Vikipediya

Yohann Volfqanq Göte

(Göte səhifəsindən yönləndirilmişdir)

Yohann Volfqanq fon Göte (alm. Johann Wolfgang von Goethe‎; 28 avqust 1749[1][2][…], Frankfurt-Mayn, Müqəddəs Roma imperiyası[4] – 22 mart 1832[1][3][…], Veymar, Saksen-Veymar-Eyzenax hersoqluğu[d], Almaniya ittifaqı[4]) — alman şair-dramaturqu, mütəfəkkir və naturalisti. Əsərlərinə bunlar daxildir: dörd roman, epik və lirik poeziya, nəsr və ayə dramları, xatirələr, tərcümeyi-hal, ədəbi və estetik tənqid və botanika, anatomiya və rəng mövzusunda traktatlar. Bundan əlavə, onun çoxsaylı ədəbi və elmi fraqmentləri, 10.000-dən çox məktub və 3000-ə yaxın rəsmləri günümüzə çatmışdır.

Yohann Volfqanq Göte
alm. Johann Wolfgang von Goethe‎
Doğum adı Johann Wolfgang Goethe
Doğum tarixi 28 avqust 1749(1749-08-28)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 22 mart 1832(1832-03-22)[1][3][…] (83 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi ürək tutması
Dəfn yeri
  • Veymar knyaz türbəsi[d]
Təhsili
Fəaliyyəti botanik, siyasətçi, rəssam, filosof, ilahiyyatçı, hüquqşünas, incəsənət tənqidçisi[d], musiqi tənqidçisi[d], kitabxanaçı, şair, yazıçı-səyyah[d], fizik, ədib, romançı, dramaturq, avtobioqraf[d], diplomat, dövlət xadimi, universal insan, aforizmlər müəllifi, gündəlik yazıçısı[d], mineraloq, zooloq, incəsənət nəzəriyyəçisi[d], vəkil, bəstəkar, librettoçu, yazıçı, vizual incəsənət rəssamı, sənətşünas
Əsərlərinin dili alman dili
İstiqamət Fırtına və təzyiq[d], Veymar klassizmi, Maarifçilik dövrü
Janrlar lirika, dram, faciə
Tanınmış əsərləri
Üzvlüyü
Mükafatları Knight Commander of the Order of Leopold (Austria) 1-ci dərəcəli "Müqəddəs Anna" ordeni Leopold ordeni "Fəxri legion" ordeninin Böyük xaçı "Fəxri Legion" ordeninin zabit dərəcəsi Merit Order of the Bavarian Crown Grand Cross of the House Order of the White Falcon
İmza
Vikimənbənin loqosu Yohann Volfqanq Göte Vikimənbədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

25 yaşında ədəbi məşhur olan Göte, "Gənc Verterin İztirabları" adlı ilk romanı (1774) ilə uğur qazandı və 1775-ci ilin noyabrında Veymara yerləşdikdən sonra ona 1782-ci ildə Saxe-Veymar şahzadəsi Karl Avqust tərəfindən zadəgan adı verildi. O, "Tufan və Həmlə" ədəbi cərəyanının erkən iştirakçısı idi. Göte Veymardakı ilk on ili ərzində şahzadənin şəxsi şurasının üzvü oldu, döyüş və əsas yol komissiyalarının başında oturdu, yaxınlıqdakı İlmenaudakı gümüş mədənlərinin yenidən açılmasına nəzarət etdi və Jena Universitetində bir sıra inzibati islahatlar həyata keçirdi. O, həmçinin Veymarın botanika parkının planlaşdırılmasına və Ducal Sarayının yenidən qurulmasına da öz töhfəsini verdi.

Götenin ilk böyük elmi işi olan "Bitkilərin metamorfozu" 1788-ci ildə İtaliyaya qastrol səfərindən qayıtdıqdan sonra nəşr olundu. 1791-ci ildə Veymar teatrının idarəedici direktoru təyin edildi və 1794-cü ildə dramaturq, tarixçi və filosof Fridrix Şiller ilə dostluğa başladı. Onun əsərləri 1805-ci ildə Şillerin ölümünə qədər premyerası idi. Bu müddətdə Göte "Vilhelm Meysterin təhsil illəri" adlı ikinci romanını, "Herman və Doroteya" adlı şeirini və 1808-ci ildə ən məşhur dram əsərinin ilk hissəsini nəşr etdi. Onun Şiller, Yohann Gottlieb Fichte, Yohann Gottfried Herder, Alexander von Humboldt, Vilhelm fon Humboldt, Avqust və Friedrich Schlegel ilə 1790-cı illərdə etdiyi söhbətləri və müxtəlif ortaq səyləri birlikdə Veymar klassisizmi adlandırıldı.

Alman filosofu Artur Şopenhauer "Vilhelm Meysterin təhsil illəri"ni bu günə qədər yazılmış ən böyük dörd romandan biri adlandırırdı, amerikalı filosof və esseist Ralf Valdo Emerson isə Göteni eyniadlı əsərinin (digərləri Platon, Emmanuel Svedenborq, Monten, Napoleon, və Şekspir) altı təmsilçisindən biri olaraq seçdi. Götenin şərhləri və müşahidələri bir neçə bioqrafik əsərin əsasını təşkil edir, xüsusən də Yohann Peter Eckermannın Göte ilə söhbətləri (1836).

Həyatı

redaktə

Gənclik illəri

redaktə

Götenin atası Yohann Kaspar Göte, ailəsi ilə birlikdə Frankfurtdakı böyük bir evdə (bu gün Götenin evi), sonra isə Müqəddəs Roma İmperatorluğunun azad şəhərində yaşayırdı. O, Leypsiqdə hüquq təhsili almışdı və İmperator məsləhətçisi təyin olunsa da, şəhərin rəsmi işlərinə qarışmırdı. Yohann Kaspar 38 yaşında Frankfurtda Götenin anası Katharina Elizabet Textor (17 yaşında) ilə evləndi[5]. Yohann Volfqanq və bacısı, 1750-ci ildə anadan olan Kornelia Friederika Kristiana istisna olmaqla, digər uşaqları erkən yaşlarında öldü.

Atası və özəl müəllimləri dövrlərinə uyğun ümumi mövzularda, xüsusən müxtəlif dillərdən (latın, yunan, fransız, italyan, ingilis və ivrit) Göteyə dərslər verdilər. Göte rəqs, at sürmə və qılıncoynatma dərsləri də aldı. Yohann Kaspar qərar verdi ki, övladları onun sahib olmadığı üstünlüklərə sahib olmalıdır. Göte rəsmə sevgisi olsa da, tez bir zamanda ədəbiyyata maraq göstərdi. Fridrix Gottlieb Klopstock və Homer ilk favoritlərindən biri idi. O, teatra da böyük sevgi göstərir, hər il evində təşkil olunan kukla şoularını heyranlıqla izləyirdi. Bu onun "Vilhelm Meysterin təhsil illəri" adlı ədəbi əsərində təkrarlanan bir mövzudur.

Tarix və din mövzusunda əsərlər oxumaqdan da böyük məmnuniyyət duyurdu. O dövr haqqında yazır:

  Uşaqlıqdan kitabların başlanğıclarını və ilk növbədə Musanın beş kitabını, sonra isə 'Eneyid' və Ovidin 'Metamorfozları'nı əzbərləməyi vərdiş etdim. Nağılın şahidi ola biləcəyim təsəvvürü məni ora-bura aparırdı, tale və tarixin mifologiyası və dini məni qorxutmaqla hədələyirdi və mən asanlıqla o şərq bölgələrinə qaçdım və Musanın ilk kitablarının içində qərq oldum, dağılmış çoban tayfaları arasında bir anda ən böyük təklikdə və ən böyük cəmiyyətdə oldum[6].  

Göte Frankfurt aktyorları ilə də tanış oldu. Əvvəlki ədəbi cəhdləri arasında, sonradan "Faust" və "Şeir və Həqiqət"də təsvir etdiyi Qretchen ilə ünsiyyətdə oldu[7]. Varlı Qurdlar tacirinin qızı və bacısının dostu, sonradan tacir G. F. Schuler ilə evlənən olan Karitas Meixnerə (1750–1773) sevgi bəslədi[8].

Hüquq karyerası

redaktə

Göte 1765-ci ildən 1768-ci ilə qədər Leypsiq Universitetində hüquq təhsili almışdır. Xristian Fürçtegott Gellertin şeir dərslərinə qatılmağı üstün tutaraq köhnə məhkəmə qaydalarını əzbərləməkdən imtina etmişdir. Göte Leypsiqdə Anna Katarina Şönkopfa aşiq olmuş və rokoko janrında onun haqqında şən kupletlər yazmışdır. 1770-ci ildə o, ilk şeirlər toplusu olan "Anneti" anonim olaraq buraxmışdır. Gotthold Ephraim Lessinq və Kristof Martin Vieland ilə maraqlandıqca bir çox çağdaş şairlərə olan tənqidi heyranlığı itmişdir. Bu zaman artıq Göte yaxşı əsərlər yazdı, lakin Die Mitschuldigen komediyasından başqa bu əsərlərin hamısını atdı. Auerbachs Keller restoranı və Faustun gəzintisinin əfsanəsi onu o qədər heyran etdi ki, Auerbaç Keller gizli dramaturgiyası "Faust Part One"da yeganə real yer oldu. Göte tədqiqatları irəliləmədiyi üçün 1768-ci il avqustun sonlarında Frankfurta qayıtmağa məcbur oldu.

Göte Frankfurtda ağır xəstələndi. Sonrakı il yarım ərzində xəstəliyinin bir neçə dəfə təkrarlanmasına görə atası ilə münasibətləri pisləşdi. Müalicə zamanı Göte anası və bacısı tərəfindən himayə edildi. 1770-ci ilin aprelində Göte Strasburq Universitetində təhsilini başa vurmaq üçün Frankfurtdan ayrıldı.

Göte Elzada inkişaf etdi. O, heç bir mənzərəni isti, geniş Reyn bölgəsi kimi mehribanlıqla təsvir etməmişdi. Strasburqda Göte Yohann Gottfried Herder ilə görüşdü və ikisi yaxın dost oldular və Götenin intellektual inkişafı üçün çox vacib olan Herder, Şekspir, Ossian və Volkspoesie (xalq poeziyası) anlayışlarına onda maraq oyatdı. 14 oktyabr 1772-ci ildə Göte ilk alman "Şekspir Günü" şərəfinə valideynlər evində yığıncaq keçirdi. Şekspirin əsərləri ilə ilk tanışlığı ədəbiyyatda şəxsi oyanışı kimi təsvir olunur.[9]

Göte Sessenheim kəndinə gedərkən 1770-ci ilin oktyabrında Friederike Briona aşiq oldu, lakin münasibətləri on aydan sonra, 1771-ci ilin avqustunda bitdi. Bir sıra şeirləri, "Xoşgəldin və Sağol", "Sesenheim mahnıları " və "Çəmən qızılgülü" bu zamandan yaranır.

1771 avqustun sonunda Göte Frankfurtda Lizenziat elmi dərəcəsini aldı və kiçik bir hüquqi təcrübə qurdu.[10] Akademik işində hüquqşünaslığı tədricən daha insani hala gətirmək niyyətini ifadə etsə də, təcrübəsizliyi onu ilk işlərini çox cəsarətlə davam etdirməsinə səbəb oldu, töhmət aldı və sonrakı işlərini də itirdi. Bütün bunlardan sonra vəkillik karyerasına vaxtından əvvəl bitirdi. Bu zaman Göte yaradıcılığı təriflənən Darmstadt məhkəməsi ilə tanış oldu. Bu meydandan Yohann Georg Schlosser (sonradan onun qayınatası olacaq) və Yohann Heinrich Merck gəldi. Göte yenidən ədəbi planlar həyata keçirdi, bu dəfə atası buna qarşı olmadı və hətta ona kömək etdi. Göte Alman kəndliləri müharibəsindən olan yolçunun tərcümeyi-halının bir nüsxəsini əldə etdi. Bir neçə həftədən sonra tərcümeyi-hal rəngli bir dramaya çevrildi. Götz von Berlichingen başlığı ilə əsər Götenin müasirlərinin qəlbinə keçdi.

Göte ədəbi (Schlosser və Merck tərəfindən nəşr olunmuş) redaktorlardan biri olmağa can ata bilməzdi. 1772-ci ilin may ayında Vetzlarda bir daha hüquq təcrübəsinə başladı. 1774-cü ildə ona dünya şöhrəti gətirəcək kitabı "Gənc Verterin İztirabları"nı yazdı. Əsərin süjetinin xarici forması Götenin Vetzlar vaxtı Çarlotte Buff (1753–1828)[11] və nişanlısı Yohann Kristian Kestner (1741–1800) ilə yaşadığı dövrdən, həmçinin müəllifin dostunun (Karl Vilhelm Qüds (1747–1722)) intiharından götürülmüşdür. Verterin çox böyük müvəffəqiyyətinə baxmayaraq, Göteyə çox maddi qazanc gətirmədi, çünki o dövrdə müəllif hüquqları qanunu mövcud deyildi (Sonrakı illərdə Göte vaxtaşırı əsərlərinin "yeni, yenidən işlənmiş" nəşrlərinə icazə verməklə bu problemi aradan qaldırmışdır).[12]

Veymardakı ilk illəri

redaktə
 
Göte 1775-ci il

1775-ci ildə Göte "Gənc Verterin iztirabları"nın müəllifi olaraq öz şöhrətinin gücü ilə Karl Avqust məhkəməsinə dəvət edildi. Beləliklə, Göte Veymarda yaşamağa getdi, ömrünün qalan illərini burda keçirtdi və o, şahzadənin dostu və baş məsləhətçisi olaraq illərlə xidmət etdi.[13][14]

1776-cı ildə Göte, yaşlı və evli bir qadın olan Şarlotte von Stein ilə yaxın münasibət qurdu. Fon Stein ilə əlaqəsi on il davam etdi, bundan sonra Göte yoldaşına heç bir xəbərdarlıq etmədən qəfil İtaliyaya getdi. O vaxt emosional olaraq narahat olsa da, nəticədə barışdılar.[15]

Göte, rəsmi vəzifələrdən başqa, şəhzadəninin dostu idi və məhkəmənin fəaliyyətində tam iştirak edirdi. O, Veymardakı ilk on ilində, bəlkə də başqa bir şəkildə əldə edilə bilməyəcəyi dərəcəni əldə etmiş və təcrübə toplamışdı. 1779-cu ildə Mədən və Əsas yol komissiyasını, əlavə olaraq da Saxe-Veymar Böyük Hersoqluğunun Döyüş Komissiyasının rəhbəri vəzifəsini öz üzərinə götürdü. 1782-ci ildə başçının xəzinədarı vəzifəsini tərk edərkən Göte iki il yarım müddətində eyni vəzifədə qalmağa razı oldu, bu vəzifə faktiki olaraq onu baş nazir və şəhzadənin əsas nümayəndəsi etdi. Göteyə 1782-ci ildə rütbə verildi (bu onun adındakı "fon" sözü ilə işarə olunur).

Göte Saxe-Veymar Döyüş Komissiyasının rəhbəri olaraq Amerika İnqilabı dövründə Prussiya və İngiltərə ordularına muzdluların cəlb edilməsində iştirak etdi. Müəllif Daniel Vilson, Götenin bu fəaliyyətlərin bir hissəsi olaraq boşboğazların, cinayətkarların və siyasi müxaliflərin məcburi satılması ilə əlaqədar danışıqlar apardığını iddia edir.[16]

İtaliya

redaktə
 
Göte 38 yaşında

Götenin 1786–1888 illəri arasında İtaliya yarımadasına və Siciliyaya etdiyi səyahət estetik və fəlsəfi inkişafında böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Atası gənc yaşlarında bənzər bir səyahət etmişdi və bu Götenin səyahət etməsi üçün əsas həvəsləndirici amil olmuşdu. Ancaq ən əhəmiyyətlisi odur ki, Yohann Yoachim Vinckelmanın əsəri onda qədim Yunanıstan və Romanın klassik sənətinə ümumi bir maraq oyatdı. Beləliklə, Götenin səfəri bir həcc ziyarəti xarakterini daşıdı. O, gəzinti zamanı rəssamlar Angelika Kauffman və Yohann Heinrix Vilhelm Tischbein ilə görüşdü və dost oldu, Lady Hamilton və Alessandro Kagliostro kimi görkəmli şəxsiyyətlərlə tanış oldu.

O, bu müddət ərzində Siciliyaya da getdi və yazırdı ki, "Siciliyanı görmədən İtaliyanı görmək, İtaliyanı ümumiyyətlə görməməkdir, çünki Siciliya hər şeyin ipuçudur". Göte Cənubi İtaliyada və Siciliyada olarkən ilk dəfə həqiqi yunan (Romadan fərqli olaraq) memarlığı ilə qarşılaşdı və buranın sadəliyi onu olduqca heyrətləndirdi. Vinckelmann bu iki üslubun fərqliliyini dərk etməmişdi.

Götenin bu dövrdəki gündəliyinin əsasını İtalya səfəri təşkil edir. Gündəlik yalnız Götenin İtalya səfərinin ilk ilini əhatə edir. Qalan illər, Venesiyada keçirdiyi əksər illərdən başqa, əsasən sənədsizdir. Yayımlanmasından (1816) sonrakı onilliklərdə "İtalya səfəri" saysız-hesabsız alman gənclərini Götenin nümunəsinə tabe olmağa ilhamlandırdı. Bu, bir qədər satirik olaraq Corc Eliot "Middlemarx" romanında təsvir edilmişdir.

Veymar

redaktə
 
Götenin Luis Seidler tərəfindən çəkilmiş portreti(Veymar 1811)

1792-ci ilin sonlarında Göte Fransanın uğursuz işğalı zamanı şahzadə Karl Avqusta kömək edərək Fransaya qarşı olan döyüşdə iştirak etmişdi. Yenə Mainz mühasirəsi zamanı o, hərbi müşahidəçi kimi Karl Auvqusta kömək etmişdi. Bu hadisələrə dair yazılı hesabatı "Tamamlanmış işlər" adlı əsərində əks olunub.

1794-cü ildə Fridrix Şiller Göteyə dostluq təklifi etdi, əvvəllər 1788-ci ildə tanış olduqdan bəri yalnız bir dəfə qarşılıqlı əməkdaşlıq etmişdilər. Bu əməkdaşlıq dostluğu 1805-ci ildə Şillerin ölümünə qədər davam etdi.

1806-cı ildə Göte sevgilisi Kristiana A. Vulpius, Kristiananın bacısı və onların oğlu Yulius Auvqust Valter von ilə birlikdə Veymarda yaşayırdı. 13 oktyabrda Napoleonun ordusu qəsəbəyə hücum etdi. Fransız əsgərləri Götenin evini işğal etdilər:

  "Qaşıq gözətçiləri" içəri girdilər, şərab içdilər, böyük bir səs-küy saldılar və evin ağasını çağırdılar. Götenin katibi Riemer xəbər yazır: "Onsuz da soyunmuş və yalnız geniş gecə paltarını geyinmişdi. O, pilləkənlərdən enərək onlardan nə istədiklərini soruşdu. Götenin ləyaqətli siması, hörmət göstərməsi, mənəvi cəhətləri belə onları heyrətləndirdi." Ancaq bu uzun sürmədi. Gecənin yarısı onlar süngülərlə yataq otağına girdilər. Göte əsəbiləşdi, Kristiana çox səs-küy qaldırdı və hətta onlarla əlbəyaxa oldu, Götenin evinə sığınan digər insanlar içəri girdilər və qarətçilər nəhayət geri çəkildilər. Frauenplandakı evin müdafiəsini təşkil edən və əmrləri verən Kristiana idi. Vəhşi talançı əsgərlərə qarşı mətbəx və zirzəmi barrikadası onun işi idi. Göte gündəliyində qeyd etdi: "Atəşlər, təcavüz, qorxunc bir gecə. Dözümlülük və şans sayəsində ev qorundu.[17]  

Bundan sonrakı günlərdə 19 oktyabr 1806-cı ildə Göte Veymarda Kristiana ilə evlənərək 18 illik münasibətlərini qanuniləşdirdi. Artıq bu vaxta qədər bir neçə övladı var idi. Oğulları Yulius Avqust Valter von Göte (1789–1830), onun həyat yoldaşı Ottili von Pogvisç (1796–1872) yaşlı Göteyə ölümünə qədər (1832) qayğı göstərmişdi. Avqust və Ottilinin üç övladı var idi: Valther Freiherr von Göte (1818–1885), Volfqanq Freiherr von Göte (1820–1883) və Alma von Göte (1827–1844). Kristiana von Göte 1816-cı ildə öldü. Yohann "Qucağında uşağı olan bir anadan daha görkəmli bir şey yoxdur və bir neçə övlad arasında anadan daha görkəmli bir şey yoxdur" deyirdi[18].

Sonrakı həyatı

redaktə

1793-cü ildən sonra Göte səylərini ilk növbədə ədəbiyyata həsr etdi. 1820-ci ilə qədər Göte Kaspar Maria von Sternberq ilə mehriban idi. 1823-cü ildə ölümcül ürək xəstəliyindən qurtulan Göte evlənmək istədiyi Ulrike von Levetzova aşiq oldu, ancaq anasının etirazı səbəbindən heç təklif də etmədi. 5 sentyabr 1823-cü ildə Karlovı Varıdakı son görüşü onu ən yaxşı əsərlərindən biri olan məşhur "Marienbad ağısı"nı yazmağa ilhamlandırdı[19]. Bu müddət ərzində o, polyak pianoçusu Mariya Şimanovskaya ilə dərin emosional əlaqə qurdu[20].

1821-ci ildə Götenin dostu Karl Fridrix Zelter onu 12 yaşlı Feliks Mendelssohn ilə tanış etdi. Artıq yetmişli yaşlarında olan Göte bu uşaqdan çox təsirləndi. Göte və Zelter arasındakı aşağıdakı söhbətdən Motsartla ən erkən təsdiqlənmiş müqayisəni aparmağa səbəb oldu:

  "Musiqili prodigyalar … yəqin ki, artıq o qədər nadir deyil, amma bu kiçik adamın hədsiz dərəcədə geniş görmə qabiliyyətində olması möcüzədir. Buna görə də bu qədər erkən yaşda mümkün ola biləcəyinə inanmadım." "Hələ Motsartı yeddi yaşında Frankfurtda eşitmisiniz?" dedi Zelter . "Bəli", cavab verdi Göte, "... ancaq ki sizin şagirdlər artıq o dövrün Motsartına hazırda yetkin bir insanın kiçik bir uşağın boşboğazlığına dözməsi kimi bir münasibət gösərir.  

Ölümü

redaktə
 
Göte və Schillerin tabutları, Veymar

Göte 1832-ci ildə Veymarda açıq ürək çatışmazlığından öldü. Həkimi Karl Vogelin dediyinə görə son sözləri, Mehr Liçt idi! (Daha çox işıq!), Lakin bu mübahisəlidir, çünki Vogel onun öldüyü anda otaqda deyildi.[21] O, Veymarın tarixi qəbiristanlığında Ducal Vaultda dəfn edilmişdir.

Eckermann məşhur əsərini, "Göte ilə Söhbətlər"i bu keçidlə bağlayır:

  Götenin ölümündən sonra səhər dərin bir istək məni bir daha onun cəsədinə baxmağa sövq etdi. Onun sadiq xidmətçisi Fridrix mənim üçün otağı açdı. Arxası üstündə uzanıb yuxu görən biri kimi görünürdü. Dərin sülh və təhlükəsizlik onun nəcib görünüşünün üzərində hakim idi. Əzəmətli qaşları hələ də düşüncələrə qapıldığını güstərirdi. Saçlarından bir kilid istədim, lakin onu kəsməyə mane oldu. Bədəni çılpaq yatırdı, yalnız ağ parçaya bükülmüşdü; mümkün qədər uzun müddət təzə qalması üçün onun yanında böyük buz parçaları qoyulmuşdu. Fridrix ağ parçanı biraz çəkdi və mən əzaların ilahi əzəmətinə heyran oldum. Döş güclü və geniş idi, qolları, budları zərif və ən mükəmməl bir formada idi, heç bir yerində ya yağdan, ya da arıqlıqdan və çürümədən iz yox idi. Mükəmməl bir insan mənim qarşımda böyük bir gözəllik içində yatırdı və mənzərə mənə bir anlıq unutdurdu ki, ölməz ruh belə bir yurdu tərk edib. Əlimi qəlbinin üstünə qoydum, dərin bir sükut var idi və sıxılmış göz yaşlarımı sərbəst buraxmaq üçün üzümü döndərdim.  

Riçard Vaqnerin "Lohengrin" operası ilk dəfə 1850-ci ildə Veymarda təqdim edildi. Dirijor 28 avqust 1749-cu ildə anadan olmuş Götenin şərəfinə 28 Avqust tarixini seçən Ferens List idi.

Yaradıcılığı

redaktə
 
Gənc Verterin iztirablarının ilk nəşri

Götenin Veymara getməmişdən əvvəlki əsərlərinin ən əhəmiyyətlisi Götz von Berlichingen (1773) və romantizmin ilk dövrünü qeyd edən "fırtına və coşğu" dövründə ona bir yazıçı kimi böyük şöhrət qazandıran "Gənc Verterin iztirabları" idi. Həqiqətən də, Gənc Verterin İztirabları romantik hərəkata təkan verən "qığılcım" hesab olunur və hətta dünyanın ilk "bestseller"i adlandırıla bilər. Şiller ilə görüşmədən əvvəl Veymardakı illər ərzində "Vilhelm Meisterin təlimatçılığı"na başlamış, "İfigenie auf Tauris" (Taurisdə İfigeniya), "Egmont", "Torquato Tasso" və "Reineke Fuchs" dramlarını yazmışdır.

Şiller ilə dostluq dövrü "Vilhelm Meisterin Courneyman illəri", "Hermann və Doroteya", "Roma Elegies" və "Təbii qız" dram konsepsiyasına aiddir. Şillerin ölümündən (1805) sonra həyatının sonuna qədər olan dövr "Faust birinci hissə", "Seçilmiş yaxınlıq", "Qərb-Şərq divanı" (Hafiz Şirazinin əsərindən təsirlənərək fars üslubunda yazdığı şeirlər toplusu), onun avtobioqrafik "Aus meinem Leben" adlı əsərində əks olunur. Onun yazıları ədəbi və bədii dairələrdə nüfuz sahibi idi. İngilis dilindən alman dilinə tərcümə edildikdən sonra Avropada tanınan Sanskrit ədəbiyyatının ilk əsərlərindən biri olan Kalidasanın "Abhijñānaśākuntalam" əsərindən təsirlənmişdir.[22]

Seçilmiş əsərləri

redaktə
 
Göte-Schiller abidəsi, Veymar (1857)

1774-cü ildə nəşr olunan "Le Leiden des jungen Werthers" və ya "Gənc Verterin iztirabları" adlı qısa epistolyar romanı intiharla başa çatan bədbəxt romantik ehtirası təsvir edir. Göte "özünü qorumaq üçün qəhrəmanını vurduğunu" etiraf etdi. Roman onlarla dildə çap edilib və təsiri danılmazdır, onun mərkəzi qəhrəmanı, gənc Lotte üçün əvəzsiz sevgisi ilə ümidsizliyə və məhvə aparan obsesif bir fiqur kimi geniş yayılmış ədəbi arxetipə çevrildi. Verterin baş qəhrəmanın intiharı və cənazəsi ilə "heç bir ruhaninin iştirak etmədiyi" bir cənazə ilə sona çatması kitabın (anonim) nəşrində dərin mübahisəli hala gəldi, çünki bu intiharı tərifləmək kimi görünürdü. İntihar xristian doktrinası tərəfindən günah sayılır, intihar edən xristianların cəsədlərinin dəfn edilməsini rədd etdilər, onlara müxtəlif yollarla rəftar edilir və rüsvay edilirdilər. Təngnəfəslikdə mərhumun əmlakı kilsə tərəfindən tez-tez müsadirə olunurdu. Bununla birlikdə, Göte, tərcümeyi-halında Verterdən istifadə etməsini izah etdi[23]. O, dedi ki "o, reallığı poeziyaya çevirib, amma yoldaşları şeirin reallığa çevrilməsini və şeirin təqlid edilməsini düşünürdülər." O, şeirin belə oxumağının əleyhinə idi. Epistolyar romanlar bu müddət ərzində çox yayılmışdı, məktub yazmaq əsas ünsiyyət növü olmuşdu. Gyote kitabını bu kimi digər romanlardan fərqləndirirdi ki, bu, mümkünsüz bir sevinc üçün mükəmməl bir həsrətin ifadəsi, hakimiyyətə qarşı təkəbbürlü üsyan hissi və prinsipial əhəmiyyəti, ümumi subyektivliyi idi.[24] Romantik cərəyanı özündə cəmləşdirən keyfiyyətlər.

Növbəti əsəri, epik gizli dramı Faust, mərhələlərlə tamamlandı. Birinci hissə 1808-ci ildə nəşr olundu və sensasiya yaratdı. Göte öldüyü ildə Faustun İkinci hissəsini bitirdi və əsər ölümündən sonra nəşr olundu. Götenin 1773–1774-cü illərə aid olan və indi Urfaust olaraq bilinən Faust pyesinin orijinal əsəri də ölümündən sonra nəşr olundu[25].

Louis Spohr tərəfindən Faustun ilk operativ versiyası 1814-cü ildə ortaya çıxdı. Əsər sonradan Schumann, Berlioz, Gounod, Boito, Busoni və Schnittke'nin opera və oratoriyalarını, Liszt, Vaqner və Mahlerin simfonik əsərlərini ilhamlandırdı. Faust 19-cu əsrdə bir çox şəxslərin ur-mifinə çevrildi. Sonradan fiziki dünya üzərində güc uğrunda şeytana satılması artan ədəbi əhəmiyyət kəsb etdi və şübhəli insan xərcləri ilə yanaşı texnologiyanın və sənayeləşmənin qələbəsi nöqtəsinə çevrildi. 1919-cu ildə Faustun dünya premyerasının tamamı Goetheanum'da səhnəyə qoyuldu.

Götenin poetik işi Alman poeziyasında Innerlichkeit ("introversiya") adlandırılan və məsələn, Heine ilə təmsil olunan hərəkat üçün bir model olaraq xidmət etdi. Götenin sözləri Motsart, Bethoven, Schubert, Berlioz və Volfun bir sıra əsərlərini yazmağa ilham oldu.

O, həmçinin geniş sitat gətirir. "Tənqidə qarşı insan nə etiraz edə bilər, nə də özünü müdafiə edə bilər; buna baxmayaraq hərəkət etməlidir və sonra tədricən ona cavab verəcəkdir", "bölün və idarə edin, səs şüarı; birləşin və başçılıq edin, daha yaxşısı", və "edə bildiyinizdən zövq alın və gərək olduğunda dözün" kimi epiqramlar hələ də istifadədədir və ya tez-tez ifadə olunur. Faustun " Bu pudelin əsasını təşkil edirdi ", " Bu hikmətin son nəticəsidir " və ya " Bütün nəzəriyyə boz rəngdədir " kimi sətirləri gündəlik alman istifadəsinə girdi. Bəzi tanınmış sitatlar Götenin adına səhvən verilir. Bunlara Hippokratın "Sənət uzun, həyat qısadır" sözləri Götenin "Faust" və "Vilhelm Meysterin təhsil illəri"də əks olunur.

Yaradıcılıq və böhran

redaktə

Göte özünü əks etdirmək, siyasi və elmi iş və yazı ilə emosional qarışıqlıqları, münasibətlərarası münaqişələri və əhval dəyişikliyini dəf etdi. Əlverişsiz həyat hadisələri ilə barışmağa səy göstərməsi, qardaşı Hermann Cakobun ölümü ilə başladı, Yohann Volfqanq on yaşında idi və yeniyetməlik dövrü yaşanan emosional böhranlarla davam etdi. "Beləliklə, bütün həyatımı ayıra bilmədiyim bu vərdişdən — obraz, şeirə çevrilmək vərdişi, istər xoşbəxt, istər narahat, istərsə də başqa şəkildə məni işğal etdi və bununla əlaqədar həm xarici şeylər haqqında təsəvvürlərimi düzəltmək, həm də daxili istəklərimi təmin etmək üçün müəyyən bir nəticəyə gəldim. Heç kimə məndən daha çox ehtiyac duymurdum, çünki öz təbiətimdə daim bir hadisədən digərinə keçirdim".

Elmi işləri

redaktə
 
Rənglər nəzəriyyəsindən işıq spektri. Göte bir prizma ilə rəngin açıq qaranlıq kənarlarda meydana gəldiyini və bu rəngli kənarların üst-üstə düşdüyü yerdə spektr meydana gəldiyini müşahidə etmişdir.

Bir şair olaraq gördüyüm işlərə gəlincə, bununla fəxr etmirəm, lakin əsrimdə çətin rəng elmində həqiqəti bilən yeganə insanam — demişəm, bir az da qürurlu deyiləm və burada bir çoxlarına üstünlük verdiyim bir şüur var. (Yohann Eckermann Göte ilə söhbət)

Ədəbi əsəri daha çox maraq doğursa da, Göte də təbiətşünaslıq araşdırmalarına can atırdı. Morfologiya və rəng nəzəriyyəsinə dair bir neçə əsər yazmışdır. Göte bütün Avropada ən böyük özəl mineral kolleksiyasına sahib idi. Ölümünə qədər geologiyada hərtərəfli bir fikir əldə etmək üçün 17,800 qaya nümunəsi toplamışdı[26].

Onun transformasiya fikirləri canlıların davamlı metamorfozu haqqında idi və müasir "transformizm" və ya növlərin transmutasiyası ilə əlaqəli olmasa da, onun morfologiyaya və sonradan homologiya adlandırılmasına 19-cu əsr təbiətşünasları təsir göstərdi. Homologiya, ya da Etienne Geoffroy Saint-Hilaire, onu "analoqu" adlandırdığı kimi, Çarlz Darvin tərəfindən ümumi mənşəyə və dəyişkənlik qanunlarına güclü bir dəlil olaraq istifadə edilmişdir[27]. Götenin araşdırmaları (xüsusən Samuel Tomas von Soemmerring tərəfindən ona verilən bir filin kəlləsi ilə), Broussonet (1779) və Vicq d'Azyr (1780) tərəfindən 1784-cü ildə "Göte sümüyü" olaraq bilinən insan sümüyünü müstəqil olaraq kəşf etməsinə səbəb oldu. Zamanında bu sümüyün insanlarda mövcud olmadığını düşünən yeganə insan olmasa da, antik anatomistlərin bu sümük haqqında bildiklərinə inanan Göte, bütün məməlilərdə varlığını sübut edən ilk insan idi[28]. Göteni bu kəşfə aparan və sonradan "Goethe Elephant" adlandırılan fil kəlləsi hələ də mövcuddur və Almaniyanın Kassel şəhərindəki Ottoneumda nümayiş etdirilir.

İtalya səyahətləri zamanı Göte bitkinin arxetipal formasının yarpaqda tapılacağı bitki metamorfozu nəzəriyyəsini hazırladı — yazır ki, "yuxarıdan aşağıya doğru bir bitki bütün yarpaqlardan ibarətdir ki, gələcək qönçələr ilə ayrılmaz şəkildə birləşdi. birini digəri olmadan təsəvvür etmək olmaz "[29] . 1790-cı ildə "Bitkilərin Metamorfozu" nu nəşr etdi. Təkamül düşüncəsi tarixindəki çox sayda sələflərdən biri kimi, Göte "Mənim botanika tədqiqatlarımın hekayəsində" yazmışdır (1831)[30]: "Uzun illər boyu izlədiyim dəyişən bitki formalarının görüntüsü getdikcə daha çox içimdə bir anlayışı oyandırır: Bizi əhatə edən bitki formaları müəyyən bir anda yaradılmamış və sonra verilmiş formaya salınmışdır. Bir çox fərqli yerlərdə müxtəlif şərtlərə uyğunlaşmağa və inkişaf etməyə imkan verən səadətli bir hərəkətlilik və plastiklik"[31].

Göte, Torricelli tərəfindən qurulmuş bir prinsipdən istifadə edərək Göte barometrini də populyarlaşdırdı. Hegelə görə, "Göte özünü meteorologiya ilə yaxşı məşğul etdi, barometr oxunuşları onu xüsusilə maraqlandırdı. Bu dedikləri vacibdir: əsas odur ki, 1822-ci il dekabr ayının bütün ayı ərzində barometrik oxunuşların müqayisəli cədvəlini verir. Veimar, Jena, London, Boston, Vyana, Töpel-də. Barometrik səviyyənin təkcə hər zonada eyni nisbətdə olmadığını, eyni dərəcədə fərqli dəyişikliyə sahib olduğunu, dənizin üstündəki müxtəlif yüksəkliklərdə olduğunu iddia edir "[32].

1810-cu ildə Göte ən vacib əsəri hesab etdiyi rənglər nəzəriyyəsini nəşr etdi. Bununla, o, bir rəngli mühitin vasitəçiliyi ilə işığın və qaranlığın dinamik birləşməsindən yaranan rəngi məzmunca xarakterizə etdi[33]. 1816-cı ildə Schopenhauer, Gyotenin kitabında verilən müşahidələrə əsaslanaraq On Vision və Koloursda öz nəzəriyyəsini inkişaf etdirməyə başladı. 1840-cı ildə Çarles Eastlake tərəfindən İngilis dilinə tərcümə edildikdən sonra onun nəzəriyyəsi sənət dünyası tərəfindən, xüsusilə də J. M. W. Turner tərəfindən geniş qəbul edildi[34]. Götenin işi filosof Lüdviq Wittgenşteyni də rənglə bağlı qeydlərini yazmağa ruhlandırdı. Göte, Nyutonun rənglə analitik rəftarına qarşı çox ciddiləşdi, bunun əvəzinə müxtəlif rəngli hadisələrin hərtərəfli rasional təsvirini tərtib etməklə məşğul oldu. Gyotenin müşahidələrinin düzgünlüyü bir çox tənqidi qəbul etməsə də, onun estetik yanaşması müasir elmdə geniş istifadə olunan analitik və riyazi analiz tələblərinə cavab vermədi. Ancaq Göte, rəngin fizioloji təsirini sistematik şəkildə araşdıran ilk idi və əks rənglərin təsiri üzərində apardığı müşahidələr onu rəng çarxının simmetrik bir tənzimləməsinə gətirib çıxardı (Gyote, Rənglər nəzəriyyəsi, 1810)[35][36]. . Bu, Evval Hering'in rəqib rəng nəzəriyyəsini (1872) qabaqladı. Göte inşadakı metodunu eksperiment mövzu və obyekt arasında vasitəçi kimi göstərmişdir (1772). Gyotenin əsərlərinin Kurschner nəşrində, elmi redaktor Rudolf Steiner Gyotenin elmə yanaşmasını fenomenoloji olaraq təqdim edir[37] . Steiner, Götenin Dünya Konsepsiyasında və Götenin Dünyada Görünüşündə Gəlməyən Bilik nəzəriyyəsi kitablarında intuisiyanı Götenin bioloji arxetipini — Tipini ələ keçirən bir vasitə olaraq xarakterizə edən kitablarda izah etdi.

Özü də geoloq və mədən mühəndisi olan Novalis, Götenin dövrünün ilk fiziki olduğunu və Fizika tarixində "dövr" yaratdığını, Götenin işığın, bitkilərin və həşəratların metamorfozunun araşdırmalarının göstəricisi olduğunu söylədi, və mükəmməl tədris mühazirəsinin sənətkarın iş sahəsinə aid olduğunu sübut edir və Götenin üstün olardı, ancaq köhnə insanları üstün tuta biləcəyi şəkildə, daxili məzmunda və gücdə, müxtəliflik və dərinlikdə — bir sənətkar olaraq yox, ya da çox az, çünki düzgünlüyü və intensivliyi, göründüyündən daha artıq nümunəvidir[38].

Erotizm

redaktə

Götenin bir çox əsərində, xüsusən "Faust", "Roma Elegies" və "Venesiya Epigramları"nda erotik ehtiraslar və hərəkətlər təsvir edilmişdir. Məsələn, "Faustda" şeytanla müqavilə bağladıqdan sonra Faustun gücündən ilk istifadəsi bir yeniyetmə qızı aldatmaqdır. Venesiya Epigramlarının bəziləri cinsi məzmununa görə nəşrdən geri çəkildi. Göte o dövr üçün nadir bir fikir olaraq insan seksuallığını poetik və bədii təsvirə layiq bir mövzu, cinsəlliyin özəl təbiətinin ciddi normativ olduğunu irəli sürdü.[39]

Göte "Vilhelm Meysterin təhsil illəri" adlı romanında kişi bədəninin gözəlliyini təsvir etsə də, qadınları özünə cəlb etməsi 14 yaşında ilk sevgisi Gretchendən başlayaraq 73 yaşında Ulrike von Levetzov ilə bitir[40].

Din və siyasət

redaktə

Göte xristian kilsələrinin heç birinə əməl etmədən daxilən xristian ola biləcəyinə inanan, çox sayda mərkəzi təlimlərə qəti şəkildə qarşı çıxan, Məsihlə xristian ilahiyyatının əsas şərtlərini kəskin şəkildə fərqləndirən və tarixini "yalnışlıq hadisəsi və şiddət" olaraq tənqid edən bir fitrətçi idi.[41] Xristian imanına və hətta Kilsəyə münasibəti çox dəyişdi və daha geniş şərh edildi, buna görə də Götenin katibi Eckerman onu xristianlıq, İsa, Martin Lüter və Protestant islahatına həvəsli olaraq göstərdi, hətta xristianlığı "son din" adlandırırdı, bir dəfə Göte özünü "anti-xristian və ya xristian olmayan, lakin çox qərarlı bir şəkildə xristian olmayan" olaraq xarakterizə etdi və Göte Venesiya Epigram 66-da, ən çox bəyənmədiyi dörd şey arasında xaç simvolunu sadaladı[42].

Lüteran ailəsində anadan olan Götenin imanı ilk dəfə 1755 Lissabon zəlzələsi və Yeddi illik müharibə kimi hadisələrin xəbərləri ilə sarsıldı. Götenin Spinozaya olan hörməti və ehtiramı Qərb düşüncə tarixində çox məşhurdur[43]. O, XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində Alman fəlsəfəsi və ədəbiyyatında baş verən yüksək nüfuzlu Neo-Spinozizmin çiçəklənməsində mərkəzi şəxslərdən biri idi — bu, tarixdəki ilk əlamətdar Spinoza dirçəlişi idi. Lessing və Herder kimi, Göte bir çox cəhətdən sədaqətli spinozist idi. Digər spinozistlər Flaubert və Eynşteyn kimi Gyote də panteist idi. Onun sonrakı mənəvi perspektivi Faustun 2-ci hissəsində ən aydın şəkildə göründüyü kimi, panteizm (Spinozanın düşüncəsindən güclü təsirlənmiş) elementlərini, humanizm və Qərb ezoterizminin müxtəlif elementlərini özündə cəmləşdirdi. Heinrich Heine kimi, Nitsşe də yazılarında tez-tez Göte və Spinozaları bir cüt olaraq qeyd edir. Ölümündən bir il əvvəl, Sulpiz Boissereyə yazdığı bir məktubda, Göte, bütün ömrü boyu Qara dəniz bölgəsinin qədim yəhudi-bütpərəst təriqətlərindən olan Hipististlərdən biri kimi seçilmək istəyi olduğunu yazdı. Götenin qeyri-ənənəvi dini inancı, onun "böyük millətçi" adlandırılmasına səbəb oldu və dövrünün hakimləri arasında etinasızlıq oyatdı[44][45][46] . Avqust Vilhelm Schlegel, Göteni "İslamı qəbul etmiş bir bütpərəst" hesab edirdi.

Siyasi baxımdan Göte özünü "orta liberal" olaraq xarakterizə edərək Etienne Dumont-un liberalizminə rəğbətini ifadə etdi. Fransız İnqilabı dövründə o, tələbələrin və professorların həvəslərini enerjilərinin təhrifi hesab edir və kütlələrin idarəetmə qabiliyyətinə şübhə ilə yanaşırdı. Göte Amerika İnqilabına rəğbət bəsləyirdi və daha sonra "Amerika, qitəmizdən, köhnədən daha yaxşısan" deyə bir şeir yazdı. O, 1812-ci ildəki anti-Napoleon əhval-ruhiyyəsinə qoşulmadı və ifadə olunmağa başlayan sərt millətçiliyə etinasızlıq göstərdi. Heidelberg Romantikasının orta əsrləri də Götenin on səkkizinci əsrin milli mədəniyyətinəə qarşı ideallığı idi.

Gyote, 1780-ci ildə Veymardakı Amalia lojasına qatılan mason idi və işində ümumilikdə universal qardaşlıq mövzularını tez-tez səsləndirirdi, eyni zamanda Bavarian Illuminatiyə, 1 may 1776-cı ildə qurulan gizli bir cəmiyyətə cəlb olundu. Tez-tez millətçi ehtirasları oyadan şeirlər yazmağı xahiş etsələr də, Gyote həmişə rədd edərdi. Qoca yaşlarında bunun Eckermann üçün belə olduğunu izah etdi:[47]

Nifrət hiss etməyəndə nifrət mahnılarını necə yaza bilərdim? Öz aramızda heç vaxt fransızlara nifrət etmirdim, baxmayaraq ki, onlardan qurtulduğumuz zaman Allaha şükür etdim. Yeganə əhəmiyyətli şeylər mədəniyyət və barbarlıq olan bu dünyada, ən mədəniyyətli olan və öz mədəniyyətimin böyük bir hissəsini borclu olduğum bir millətə nifrət edə bilərəmmi?

Hər halda millətlər arasında bu nifrət biznesi maraq doğuran bir şeydir. Bunu sivilizasiyanın ən aşağı səviyyələrində həmişə daha güclü və barbar tapacaqsınız. Ancaq bütün bunların tamamilə olmadığı, xalqın üstündə durduğu və qonşu xalqın dərdini və ya kədərini sanki özününkü kimi hiss etdiyi bir səviyyə də var.[48]

Təsirləri

redaktə
 
Alte Handelsbörse, Leyptsiq qarşısında Göte abidəsi

Götenin XIX-cu əsrə çox təsirləri oldu. Sonradan geniş yayılmış bir çox fikirlərin yaradıcısı idi. O, şeir, esse, tənqid, rəng nəzəriyyəsi və təkamül və dilşünaslığa dair ilk əsərlər hazırladı. O, mineralogiyaya heyran idi və mineral goetit (dəmir oksidi) onun adını daşıyır. Əksəriyyəti fəlsəfi və aforik olan qeyri-bədii yazıları, Corc Vilhelm Friedrix, Hegel, Schopenhauer, Soren Kierkegaard, Fridrix Nitsşe, Ernst Cassirer və Karl Yunq kimi bir çox mütəfəkkirin inkişafına mane oldu. Schiller, Veymar klassiziminin aparıcı simalarından biri idi. Şopenhauer, Götenin "Vilhelm Meysterin təhsil illəri"ni Tristram Shandy, La Nouvelle Héloise və Don Kixot ilə birlikdə indiyə qədər yazdığı ən böyük dörd romandan biri olaraq göstərmişdir. Nitsşe yazırdı: "Mənim fədakarlığımı inkar etməyən dörd cüt: Epikur və Montaigne, Göte və Spinoza, Platon və Russo, Paskal və Şopenhauer. Bunlarla uzun müddət tək gəzdiyim zaman barışmalıyam; məni doğru və yanlış adlandıra bilərlər; onları bir-birlərini doğru və yanlış adlandırdıqları zaman dinləyəcəyəm."

Göte sonrakı əsrdə sənətdəki bir çox mübahisəli ipləri özündə cəmləşdirdi: onun əsəri səmimi şəkildə emosional və ciddi şəkildə formal, qısa və epiqramatik və epik ola bilər. Klassikçiliyin sənətə nəzarət vasitəsi olduğunu və romantizmin bir xəstəlik olduğunu iddia edər, hətta yaddaqalan şəkillərlə zəngin şeir yazardı və Alman poeziyasının rəsmi qaydalarını yenidən yazmışdı. Onun poeziyası Motsartdan Mahlerə qədər demək olar ki, hər bir Avstriya və Alman bəstəkarı tərəfindən musiqiyə qurulurdu və təsiri fransız dramına və operasına da yayılırdı[49]. Bethoven, "Faust" Simfoniyasının sənət üçün ən böyük şey olacağını bəyan etdi. Liszt və Mahler ikisi də XIX əsrin ən paradiqmatik simalarından birini verəcək bu seminal işdən ilham alaraq bütövlükdə və ya böyük bir hissədə simfoniyalar yaratdılar.

Çoxillik Das Drama der Deutschen (Almanların dramı) adlanan Faust faciəsi, onilliklər aralığında iki hissəyə ayrılaraq nəşr edilmiş, ən xarakterik və məşhur sənət yaradıcılığı olaraq qalacaqdı. XX əsrin izoterapisti Rudolf Steiner özündən sonra Göteanum adlı bir teatr qurdu — burada Faustun festival tamaşaları nümayiş olunur.

Göte eyni zamanda bir mədəniyyət qüvvəsi idi. 1808-ci ildə Napoleonla ilk görüşü zamanı ikincisini məşhur şəkildə qeyd etdi[50] : "Vous etes un homme (Sən bir insansan!)" İkili siyasəti, Volterin yazılarını, Napoleonun yeddi dəfə oxuduğu və favoritləri arasında yer aldığı Götenin "Gənc Werther'in iztirabları"nı müzakirə etdi. Göte görüşdən Napoleonun aydın düşüncəsinə və korrupsiyalaşmış köhnə rejimə alternativ yaratmaq səylərinə heyran qalaraq ayrıldı. Göte həmişə Napoleondan ən böyük hörmətlə danışırdı, etiraf edirdi ki, "bütün həyatımda Napoleonla şəxsən tanış olmağımdan daha yüksək və daha xoş bir şey ola bilməzdi".

Almaniyalı (1813) Germaine de Stael Alman Klassizmi və Romantizmini Avropa üçün mənəvi bir səlahiyyət mənbəyi olaraq təqdim etdi və Gyoteni canlı bir klassik olaraq təyin etdi. Gyoteni "Alman dahisinin baş xüsusiyyətlərinə" sahib olmasına və "Alman zehniyyətini fərqləndirən hər şeyi" özündə birləşdirdiyinə görə təqdir etdi. Staelin təsviri Gyoteni məşhur Alman çağdaşlarına nəzərəm yüksəlməyə kömək etdi və onu Avropanın mədəniyyət qəhrəmanına çevirdi. Göte onunla və ortağı Benjamin Constant ilə görüşdü, qarşılıqlı məmnunluqlarını paylaşdılar. Victoria İngiltərəsində, Göte Corc Henry Levesin ortağı Corc Eliota çox təsir etdi və o, "Götenin həyatı"nı yazdı[51]. Eliot Göteni "yüksək bir müşahidə nöqtəsinə qalxmağımıza kömək edən insan" kimi təqdim etdi və mənəvi mühakimə etmədən "səs və həqiqət axınını sakitcə izləyən" "böyük tolerantlığı"nı təriflədi. Metyu Arnold Gyotedə "həyatın geniş, liberal mənzərəsi" ilə "Dövrün ən aydın, ən böyük, ən faydalı mütəfəkkiri"ni tapdı.

1900-cü ildə Veymar şəhərinin milli məclisin keçiriləcəyi məkan olaraq seçiləcəyi, Almaniyanın Veymar Respublikası olaraq bilinəcəyi üçün yeni bir konstitusiya hazırlanmasına dəvət edilməsi Gyote üçün böyük dərəcədə idi. Göte respublikanı müdafiə edən çıxışlarında və esselərində Tomas Mann üçün əsas istinad oldu. O, Götenin "mədəni və özünü inkişaf etdirən fərdi", humanizm və kosmopolitizmini vurğuladı.

 
İkinci Goetheanum

Almaniya Federativ Respublikasının mədəniyyət qurumu olan "Goethe-Institut" onun adını daşıyır, Almaniyada xaricdə təhsil almağı təbliğ edir və mədəniyyəti, cəmiyyəti və siyasəti haqqında məlumat verərək Almaniya haqqında bilikləri artırır.

Götenin Göte və Şiller Archivesdəki ədəbi mülkü öz tarixi əhəmiyyətinin tanınması üçün 2001-ci ildə YUNESKO-nun Dünya Reyestri Xatirəsində yazılmışdır.

Götenin təsiri dramatik idi, çünki o, Avropa həssaslığında bir keçid olduğunu, duyğuya, emosionallığa artan diqqətin olduğunu anladı. Bu, onun emosional və ya həddən artıq olduğunu bildirmir; əksinə olaraq o, şəxsi təmkinini təriflədi və bunun həddindən artıqlığın xəstəlik olduğunu hiss etdi: "Zövqsüz təsəvvürdən daha pis bir şey yoxdur". Göte Francis Bakonu təcrübəyə əsaslanan elmin təbliği və düşüncədəki güclü inqilabı müasir elmin ən böyük addımlarından biri olaraq qiymətləndirdi. Bununla birlikdə, o, Baconun təmiz təsnifata əsaslanan induktiv metodu və yanaşmasını tənqid edirdi. Elmi tədqiqatlarda deyirdi: Fərdi heyvanı öz mənafeyi ilə mövcud olan kiçik bir dünya kimi təsəvvür edirik. Hər bir məxluqun var oluşunun öz səbəbi var. Onun bütün hissələri bir-birinə birbaşa təsir göstərir, bir-biri ilə əlaqələnir və bununla da həyat dövriyyəsini daim yeniləyir, beləliklə, hər bir heyvanı fizioloji cəhətdən mükəmməl hesab etməkdə haqlıyıq. Daxilə nəzər saldıqda heyvanın heç bir hissəsi formalaşdırıcı impulsun faydasız və ya ixtiyari bir məhsulu deyil. Xarici olaraq bəzi hissələr yararsız görünə bilər, çünki heyvan təbiətinin daxili uyğunluğu xarici vəziyyəti nəzərə almadan verilmişdir[52]. Beləliklə, belə sual yaranır, bunlar nədir? Daha doğrusu, onlar haradan gəlirlər?

Götenin elmi və estetik fikirlərinin tərcümə etdiyi və oxuduğu Denis Diderot ilə çox əlaqəsi var. Həm Diderot, həm də Göte təbiətin riyazi təfsirinə qarşı bir hörmətsizlik nümayiş etdirmişdilər, hər ikisi kainatı dinamik və davamlı axın kimi qəbul edirdi. Hər ikisi "sənət və elmi ortaq təsəvvür prosesləri ilə əlaqəli uyğun fənlər kimi" görürdü və hər ikisi "hər formada zehni yaradılışın altındakı şüursuz impulsları" qavramışdı[53]. Baxışları onu Adam Smith, Tomas Cefferson və Ludviq van Bethoven ilə birlikdə iki aləmdə bir fiqur halına gətirir: bir tərəfdən bu, zövqün, nizamın və incə hazırlanmış bir detala həsr olunmuş "Ağıl Çağı"nın bədii hissinin və neoklassik memarlıq dövrünün əlamətidir; digər tərəfdən, özünü tənzimləyən və üzvi sistemlər ideyasını qətiyyətlə dəstəkləyən fərdi, intuitiv və fərdi ifadə forması və cəmiyyət axtarışındadır[54].

Ralph Valdo Emerson kimi mütəfəkkirlər 1800-cü illərdə bir çox oxşar fikirləri qəbul edərdilər. Götenin təkamül haqqında fikirləri Darvin və Uollasın elmi paradiqma daxilində yaxınlaşacaqları sualını ortaya çıxara bilər. Serb ixtiraçı və elektrik mühəndisi Nikola Tesla, sevimli şeiri olan Götenin Faustundan çox təsirlənmiş və əslində bütün mətni əzbər bilmişdi. Müəyyən bir ayəni oxuyarkən o, fırlanan maqnit sahəsi və nəticədə alternativ cərəyan ideyasına səbəb olacaq epifani ilə vuruldu. Serb ixtiraçı və elektrik mühəndisi Nikola Tesla sevimli şeiri olan Götenin Faustundan çox təsirlənmiş və əslində bütün mətni əzbər bilmişdi. Onun epifanisinə vurulduğu müəyyən bir ayəni oxuması fırlanan maqnit sahəsi və nəticədə alternativ cərəyan ideyasını kəşf etməsinə səbəb oldu[55].

Biblioqrafiya

redaktə
  • Sevgilinin Keyfi (Pastoral)-(Die Laune des Verliebten), başlanğıc 1768, nəşr 1806
  • Günaha Qatılanlar (Komediya)-(Die Mitschuldigen), başlanğıc 1769,
  • Dəmir Əlli Götz von Berlichingen 1773
  • Ein Fastnachtsspiel vom Pater Brey, 1774
  • Jahrmarktsfest zu Plundersweilern, 1774
  • Götter, Helden und Wieland (Piyes), 1774
  • Clavigo (Tragediya), 1774
  • Egmont (Tragediya), başlanğıc 1775, nəşr 1788
  • Erwin und Elmire, 1775
  • Die Geschwister. Ein Schauspiel in einem Akt, 1776
  • Stella. Ein Schauspiel für Liebende, 1776
  • Der Triumph der Empfindsamkeit (Dram), 1777
  • Proserpina (Monodram), 1778/1779
  • Iphigenie auf Tauris (Dram), düzyazı 1779, nəşr 1787
  • Torquato Tasso (Dram), başlanğıc 1780, nəşr 1790
  • Faust. Bir Fragman (Faust. Ein Fragmant), 1790
  • Büyük Cophta (Komediya)- (Der Groß-Cophta), 1792
  • Yurttaş General (Komediya)- (Der Bürgergeneral), 1793
  • Faust. Bir Tragediya
  • Die naturliche Tochter (Tragediya), 1803
  • Pandora (Piyes), oluşum 1807/08, nəşr 1817

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 Jean Wolfgang Goethe de (fr.). ministère de la Culture.
  3. ↑ 1 2 Goethe // Internet Broadway Database (ing.). 2000.
  4. ↑ 1 2 3 4 Archivio Storico Ricordi. 1808.
  5. ↑ Catharina was the daughter of Johann Wolfgang Textor, sheriff (Schultheiß) of Frankfurt, and Anna Margaretha Lindheimer.
  6. ↑ von Goethe, Johann Wolfgang. The Autobiography of Goethe: truth and poetry, from my own life, Volume 1 (1897), translated by John Oxenford, pp. 114, 129
  7. ↑ Goethe — Leben, Wirken und Schaffen. Ludwig-Röhrscheid-Verlag, Bonn 1949, p. 26
  8. ↑ Karl Goedeke: Goethes Leben. Cotta / Kröner, Stuttgart around 1883, pp. 16–17
  9. ↑ (alm. Drittes Reich‎). www.einladung-zur-literaturwissenschaft.de http://www.einladung-zur-literaturwissenschaft.de/ (#bare_url_missing_title). 7 yanvar 2020 tarixində arxivləşdirilib.
  10. ↑ Valerian Tornius: Goethe — Leben, Wirken und Schaffen. Ludwig-Röhrscheid-Verlag, Bonn 1949, p. 60
  11. ↑ Mandelkow, Karl Robert (1962). Goethes Briefe. Vol. 1: Briefe der Jahre 1764–1786. Christian Wegner Verlag. p. 589
  12. ↑ See Goethe and his Publishers
  13. ↑ Hume Brown, Peter. Life of Goethe. 1920. 224–25.
  14. ↑ (alm. Drittes Reich‎). klassik-stiftung.de [klassik-stiftung.de klassik-stiftung.de] (#bad_url) (#bare_url_missing_title). 7 yanvar 2020 tarixində arxivləşdirilib.
  15. ↑   Kisholm, Hyu, redaktorStein, Charlotte von // Britannika Ensiklopediyası (XI). Cambridge University Press. 1911.
  16. ↑ Wilson, W. Daniel. Das Goethe-Tabu [The Goethe Taboo: Protest and Human Rights in Classical Weimar] (German). Munich: Deutsche Taschenbuch Verlag (dtv). 1999. 49–57, also the entire book. ISBN 978-3-423-30710-9.; "The Goethe Case by W. Daniel Wilson" Arxivləşdirilib 2022-07-22 at the Wayback Machine — The New York Review of Books.
  17. ↑ Safranski, Rüdiger. Schopenhauer and the Wild Years of Philosophy. Harvard University Press. 1990. ISBN 978-0-674-79275-3..
  18. ↑ Chamberlain, Alexander. The Child and Childhood in Folk Thought. MacMillan. 1896.
  19. ↑ . www.hamelika.cz http://www.hamelika.cz/ (#bare_url_missing_title). 7 yanvar 2020 tarixində arxivləşdirilib.
  20. ↑ Briscoe, J. R. (Ed.). (2004). New historical anthology of music by women (Vol. 1). Indiana University Press. pp. 126–27.
  21. ↑ Carl Vogel: "Die letzte Krankheit Goethe's". In: Journal der practischen Heilkunde (1833).
  22. ↑ Baumer, Rachel Van M.; Brandon, James R. Sanskrit Drama in Performance. Motilal Banarsidass. 1993 [1981]. səh. 9. ISBN 978-81-208-0772-3. 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-07.
  23. ↑ (ing. ). pipsproject.com http://pipsproject.com/Understanding%20Suicide.html (#bare_url_missing_title). 6 oktyabr 2007 tarixində arxivləşdirilib.
  24. ↑ Goethe, Johann Wolfgang von; Goethe, Johann Wolfgang von; Goethe, Johann Wolfgang von; Oxenford, John; Morrison, Alexander James William. "The auto-biography of Goethe. Truth and poetry: from my own life". London, H. G. Bohn. 27 July 1848 – Internet Archive vasitəsilə.
  25. ↑ Johann Wolfgang von Goethe. Goethe's Plays. Benn Limited. 1980. ISBN 978-0-510-00087-5.
  26. ↑ "Johann Wolfgang von Goethe". The Nature Institute. 8 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 August 2008.
  27. ↑ Darwin, C.R. On the origin of species by means of natural selection, or the preservation of favoured races in the struggle for life (1st). John Murray. 1859. 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-07.
  28. ↑ K. Barteczko and M. Jacob. "A re-evaluation of the premaxillary bone in humans". Anatomy and Embryology. 207 (6). 1999: 417–37. doi:10.1007/s00429-003-0366-x. ISSN 0340-2061. PMID 14760532.
  29. ↑ Goethe, J.W. Italian Journey. Robert R Heitner. Suhrkamp ed., vol. 6.
  30. ↑ Magnus, Rudolf; Schmid, Gunther. Metamorphosis of Plants. 2004. ISBN 978-1-4179-4984-7. İstifadə tarixi: 28 August 2008.
  31. ↑ Frank Teichmann (tr. Jon McAlice) "The Emergence of the Idea of Evolution in the Time of Goethe" Arxivləşdirilib 2013-04-23 at the Wayback Machine first published in Interdisciplinary Aspects of Evolution, Urachhaus (1989)
  32. ↑ Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Hegel's Philosophy of Nature: Encyclopaedia of the Philosophical Sciences (1830), part 2 translated by A. V. Miller, illustrated, reissue, reprint Oxford University Press, 2005 ISBN 0-19-927267-0, 978-0-19-927267-9, Google Books Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine
  33. ↑ Aristotle wrote Arxivləşdirilib 2017-01-17 at the Wayback Machine that colour is a mixture of light and dark, since white light is always seen as somewhat darkened when it is seen as a colour. (Aristotle, On Sense and its Objects, III, 439b, 20 ff.: "White and black may be juxtaposed in such a way that by the minuteness of the division of its parts each is invisible while their product is visible, and thus colour may be produced.")
  34. ↑ Bockemuhl, M. Turner. Taschen, Koln. 1991. ISBN 978-3-8228-6325-1.
  35. ↑ Goethe, Johann. Theory of Colours, paragraph No. 50. 1810. 2021-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-07.
  36. ↑ "Goethe's Color Theory". 16 September 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 August 2008.
  37. ↑ "Goethe's World View". İstifadə tarixi: 28 August 2008.
  38. ↑ 'Goethe's Message of Beauty in Our Twentieth Century World', (Friedrich) Frederick Hiebel, RSCP California. ISBN 0-916786-37-4
  39. ↑ Outing Goethe and His Age; edited by Alice A. Kuzniar.
  40. ↑ Bullough, V.L. History in adult human sexual behavior with children and adolescents in Western societies (Pedophilia: Biosocial Dimensions). Springer-Verlag New York Inc. 1990. səh. 72. ISBN 978-1-4613-9684-0. İstifadə tarixi: 27 April 2016.
  41. ↑ The phrase Goethe uses is "Mischmasch von Irrtum und Gewalt", in his "Zahme Xenien" IX, Goethes Gedichte in Zeitlicher Folge, Insel Verlag 1982 ISBN 3-458-14013-1, p. 1121
  42. ↑ Arnold Bergsträsser, "Goethe's View of Christ", Modern Philology, Vol. 46, No. 3 (Feb. 1949), pp. 172–202; M. Tetz, "Mischmasch von Irrtum und Gewalt. Zu Goethes Vers auf die Kirchengeschichte", Zeitschrift für Theologie und Kirche 88 (1991) pp. 339–63
  43. ↑ Farrelly, Daniel J. Goethe in East Germany 1949–1989: Toward a History of the Goethe reception in the GDR. 1998. səh. 126. ISBN 978-1-57113-065-5. İstifadə tarixi: 17 July 2014.
  44. ↑ Goethe, Johann Wolfgang von; Eckermann, Johann Peter; Soret, Frédéric Jacob. Conversations of Goethe with Eckermann and Soret, Vol. II, pp. 423–24. 1850. 3 August 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 July 2014.
  45. ↑ Moltmann, Jurgen; Moltmann, Jürgen. The Crucified God: The Cross of Christ As the Foundation and Criticism of Christian Theology, SCM Press, London, 1973, pp. 27–28. 2001. ISBN 978-0-334-02835-2. İstifadə tarixi: 17 July 2014.
  46. ↑ 11 March 1832, Oxenford translation
  47. ↑ Beachy, Robert. "Recasting Cosmopolitanism: German Freemasonry and Regional Identity in the Early Nineteenth Century". Eighteenth-Century Studies. 33 (2). 2000: 266–74. doi:10.1353/ecs.2000.0002. JSTOR 30053687.
  48. ↑ Will Durant. The Story of Civilization Volume 10: Rousseau and Revolution. Simon&Schuster. 1967. səh. 607.
  49. ↑ Nietzsche, Friedrich: The Portable Nietzsche. (New York: The Viking Press, 1954)
  50. ↑ Friedenthal, Richard. Goethe: His Life & Times. Transaction Publishers. 2010. səh. 389.
  51. ↑ Mundt, Hannelore. Understanding Thomas Mann. Univ of South Carolina Press. 2004. 110–11.
  52. ↑ Amrine, F.R.; Zucker, Francis J. Goethe and the Sciences: A Reappraisal. Springer Science & Business Media. 2012. səh. 232.
  53. ↑ Fellows, Otis Edward. Diderot Studies. Librairie Droz. 1981. 392–94.
  54. ↑ Roach, Joseph R. The Player's Passion: Studies in the Science of Acting. University of Michigan Press. 1993. 165–66.
  55. ↑ Seifer, Marc J. (1998) "Wizard: The Life and Times of Nikola Tesla: Biography of a Genius" Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine, Citadel Press, pp. 22, 308

Xarici keçidlər

redaktə
 
Vikisitatda Yohann Volfqanq Göte ilə əlaqədar sitatlar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yohann_Volfqanq_Göte&oldid=7786828"