hökmranlığına meydan oxuması İranın siyasi arenasında mühüm məsələ olacaq və oradakı rejimin sabitliyinə təsir göstərə bilər. Üstəlik, Hatəminin İrandakı etnik hisslərə və əyalətdəki güc mənbələrinə məhdud müraciət siyasətinin İranda uzunmüddətli nəticələri ola bilər. Üstəlik, Hatəminin İrandakı etnik hisslərə və əyalətdəki güc mənbələrinə məhdud müraciət siyasətinin İranda uzunmüddətli nəticələri ola bilər. Bu siyasət qısa müddətdə onun dəstək bazasının qurulmasında faydalı olsa da, bu qruplar səlahiyyətləndirildikdən sonra onlar Hatəminin əmri ilə ikinci dərəcəli statuslarını yenidən qəbul etməyə razı olmaya bilərlər və İranda islahat mübarizəsinin bir hissəsi olaraq tələbələrə müraciət etməsi kimi, bu, İranda mübahisənin artmasına səbəb ola bilər.

Qulamhüseyn Məmmədovun bildirdiyinə görə, 1991-ci ildən sonrakı dövr İrandakı azərbaycanlıların dil, federasiya, muxtariyyət və s. kimi tələblərinin yeni bir mərhələyə qədəm qoyması xarakterizə edilə bilər. O, bunda 3 amilin rol oynadığını bildirir:

- Azərbaycanın müstəqil olması: 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyi İranda İslam inqilabından sonra oyanan türk və ya Azərbaycan milli şüurunun daha da inkişafına təkan verdi. Bu proses həm də ondan irəli gəlir ki, əhalisinin əksəriyyəti 30 yaşdan aşağı olan İranda yaşayan azərbaycanlı gənclər özlərini teokratik dövlətə bağlamaq istəmirlər. Xüsusilə Qərbə heyranlıq kontekstində (müstəqil və dünyəvi Azərbaycan da müəyyən qədər həmin sivilizasiyaya aiddir) Azərbaycan və Türkiyə nümunəsi xüsusi yer tutur. - İslam inqilabına olan gözləntilərin özünü doğrultmaması: - Qloballaşma: tədqiqatçının fikrincə son 30 ildə geniş şəkildə yayılan kommunikasiya vasitələri İrandakı azərbaycanlılara xarici dünya ilə əlaqəyə girməyi rahatlaşdırır. Bu kommunikasiya nəticəsində tədricən Pəhləvi dövründə formalaşdırılan türklüyün ikrah doğuran bir şey olması fikri də ortadan qalxır. Bu işdə o, Türkiyənin rolunu xüsusilə vurğulayır. Türklüyün rəsmi şəkildə ən yüksəkdə olduğu bir ölkə olaraq Türkiyə, İrandakı azərbaycanlıların türklük mərkəzli kimlik təkamülünə stimul verir. Bu prosesdə diasporadakı azərbaycanlı mətbuat orqanlarının izlənilməsi də mühüm rol oynayır.

Mədəniyyət

İran azərbaycanlıları türkcə danışmaqdadırlar. Onlar həm digər İran, Qafqaz və digər qonşu xalqalrdan təsirlənmiş, eyni zamanda da onlara təsir etmişdirlər. İrandakı azərbaycanlıların musiqisi İran musiqisindən ayrılmaqdadır, onunla müəyyənə laqəyə sahib olsa da, şimaldakı Azərbaycan musiqisi ilə daha yaxından əlaqəlidir. Uzun müddətdir Azərbaycan türklərinin dillərinin İranın rəsmi dillərindən biri olması yönündəki tələblərinə baxmayaraq, bu reallaşmamışdır. Buna baxmayaraq, türk dili İran daxilində hər sferada istifadə edilməkdə, onu danışanların əsas ünsiyyət vasitəsi olmağa davam etməkdədir.

Ədəbiyyat

Qara Qoyunlu dövlətinin hökmdarlarından biri olan Cahanşah (1438–1467) həm də böyük şair idi. , Həqiqi təxəllüsü altında türkcə divan yazmışdı. Bundan başqa, bir digər hökmdar — Səfəvi imperiyasının qurucusu Şah İsmayıl da görkəmli şair idi. O, türk dilində divandan əlavə, bir çox məşhur digər əsərlərin də müəllifidir. Həmçinin XVII–XVIII əsrlər boyunca aşıq şeiri ədəbiyyatı da yayqınlaşmağa başlamışdır. Bu musiqilərdən və ya ədəbiyyat nümunələrindən toy və ya digər mərasimlərdə istifadə edilmişdir. Bu tipdəki ədəbiyyat nümunələrindən ən məşhurları Koroğlunu, Aşıq Qəribi, Əsli və Kərəmi və s. misal göstərmək olar.

Cənubi Azərbaycanda Qacar sülaləsinin hakimiyyəti qurulduqdan sonra burada ədəbiyyat çiçəklənməyə başladı və XIX əsrin sonlarından etibarən özünün ən yaxşı dövrlərindən biri yaşadı. Bu dövrdən etibarən Azərbaycan türkcəsində hazırlanan jurnalistika materiallarında, ədəbiyyat əsərlərində sosial aktivizm əsas mövzuya çevrildi. Bu dövrün əsas təsirli müəllifləri Mirzə Fətəli Axundov və Mirzə Şəbüstəri idi.

Pəhləvi hakimiyyəti Azərbaycan türkcəsinin və ədəbiyyatının ən qaranlıq dönəmlərindən biri oldu. Azərbaycan türkcəsi bütün rəsmi sferalardan qadağan edildi və bu dildə dərsləri tədris edən məktəblər bağlandı. Bu qadağalar İslam inqilabından sonra nisbətən yumşaldılsa da, bundan sonra da azərbaycanlılar mədəni azadlıq ala bilmədilər, xüsusən Xomeyninin 1983-cü ildə hakimiyyətinin möhkəmlənməsindən sonra bu proses azərbaycanlıların əleyhinə daha da sürətləndi Buna qədər və bundan sonrakı bir dönəmdə də Qulamhüseyn Səədi, Səməd Behrəngi və Rza Bərahani kimi azərbaycanlı müəlliflər əsərlərini fars dilində yazmağa məcbur oldular. Yeganə istisna Məhəmmədhüseyn Şəhriyar idi. Onun "Heydərbabaya salam" şeiri o qədər möhtəşəm hesab edildi ki, senzuradan belə qurtula bildi. Şəhriyarın əsəri mədəni kimliyin qısa poetik formada ümumiləşdirilməsinin yenilikçi yolu idi və az tanınan şairlər nəsli, xüsusən də Qaradağ bölgəsindən olan şairlər tərəfindən onların şifahi ənənələrini qeyd etmək üçün uyğunlaşdırılmış və onlara stimul vermişdir. Bunun aşkar nümunələrindən biri də Bariz ləqəbi ilə şeirlər yazan Abbas İslamidir (1932–2011). O, "Savalan" adlanan əsərində öz vətəninin həzin ölümünü təsvir etməyə çalışmışdır. Bir digər nümunə isə Məhəmməd Gülməhəmmədidir. O, özünün "Mən Qaradağı dəlicəsinə sevirəm" adlı uzun poemasında regionun mədəni mənzərəsini yığcam təsvir etmişdir.

Uzun sürən sıxışdırma nəhayət, Azərbaycanın heyrətamiz mənzərəsinə alleqorik eyhamlarla misralar yazan inqilabçı şairlər nəslinə gətirib çıxardı:

Səhənd, ey saf qar dağı,

Zərdüştlə birlikdə Cənnətdən enmişdir,
Qəlbində od, çiyinlərində qar,
əsrlərin fırtınası ilə,

Və sinənizdə tarixin ağ saçları…
— Yadulla Məftun Amini

1979-cu il İslam inqilabından sonrakı dövr ərzində XVI-XVII-ci əsrlərdəki möhtəşəmlikdə əsərlər meydana çıxmamışdır. Mövcud siyasi mühitə görə müasir ədəbiyyat şifahi xalq ədəbiyyatına sıxışdırılmaqda və özünü bayatı kimi janrlarda göstərməkdədir.

Musiqi

Cənubda ənənəvi Azərbaycan musiqisini iki hissəyə ayırmaq mümkündür — aşıq və muğam musiqiləri. Muğam klassik İran musiqisinə bənzərliyinə və Şimali Azərbaycanda çox populyar olmasına baxmayaraq cənubdakı azərbaycanlılar arasında o qədər də məşhur deyildir. Aşıq musiqiləri Cənubi Azərbaycanın xüsusən şimal dağlıq zonasında yerləşən Qaradağ bölgəsində daha da inkişaf etmişdir. Aşıq musiqisi özünəməxsusluğuna görə, Azərbaycan türklərinin milli kimliyinin bir simvolu kimi qəbul edilir. Bu aşıq ifalarının urbanistik cəhətlərini artırmaq məqsədi daşıyan son innovativ inkişaflar aşıq musiqisinin statusunu kəskin şəkildə yüksəltmişdir. Aşıq İmran Heydəri və Aşıq Çingiz Mehdipur kimi ustad aşıqların Təbrizdə akademik üslubda musiqi dərsləri açması davam edən imic quruculuğuna böyük töhfə verib.

İncəsənət

Bir çox sivilizasiyaların qovuşuğunda yaşayan Azərbaycan sənətkarları xalça, krujeva, çap məmulatları, zərgərlik məmulatları, misdən qablar, həkk olunmuş metallar, taxta məmulatlar, keramika kimi zəngin dekorativ sənət ənənələrini inkişaf etdirmişlər. Bunların arasında xalçaçılıq Azərbaycan incəsənətinin zirvəsi kimi seçilir.

Xalçaçılıq

Təbrizdə hələ də mühüm xalçaçılıq mərkəzlərindən biri olaraq qalmaqdadır. Hal-hazırda İranın xaricə satdığı xalçanın 40 faizi təbrizdə hazırlanmaqdadır. Bu xalçalar ümumi olaraq Təbriz xalçaları deyə bilinməkdədir. Bir digər xalçaçılıq mərkəzi Ərdəbil şəhəridir. Bu şəhərin xalçalarının Təbriz şəhərində istehsal edilənlərin kölgəsində qalmasına baxmayaraq, yaxın keçmişə qədər Təbrizdəki qədər gözəl olan xalçaları ilə məşhur idi. Hal-hazırda İranın dünyadakı ən məşhur iki xalçası 1540-cı ildə ƏRdəbildə hazırlanmışdır. Onlardan biri Londondakı Viktoriya və Albert Muzeyində, digəri isə Los Ancelos County İncəsənət Muzeyində saxlanmaqdadır. Bu xalçaların ipək əyilmələri var və otuz milyondan çox düyün ehtiva edir.

Xalçaçılıq sənətinin zirvəsi Dağlıq Qarabağda yaranan Vernidə[153][154] özünü göstərir. Verni köçəri qadın və qızların yaradıcılıq istedadları sayəsində əvvəlki eskizsiz toxunan, zərif və incə əyilməli, xalçaya bənzər kilimdir. Verni toxucuları qədim dövrlərdə məşhur olan saxsı naxışları təqlid edərək sadə həndəsi formalarda quş və heyvanların (maral, xoruz, pişik, ilan, quş, ceyran, qoyun, dəvə, canavar və qartal) təsvirindən istifadə edirlər. Bir çox Vernilərə xas olan əsas dekorasiya xüsusiyyəti S elementidir. Onun forması müxtəlifdir, həm 5 rəqəminə, həm də S hərfinə bənzəyir. Bu element köçərilər arasında "əjdaha" deməkdir. Hazırda Verni çox vaxt köçəri tayfaların yaşadığı bir otaqda olan Arasbaran tayfalarının qızları tərəfindən toxunur və Qaradağ bölgəsindəki 20 000-ə yaxın ailə üçün əhəmiyyətli gəlir mənbəyidir. Verni toxucuları qədim dövrlərdə məşhur olan saxsı naxışları təqlid edərək sadə həndəsi formalarda quşların və heyvanların təsvirindən istifadə edirlər.

• 
  Ərdəbil xalçası
• 
  Təbriz xalçası
• 
  Haris xalçası
• 
  Arasbaran və ya Qaradağ xalçası
• 
  Verni və ya Azərbaycan xalçası

Din

İrandakı Azərbaycan türkləriin əksəriyyəti şiədirlər. Onlar şiələr üçün müqəddəs olan Məhərrəm ayını və Aşura gününü xüsusi olaraq qeyd edirlər. Azərbaycan türkləri ilə digər etnosların qarışıq şəkildə yaşadıqları böyük şəhərlərdə, məsələn, Tehranda onların digər etnoslara nisbətən belə dini rituallara daha çox bağlı olduqları düşünülür. Lakin onlar islamçılığa daha az meyilli hesab edilirlər. Bu fikri sübut etmək üçün bəziləri onların İslam inqilabından qısa müddət əvvəl onların əksəriyyətinin ənənəvi din hüquqşünasları hesab edilən Ayətullah Məhəmməd Kazım Şəriətmədariyə və ya Xoyiyə təqlid etdiklərini, onların əksinə farsların çoxunun daha radikal islamçı hesab edilən Rujullah Xomeynini izlədiklərini göstərirlər.

Həmçinin Azərbaycan türkləri arasında Bəhailik inancına etiqad edən insanlar da vardır. Son illərdə isə, bəziləri xristianlığa keçmişdir. Bu din dəyişdirmə hal-hazırda İranda qadağandır və buna hüquqi olaraq ağıq cəzalar müəyyən edilmişdir.

İran azərbaycanlıları arasında çox az sayıda olsa da, Yarsanizm dininə etiqad edənlər də vardır. Bəzi regionlarda Yarisanizmə etiqad edənlərə Şamlı deyə xitab edilməkdədir. Çox gümanki bu söz əsas Qızılbaş tayfalarından biri olan Şamlı tayfasının adından törəmişdir.

Sayları

SSRİ Elmlər Akademiyasının Nikolay Nikolayeviç Mikluxo-Maklay adına Etnoqrafiya İnstitutunun "Dünya xalqları: etnoqrafik oçerklər" seriyasından, 1957-ci ildə Moskvada nəşr edilmiş "Ön Asiya xalqları" kitabında 1956-cı il üçün verilən ehtimala əsasən: bütün İranda təxminən 4.000.000 nəfərədək etnik azərbaycanlı yaşayırdı. Bundan əlavə tayfa bölgüsünü saxlamış, köçəri və yarım köçəri həyat sürən və dil həmçinin mədəniyyət baxımından azərbaycanlılara yaxın olan tayfalara mənsub əhalinin sayı isə təxminən 700.000 nəfər (onlardan: əfşarlar — 400.000 nəfər, şahsevənlər — 180.000 nəfər, qaradağlılar — 75.000 nəfər, qacarlar — 25.000 nəfər və qarapapaqlar — 20.000 nəfər olmaqla) idi.

Yerləşməsi

2010-cu ildə İran Mədəniyyət Nazirliyinin həyata keçirdiyi ölkə miqyaslı sorğuya əsasən danışanların ana dili əsasında İran azərbaycanlılarının (Türklərin) məskun olduqları ostanlar və həmin ostanlarda əhali içində nisbətləri.

İran azərbaycanlılarının yaşadığı ərazilər açıq yaşıl rəngi ilə bilindirilib

Azərbaycanlılar əsasən İranın şimalında, qərbundə və Şərqində yaşayırlar, aborigen xalqdır və əhalinin əsas hissəsini təşkil edirlər. Ərdəbil, Urmiya, Təbriz, Zəncan ostanlarında əhalinin əsas hissəsidirlər.

Bütünlükdə isə farslardan sonra İranda yaşayan xalqlar içində sayca ən çoxdurlar..

• Şərqi Azərbaycan ostanı: 3,750,000 (Nəfər)
• Qərbi Azərbaycan ostanı: 3,062,000 (bu əyalətdə ən az 500,000 nəfər Kürd yaşayır)
• Ərdəbil ostanı: 1,262,000
• Zəncan ostanı: 1,000,000
• Qəzvin ostanı: 1,230,000 (bu əyalətdə 230,000 nəfər Tat və Fars yaşayır)
• Əlburz ostanı: 2,325,000 (2,000,000 nəfər Azərbaycanl bu əyalətdə yaşayır)
• Həmədan ostanı : 1,726,000 (1,000,000 nəfər Azərbaycanlı bu əyalətdı yaşayır , Lorlar , Ləklər və Kürdlər bu əyalətin diyər sakinləridilər)
• Tehran ostanı : 12,700,000 (6,000,000 nəfər Azərbaycanl bu əyalətdə yaşayır.)
• Gilan ostanı : 2,490,000 (bu əyalətin Astara , Talış , Ənzəli , Rəşt şəhərlərində 500,000 nəfər Azərbaycanlı yaşayır , ayrıca 200,000 nəfərə yaxın Talış bu əyalətdə Türklərlə iç içə yaşamaqdadırlar.)
• Mərkəzi ostanı : 1,413,000 (bu əyalətin Sava və Ərak şəhərlərində 400,000 nəfər Azərbaycanlı yaşayır)

10 əyalətin toplam əhali sayı: 30,958,000

10 əyalətin toplam Azərbaycanlı əhali sayı: 22,000,000

Mənbə

• James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas, Nicholas C. J. Pappas. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood Press. 1994.
• Н. А. Кислякова и А. И. Першица. Народы Ближнего и Среднего Востока. Москва: Издательство Академии наук СССР. 1957. 553–563.
• Н. Г. Волкова. Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. in "Кавказский этнографический сборник". Moskva: АКАДЕМИЯ НАУК СССР ИНСТИТУТ ЭТНОГРАФИИ им. Н. Н. МИКЛУХО-МАКЛАЯ. 1969.
• Н. Г. Волкова. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов". Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. М.: Ин-т этнологии и антропологии. Moskva: Ин-т этнологии и антропологии. 1996. ISBN 978-5-201-00825-3.
• В. И. Савина. Этнонимы и топонимии Ирана. Ономастика Востока. Moskva: Наука. 1980.
• Robin Leonard Bidwell, Kenneth Bourne, Donald Cameron Watt. British Documents on Foreign Affairs--reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print: Persia II: A troubled year, July 1921-June 1922. University Publications of America. 1990.
• Donald Cameron Watt, Kenneth Bourne. ritish Documents on Foreign Affairs--reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print: Soviet Russia and her neighbours, Apr.-Oct. 1920. University Publications of America. 1984.
• Stephanie Cronin. The Making of Modern Iran: State and Society Under Riza Shah, 1921-1941. 2007.
• Ismāʻīl Rā'īn. Ḥaydar Khān Āmūʹūghlī. Tehran: Intishārāt-i Muʼassasah-i Taḥqiq-i Rāʼīn. 2017.
• Ervand Abrahamian. Iran Between Two Revolutions. Princeton University Press. 1982.
• Sidney Harcave. Russia: A History: Sixth Edition. Lippincott. 1968.
• Pirouz Mojtahed-Zadeh. Boundary Politics and International Boundaries of Iran: A Study of the Origin, Evolution, and Implications of the Boundaries of Modern Iran with Its 15 Neighbors in the Middle East by a Number of Renowned Experts in the Field. Universal. 2007. ISBN 978-1-58112-933-5.
• Tadeusz Swietochowski. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press. 1995. ISBN 978-0-231-07068-3.
• Tadeusz Swietochowski. Eastern Europe, Russia and Central Asia. Taylor and Francis. 2003. ISBN 1857431375.
• Reza Zia-Ebrahimi. Self-Orientalization and Dislocation: The Uses and Abuses of the "Aryan" Discourse in Iran. Iranian Studies. 2011. 445–472.
• Ata Anzali. From Ethnic Nationalism to Cosmopolitan Mysticism: The Life and Works of Hossein Kazemzadeh Iranshahr (1884–1962). Iranian Studies. 2021.
• Ervand Abrahamian. A History of Modern Iran. Cambridge University Press. 2008. ISBN 0521528917.
• Roger Homan. The Origins of the Iranian Revolution. International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-). 1980.
• Richard W. Cottam. Nationalism in Iran. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press. 1979.
• Mangol Bayat. Iran’s First Revolution: Shi’ism and the Constitutional Revolution of 1905–1909. Oxford & New York: Oxford University Press. 1991.
• Nikki R. Keddie; Yann Richard. Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press. 2006. ISBN 978-0-300-12105-6.
• Michael Knüppel. TURKIC LANGUAGES OF PERSIA: AN OVERVIEW. iranicaonline.org. 2000.
• Н. К. Белова. Об отходничестве из Северо-Западного Ирана в конце XIX – начале XX века // Вопросы истории. Moskva: Правда. 1956.
• А. С. Сумбатзаде. Рост торгового земледелия в Азербайджане во второй половине XIX века (К вопросу о развитии российского капитализма вширь) // Вопросы истории. Правда. 1958.
• Audrey Altstadt. The Azerbaijani Turks: Power and Identity Under Russian Rule. Stanford University: Hoover Institution Press. 1992. 331.
• Реза Годс М. Иран в XX веке: политическая история. Moskva: Наука. 1994.
• Большая советская энциклопедия. Moskva: Советская энциклопедия. 1926.
• Brenda Shaffer. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity. The MIT Press. 2002.
• Azərbaycançılıq (PDF). 2012.
• Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы, 1980. səh. 361. Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы. Bakı: Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Ҹ. Б. Гулијев (red). 1980.
• Thomas De Waal. The Caucasus: an introduction. US: Oxford University Press. 2010.
• Tadeusz Swietochowski. Islam and the Growth of National Identity in Soviet Azerbaijan. Durham: Duke University Press. Kappeler, Andreas, Gerhard Simon, Georg Brunner eds. Muslim Communities Reemerge: Historical Perspective on Nationality, Politics, and Opposition in the Former Soviet Union and Yugoslavia. 1989.
• Patricia J. Higgins. Minority-State Relations in Contemporary Iran. Iranian Studies. 1984. 37–71.
• Leonard Binder. Iran: Political Development in a Changing Society. Berkeley, Calif.: University of California Press. 1964.
• Patricia J. Higgins. Minority-state relations in contemporary Iran. Syracuse University Press. In Ali Banuazizi & Myron Weiner (ed.). The State, Religion, and Ethnic Politics: Afghanistan, Iran, and Pakistan. 1988. ISBN 9780815624486.
• Ali Morshedizad. Roshanfekrane Azari va Hoviyate Melli va Ghomi (Azeri Intellectuals and Their Attitude to National and Ethnic Identity). Tehran: Nashr-e Markaz publishing co. 1380.
• Annika Rabo, Bo Utas. The role of the state in West Asia. Swedish Research Institute in Istanbul. 2005.
• Nikki R. Keddie. Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press. 2006.
• Andrew Burke. Iran. Lonely Planet. 2004. ISBN 1740594258.
• Bulent Gokay. The Politics of Caspian Oil. Palgrave Macmillan. 2001.
• Richard Thomas, Roger East, Alan John Day. Political and Economic Dictionary of Eastern Europe. Routledge. 2002.
• Michael P. Croissant. The Armenia–Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. Praeger/Greenwood. 1998.
• Ekmeleddin İhsanoğlu (Editor), Culture and Learning in Islam, 2003, p. 282. Culture and Learning in Islam. 2003.
• John Renard. Islam and the Heroic Image: Themes in Literature and the Visual Arts. Mercer University Press. 1999.
• Feraydoon Adamyat. Andishe-ha-ye Mirza Fathali Akhondzadeh (The Thoughts of Mirza Fathali Akhondzadeh). Tehran: Kharazmi Publications. 1970.
• Sultan Qurraie Hadi(. Modernity and Identity in Azeri Poetry: Mo'juz of Shabustar and the Iranian Constitutional Era. UMI. 1997.
• C. E. Bosworth. AZERBAIJAN iv. Islamic History to 1941. III. London and New York: Routledge & Kegan Paul. In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica,. 1989. ISBN 978-0-71009-121-5.
• Alireza Asgharzadeh. Iran and the Challenge of Diversity: Islamic Fundamentalism, Aryanist Racism, and Democratic Struggles. Palgrave Macmillan. 2007.
• Victoria R. Williams. Indigenous Peoples: An Encyclopedia of Culture, History, and Threats to Survival. ABC-CLIO. 2020.
• Zvi Lerman; David Sedik. Rural Transition in Azerbaijan. Lexington Books. 2010.
• Gholam-Reza Sabri-Tabrizi. Iran: A Child's Story, a Man's Experience. Mainstream Publishing Company. 1989.
• R. Khanam. Encycl. Ethnography of Middle-East And Central Asia. I. 2005.
• Abbas Milani. The Shah. St. Martin's Publishing Group. 2012. ISBN 9780230340381.
• David Sylvan; Stephen Majeski. U.S. foreign policy in perspective: clients, enemies and empire. London: Routledge. 2009. ISBN 978-0-415-70134-1.
• Ervand Abrahamian. Iran between two revolutions. Princeton University Press. 1982. ISBN 0-691-00790-X.
• Gholam-Reza Afkhami. The Life and Times of the Shah. University of California Press. 2009. ISBN 9780520942165.
• Ervand Abrahamian. Mass Protests in the Islamic Revolution, 1977–79. Oxford: Oxford University Press. A. Roberts and T. G. Ash (eds.). 2009. 162–78.
• Roy Mottahedeh. The Mantle of the Prophet: Religion and Politics in Iran. 2004.
• Marwan J. Kabalan. Iran-Iraq-Syria. Georgetown University Press. Mansour, Imad; Thompson, William R. (eds.). 2020.
• Abbas Milani. Eminent Persians. Syracuse University Press. 2008. ISBN 978-0-8156-0907.
• Robert Graham(. Iran, the Illusion of Power. St. Martin's Press. 1980. ISBN 0-312-43588-6.
• Charles Kurzman. The Unthinkable Revolution in Iran. Harvard University Press. 2004. ISBN 0-674-01328-X.
• Jahangir Amuzegar. Dynamics of the Iranian Revolution: The Pahlavis' Triumph and Tragedy. 1991. ISBN 9780791407318.
• Brenda Shaffer. The formation of Azerbaijani collective identity in Iran (PDF). Nationalities Papers,. 2000. 449–477.
• E. Babayev. Iuzhnyi Azerbaidzhan v Iranskoi Revoliutsii 1978–1979 gg. Bakı: Cənubi Azərbaycan tarixi məsələləri - Elm. 1989.
• İlhan Başgöz. “Varliq” (Bookreview). Turkish Studies Association Bulletin. 1979.
• Rami Yelda, A Persian Odyssey: Iran Revisited. A Persian Odyssey: Iran Revisited. 2012.
• K K Goswam. Advances in Carpet Manufacture. Woodhead Publishing in Textiles. 2008.
• Shaul Bakhash. The Reign of the Ayatollahs. New York: Basic Books. 1984.
• Baqer Moin. Khomeini: Life of the Ayatollah. Thomas Dunne Books. 2001.
• Nikki R. Keddie. Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press. 2006. 448.
• Meir Litvak. Constructing Nationalism in Iran From the Qajars to the Islamic Republic. Routledge. 2017. 330. ISBN 9780367275303.
• Sepehr Zabih. The Iranian Military in Revolution and War. New York: Routledge. 1988.
• Richard Tapper. AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture. İranica Ensiklopediyası. 1988.
• Library of Congress Country Studies. Iran - Azarbaijanis. 1987.
• Evan Siegel. The Turkish Language in Iran. Khazar University Press. 1998.
• Ervand Abrahamian. Radical Islam: The Iranian Mojahedin. London: I.B. Tauris & Co. Ltd. 1989.
• H.E. Chehabi. Ardabil Becomes a Province: Center—Periphery Relations in Iran. International Journal of Middle East Studies. 1997.
• Richard W. Cottam. Nationalism in Iran. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press. 1979.
• Nikola B. Schahgaldian. The Iranian Military Under the Islamic Republic. Santa Monica: Rand Corp. 1987.
• Hüseynqulu Səlimi. Təbriz Radiosunun və verilişlərinə bir baxış. Varlıq jurnalı. 192.
• Gulamhuseyn Mammadov. Iranian Azerbaijanis - from a "Well Integrated" Ethnic Minority to a Different Identity?. 7(1). The Journal of Iranian Studies. 2023. 25–52.
• A. Ramezanzadeh. Internal and international dynamics of ethnic conflict: The case of Iran. Doctoral Thesis, Katholieke Universiteit. 1996.
• Brenda Shaffer. Borders and Brethren: Iran and the challenge of Azerbaijani. The MIT Press. 2002.
• L. Etheredge. Azerbaijani. Encyclopedia Britannica. 1998.
• Rasmus Christian Elling. Minorities in Iran Nationalism and Ethnicity after Khomeini. Palgrave Macmillan. 2013.
• Tadeusz Swietochowski (1985). . Russian Azerbaijan, 1905-1920 : The shaping of a national identity in a Muslim community. Cambridge University Press. 1985.
• Souleimanov E., Pikal, K., & Kraus, J. The rise of nationalism among Iranian Azerbaijanis: A step toward Iran’s disintegration?. Middle East Review of International Affairs, 17( 1). 2013. 71–91.
• Smirnov, K. N. Zapiski Vospitatelya Persidsogo Shakha (1907-1914 godi). Tel-Aviv: Ivrus. 2002.
• Siegel, E. A review of the memoirs of Konstantin Nikolaevich Smirnov, Crown Prince Ahmad’s Tutor. 2017.
• A. R. Manafzadeh. Kasravi, Aḥmad I. life and work. Encyclopædia Iranica. 2012.
• Browne, E. G. The Persian Revolution of 1905-1909. Mage Publishers. 2006.
• Ansari, A. M. Iranian nationalism and the question of race. Routledge. Constructing nationalism in: From the Qajars to the Islamic Republic (p.101-117). Litvak, M (Ed.).

Xarici keçidlər

• Farsca şeir yarışında Azərbaycan dilində şeir Arxivləşdirilib 2015-10-31 at the Wayback Machine

Həmçinin bax

• Cənubi Azərbaycanlı musiqi və incəsənət xadimlərinin siyahısı