Hindistan

Hindistan (hind. Bhārat, ing. India) və ya rəsmi adı ilə Hindistan Respublikası (hind Bhārat Gaṇarājya ing. Republic of India) — Cənubi Asiyada yerləşən dövlət. Hindistan qurudan 6 ölkə – Pakistan, Çin, Nepal, Butan, Banqladeş, Myanma, sudan isə Maldiv adaları, Şri-Lanka və İndoneziya ilə həmsərhəddir. Paytaxtı Yeni Dehli, ən böyük şəhəri Mumbay, ümumi sahəsi isə 3,287,263 kvadrat kilometrdir. Ərazisinə görə dünyada yeddinci, əhalisinin sayına görə isə birinci yeri tutur. Hindistan yarımadası Asiya qitəsinin cənubunda yerləşir.

Hindistan
Bhārat Gaṇarājya Republic of India
Bayraq Gerb
(Yalnız haqq qalib gəlir)
Himn: Hindistan himni (Xalqın canı)
Tarixi
• Dominion	15 avqust 1947
• Respublika	26 yanvar 1950
Rəsmi dilləri	Hind dili, ingilis dili
Paytaxt	Yeni Dehli
İdarəetmə forması	Federativ parlamentli respublika
Prezident	Draupadi Murmu
Baş Nazir	Narendra Modi
Vitse-prezident	Muppavarapu Venkaya Naydu
Sahəsi	Dünyada 7-ci
• Ümumi	3,287,263 km² km²
• Su sahəsi (%)	9.6
Əhalisi
• Əhali	1,425,775,850 nəfər (2-ci)
• Siyahıyaalma (2011)	1,210,854,977 nəf.
• Sıxlıq	420 nəf./km² (364-cü)
ÜDM (AQP)
• Ümumi	$13.033 trilyon dollar  (3-cü)
• Adambaşına	$9,037 dollar  (127-ci)
ÜDM (nominal)
• Ümumi (2023)	$3.737 trilyon dollar  (5-ci)
• Adambaşına	$2,601 dollar  (138-ci)
İİİ (2021)	0.633 (Artım; 132-ci)
Valyuta	Hindistan rupisi
İnternet domeni	.in, .भारत[d]
ISO kodu	IN
BOK kodu	IND
Telefon kodu	+91
Saat qurşaqları	Standart Hindistan vaxtı[d]
Nəqliyyatın yönü	sol[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bombay birjası

Cənubi Hindistan sahilləri

Şimali Hindistan dağları

Hindistan parlamenti

Hindistan Respublikasının beynəlxalq rəmzləri

Heyvan
Quş
Ağac
Çiçək
İrsi heyvan
Su heyvanı
Sürünən heyvan
Məməli irsi heyvan
Meyvə
Məbəd
Çay
Dağ

Adın etimologiyası

Hindistan adı qədim fars dilində İndus adından əmələ gəlmişdir. Bu ad keçmişdən Hind çayı və ətrafı üçün istifadə olunan ad olmuşdur. Qədim yunanlar isə hindliləri İndoi olaraq adlandırmışdır. Hindistan adı Hindistan konstitusiyasında və Hindistandakı bir çox yerli dildə Bharat olaraq adlandırılır. Bharat adı hindlilərin əfsanəvi kralları olan Kral Bharata adından yaranmışdır. Fars dilində bir söz olan Hindistan əvvəlcə Şimali Hindistan üçün istifadə olunsa da, sonradan bütün Hindistan üçün istifadə olunmağa başlanmışdır.

Tarixi

Hindistan ərazisindəki ilk dövlət bizim eradan əvvəl e.ə. I minilliyin birinci yarısında yaranmışdır. Qədim və orta əsrlərdə Hindistanın elm, ədəbiyyat, incəsənət sahəsindəki nailiyyətləri, müxtəlif dini və fəlsəfi sistemləri Şərqin bir çox sivilizasiyalarına müsbət təsir göstərmişdir. XVI əsrin əvvəllərindən Avropa müstəmləkəçiləri tərəfindən tədricən Hindistan müstəmləkəyə çevrilmiş və iki yüz il Böyük Britaniyanın tabeliyində olmuşdur. 1857–1859-cu illərdən milli-azadlıq hərəkatları, 1918–1922; 1928–1933-cü illərdə itaətsizlik, 1946-cı ildə hərbi dənizçilərin üsyanı nəticəsində 1947-ci ildə Hindistan dominion statusu almış, 1950-ci ildə isə respublika elan edilmişdir.

Tarixən müstəmləkəçilikdə olması ölkənin sosial-iqtisadi inkişafina güclü təsir etmiş, uzun müddət köhnə, ənənəvi sosial-iqtisadi quruluşun qalmasına səbəb olmuşdur. Ölkə Britaniyanın xammal əlavəsinə çevrilmişdir. İqtisadiyyatda Britaniya kapitalı əsas rol oynamışdı. Natural təsərrüfat üstünlük təşkil edirdi. Təsərrüfatın müasir quruluşu ilə işçilərin 5%-i məşğul olurdu ki, onlar da milli gəlirlərin ancaq 10–15%-ni istehsal edə bilirdilər.

Müasir tarix

İkinci dünya müharibəsinin sonlarına yaxın Böyük Britaniyanın müstəmləkəsio olan Hindistanda milli-azadlıq hərəkatı genişləndi. Böyük Britaniya Hindistana dominion hüququ verməyə məcbur oldu. Həmin ilin avqustunda Cəvahirləl Nehru başda olmaqla Müvəqqəti hökumət təşkil olundu. Lakin bu tam azadlıq deyildi. Xalqın mübarizəsi davam edirdi. Bu mübarizə nəticəsində 1947-ci ildə Hindistanda ingilis ağalığına son qoyuldu. Həmin ilin avqustun 15-də Hindistan ərazisində dini əlamətlər əsas götürülməklə iki müstəqil dövlət, hindusların çoxluq təşkil etdiyi Hindistan və əhalisi əsasən müsəlmanlardan ibarət olan Pakistan dövlətləri quruldu. Elə ilk illərdən bu dövlətlərin bir-birinə qarşı ərazi iddiaları meydana çıxdı. Qərb dövlətləri bu iki böyük dövlətləri bir-birinə qarşı müharibəyə sürükləyərək onların hər ikisini inkişafdan saxlayırdı. Hindistan bu iddialarında SSRİ-nin, Pakistan Qərbin köməyinə arxalanırdı. Kəşmir regionuna sahiblik üzərində 1948-ci ildə Birinci Hindistan-Pakistan müharibəsi baş verdi. BMT Təhlükəsizlik Şurasının vasitəçilik missiyasının fəaliyyəti sayəsində barışıq əldə olundu. Şimali-qərbi Kəşmir və ya Kəşmirin üçdə bir hissəsi (Azad Kəşmir) Pakistanın, qalan ərazisi isə Hindistanın nəzarəti altına düşdü. 1965-ci ildə Kəşmir Müəssislər Məclisinin qəbul etdiyi konstitusiya Kəşmiri Hindistan ittifaqının tərkib hissəsi elan etdi. Bu, İkinci Hindistan-Pakistan müharibəsinə səbəb oldu. Bu dəfə Çinin mübarizəyə qarışacağından ehtiyatlanan SSRİ-nin fəal vasitəçiliyi ilə müharibə 1966-cı ildə dayandırıldı və Daşkənd bəyannaməsi imzalandı. Kəşmir məsələsi 1987, 1988, 1997-ci illərdə də iki dövlət arasında qanlı hərbi toqquşmalara səbəb oldu. Pakistan Kəşmir məsələsinin beynəlxalq səviyyədə həll olunmasına çalışır, onu Hindistanın tərkib hissəsi kimi tanımır. Burada BMT-nin nəzarəti altında referendum keçirilməsi tələb edilir, lakin Hindistan buna razılıq vermir. Hindistan ərazisi ilə həmsərhəd olan Qərbi Pakistandan ayrılan Şərqi Pakistanda 1971-ci ildə geniş muxtariyyət uğrunda mübarizə başlanarkən Hindistan qoşunlarını Şərqi Pakistan ərazisinə yeritdi və burada müstəqil Banqladeş dövlətinin yaranmasına kömək etdi.

1950-ci ildə Hindistan respublika elan olundu. Həmin il qəbul olunmuş konstitusiya Hindistanı 22 ştat və 9 müttəfiq ərazidən ibarət federativ respublika, idarə formasına görə parlanment respublikası kimi təsbit etdi. "Nehru xətti"nin həyata keçirilməsi sayəsində ölkədə nisbətən sabit demokratik inkişafı təmin edən əsaslar yarandı. Hindistanda heç vaxt dövlət çevrilişləri, hərbi rejimlərin hakimiyyəti olmamışdır. Hindistanı "dünyanın ən böyük demokratiyası" adlandırırlar. Nehru və sələfləri, qızı İndira Qandi və nəvəsi Raciv Qandi 39 il Hindistan hökumətinə başçılıq etmişdilər. Hindistan Milli Konqresi uzun müddət siyasi həyatda real müxalifətə rast gəlmədən lider olmuşdur. "Nehru xətti" iqtisadi inkişafı sürətləndirdi. Ölkədə qarışıq iqtisadiyyat yaradıldı, özəl bölmə ilə yanaşı dövlət bölməsinin inkişafına diqqət yetirildi, böyük sənaye potensialı meydana gəldi. Yaşıl inqilab 70-ci illərdə ölkəni ərzaq taxılı ilə təmin etməyə imkan verdi. 80-ci illərdə Hindistanda bazar islahatları keçirilməyə başlandı. Əvvəllər sənayedə əsas diqqət idxalı azaltmağa yönəlmişdisə, indi ixraca işləyən sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsinə üstünlük verildi. Hindistanın böyük intellektual potensialı vardır. 70-ci illərdə ölkədə nüvə enerjisi əldə olundu. Hindistan 1980-ci ildə öz raketdaşıyıcısı vasitəsilə kosmosa rabitə peykini buraxdı, 90-cı illərdən etibarən ölkədə taktiki və ballistik raketlər hazırlanır. Lakin fəal demoqrafik siyasətin aparılmasına baxmayaraq, əhali artımının sürətli olması, buna qarşı islahatların təsirini azaldır. Əhalinin böyük əksəriyyəti yoxsulluq həddindən aşağı səviyyədə yaşayır.

1980-ci illərdə Hindistanda siqh fanatizmi dalğası qalxdı. Müstəqil Siqh dövləti yaratmaq uğrunda mübarizə aparan bu icmanın üzvləri mərkəzi hökumətə təzyiq vasitəsi kimi terror kampaniyasına başladılar. Baş nazirlər İndira Qandi 1984-cü ildə, Raciv Qandi isə 1991-ci ildə bu terrorun qurbanı oldular. Cavab reaksiyası kimi hinduslar da Hindus dövləti yaratmaq uğrunda mübarizəyə başladılar. İnhisarçıların kiçik bir qrupunun iqtisadi qüdrətinin artması ilə onların hakim partiyanın rəhbərliyinə təsiri güclənirdi. Eyni zamanda antiinhisarçı qüvvələr də artırdı. Hakim partiya iki hissəyə parçalandı. İnhisarçı qüvvələrə xidmət edən sağlardan ibarət sindikat və İndira Qandinin başçılığı ilə sol-mərkəzçi koalisiya yarandı. İndira Qandi "Qandi xətti"-ni davam etdirdi. Daxili parçalanma, yaranan yeni münasibətlərə çevik münasibət göstərilməməsi, dini ayrı-seçkilik iddiaları, dini-siyasi qüvvələrin fəallaşması Hindistan Milli Konqresinin nüfuzunu xeyli azaltdı. Ölkədə siyasi böhran baş verdi. Hakimiyyət uğrunda mübarizə kəskinləşdi. 1977–1980-ci illərdə Canata partiyası, 1989–1991-ci illərdə müxalif Milli Cəbhə hakimiyyətə gəldi. 1991–1996-cı illərdə Hindistan Milli Konqresi hakimiyyəti ələ alsa da, onu uzun müddət özündə saxlaya bilmədi. 1998-ci ildə Bhatriya Canata partiyası hakimiyyətə gəldi. Bütün sadalanan çətinliklərə baxmayaraq, Hindistan yenə də, Cənubi Asiyada aparıcı mövqeyini saxlayır. İqtisadiyyatın liberallaşdırılması, xarici kapitalın geniş cəlb edilməsi, özəlləşdirmə onun inkişafında başlıca meyllərdir.

Fiziki-coğrafi xarakteristika

Hindistanın təyin geoloji prosesləri yetmiş beş milyon il əvvəl başlandı, nə vaxt Hindistan subkontinenti, onda (sonra) cənubi supercontinent Qondvanasının hissəsi, northeastwards dreyfini, əlli milyon il davam etmək, başladı, o vaxtkı unformed Hind okeanından. Avrasiya Lövhə (Boşqab) ilə subkontinentin sonrakı toqquşması və onun (bunun) altında subdiksiya, Himalaya başlanğıc verdi, planetin ən yüksək dağları – hansı indi şimalda və şimal-şərqdə Hindistan yanaşır (həmsərhəddir). Əvvəlki dəniz dibində dərhal meydana çıxma Himalayının cənubu, lövhə (boşqab) hərəkəti (hərəkatı) tədricən malik olmaq geniş təknə, yaratdı, hansı ki indi çay məhdud çöküntü ilə, doldur(ul)muş oldu İndo Gangetic Düzənliyini formalaşdırır. Bu düzənliyin qərbinə və ondan (budan) Aravalli Diapazonu ilə kəsin, Tar Səhrası uzanır. Orijinal (ilkin) Hindistan lövhə (boşqab) indisi yarımada sakini Hindistanı, ən köhnə (yaşlı) və geoloji əksər möhkəm kimi sağ qalır və Satpura və Vindhya kimi uzaq şimal kimi uzanmaq mərkəzi Hindistanda yerləşir. Bu paralel diapazonlar şərqdə Jharkhand-da kömür ilə zəngin Chota Nagpur Plateauya qərbdə Qucaratda Ərəb dənizi sahilindən qüvvədə olur (qaçır). Onların cənublarına, saxlanma (qalan) yarımada sakini landmass-ına, Dəkkən yaylası, uyğun olaraq sol və sağda sahilboyu diapazonlar, Qərbi Qatlar və Şərqi Qat ilə dövrələnilir; plato Hindistanda, bir milyarddan çox yaşında bəzilərində ən köhnə qaya formalaşmalarını özündə saxlayır. Belə dəbdə (üsulda) təşkil etmiş (edilmiş), Hindistan şimali en dairəsi şərqi uzunluq dairələri, 68°7' və 97°25' 6°44-ün' və 35°30-un' aralarında bərabərləşin şimalına uzanır.

Hindistanın sahili 7 517 kilometr uzunluğundadır; budan məsafə, 5 423 kilometr (kilometrlik) (3 370 hərbi kəşfiyyat) yarımada sakini Hindistanına və Andaman-a, Nicobar-a və Hindistan hərbi-dəniz hidroqrafik diaqramlarına Müvafiq olaraq Lakşadvip Islands.[13-ına] və 2 094 kilometrə (kilometrliyə) (1 301 hərbi kəşfiyyat) mənsubdurlar, materik sahili növbətidən ibarətdir: 43% qumlu sahil (çimərlik), sıldırım qayalar, 46% çay keçidi və ya bataqlıq coast.[13], daxil olmaqla 11% qayalı sahil

Əsas Himalay mənşə çayları – hansı ki zəruri olaraq Hindistandan axan Qanqı və Brahmaputranı özündə saxlayır (daxil edir), hər ikisi, hansı ki Benqal körfəzinə axır. Qanqın vacib bac verənləri (qolları) Yamunanı və Kosi-ni özündə saxlayır (daxil edir) – kimin ki çox aşağı qradiyenti hər il fəlakətli daşqınları doğurdur. Əsas yarımada sakini çayları – kimin ki daha sıldırım (sərt) qradiyentləri daşqından onların sularının qabağını alır – Qodavarini, Mahanadini, Kaveri və Krişna -, özündə saxlayır (daxil edir) Kaveri və Krişna; və Narmada və Tapti – hansı ki Ərəb dənizinə axır. Hindistanın tanınmış sahilboyu xüsusiyyətləri arasında qərbi Hindistanda və allüvial Sundarbans deltasında bataqlıq Kaç Rannıdır – hansı Hindistan Banqladeş ilə bölür. Hindistan iki arxipelaqa malikdir: Lakşadvip, Hindistanın cənub-qərb sahilindən mərcan atollları; və Andaman və Nikobar adaları, Andaman dənizində vulkanik zəncir. Hindistanın iqlimi inadla Himalayın və Tar Səhrasının təsiri altındadır, hər ikisi, hansı ki mussonları sürür. Himalay oxşar en dairələrində çox yerləşdiyi yerlərdən daha isti görünməkdən, Hindistan subkontinentinin böyük hissəsini saxlamaqdan soyuq Mərkəzi Asiya katabatic küləklərinin qabağını alır. Tar Səhrası cənub-qərbi yay musson küləklərini rütubət yüklə(il)mişi cəlb edən kritik (həlledici) rolu oynayır (ifa edir) – hansı ki, İyunun və Oktyabrın aralarında, Hindistanın daha rainfall.Fou əsas iqlim qruplaşmalarının əksəriyyətini (çoxluğunu) təmin edir, Hindistanda üstünlük təşkil et: tropik yaş, tropik quru, subtropik rütubətli və dağlıq.

İnzibati ərazi bölgüsü

Hindistan Respublikası inzibati cəhətdən 28 ştat və 8 ittifaq ərazisindən ibarətdir.

Ştatlar:

Andhra Pradeş, Arunaçal Pradeş, Assam, Bihar, Çhattisqarh, Qoa, Haryana, Qucarat, Himaçal Pradeş, Carkhand, Karnataka, Kerala,Madhya Pradeş, Maxaraştra, Manipur, Meqhalaya, Mizoram, Naqaland, Orissa, Pəncab, Racastan, Sikkim, Tamilnad, Tripura, Uttarakhand, Uttar Pradeş, Qərbi Benqal, Telanqana.

İttifaq əraziləri:

Andaman və Nikobar adaları, Cammu və Kəşmir, Çandiqarh, Dadra və Naqar Haveli və Daman və Diu, Dehli, Ladax, Lakşadvip, Puduçeri.

İqtisadiyyat

İkinci dünya müharibəsinin əvvəllərində Hindistan hər nəfər hesabilə Britaniyadan 42 dəfə, Yaponiyadan isə 7 dəfə az çuqun istehsal edirdi. Sənaye birtərəfli aparılırdı. Yüngül sənaye daha üstün idi. Maşınqayirma yox idi,kənd təsərrüfatı tənəzzülə uğramışdı. Savadlıların xüsusi çəkisi 18%,orta ömür müddəti 32 il təşkil edirdi. 1947-ci ildə ölkə iki hissəyə bölünmüşdür-Hindistan və Pakistan. Hindistan siyasi müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkənin iqtisadiyyatını sənaye əsasları üzərində qurmağa imkan yaranmışdır. Lakin 1957,1972,1985-ci illərdə istehsalın artmasında ləngimələr mövcud olmuşdur.

İqtisadiyyatın ləng artımı bir çox hallarda milli kapitalın zəifliyi ilə izah edilir. İqtisadiyyatın sahəvi quruluşu. 2005-ci ildə Hindistanın Ümumi daxili məhsulu 772,0 mlrd. Hər nəfərə düşən məhsul isə 700 dollara bərabər olmuşdur (müqayisə üçün qeyd etməliyik ki.bu göstəricilər 1995-ci ildə müvafiq olaraq 340 mlrd. Dollar və 387 dollar təşkil etmişdir). ÜDM-un ortaillik artım sürəti ilk 35–40 ildə 3,5%-dən artıq olmamışdır. Lakin son illərdə bu göstərici artaraq 1999–2000-ci illərdə 6,2%,2003–2005-ci illərdə isə 8,4% təşkil etmişdir. Ümumi daxili məhsulun 25%-i kənd təsərrüfatının, 27%-i sənayenin, 47%-i xidmət sahələrinin payına düşür. Cəmi işçilərin isə 67%-i kənd təsərrüfatında çalışırlar. Hindistan aqrar-sənaye ölkəsi hesab olunur.

Kənd təsərrüfatı nisbətən sabit və dinamik inkişaf edir. Kənd təsərrüfatının əsasını əkinçilik təşkil edir. Kənd təsərrüfatında əldə olunan gəlirin 75%-i bitkiçiliyin payına düşür. Becərilən torpaq sahəsi 141 mln. hektardır. Bunun da 15 mln. hektarı ildə 2 dəfə əkilir. 84 mln. hektar süni suvarma ilə becərilir. Hindistan çay, yer fındığı, şəkər qamışı istehsalına görə birinci, düyü və pambıq istehsalına görə ikinci, tütün istehsalına görə üçüncü yeri tutur. 2003-cü ildə əsas kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı-taxıl 225 mln. ton (o cümlədən buğda 76 mln. ton, düyü 132 mln. ton),çay 770 mln. ton, qəhvə 200 min ton, pambıq 2,1 mln. ton, şəkər qamışı 272 mln. ton, tütün 660 min ton, kartof 21 mln. ton olmuşdur. Yer fındığı və küncüt istehsalına görə dünya ölkələri üzrə məhsulun 30%-nə malikdir. Kətan toxumu və gənəgərçək yağı istehsalına görə birinci yeri tutur. Ədviyyat məhsulları istehsalı çox yayılmışdır – bibər, darçın, raps, zəncəfil, sarıkök, hil və s. Bütün tərəvəz və meyvə növləri vardır. İribuynuzlu mal-qaranın sayına görə də Hindistan dünyada birinci yeri tutur. Dünya üzrə cəmi camışların 57%-i, inəklərin 16%-i Hindistanın payin düşür. 75 mln. ton süd istehsal edir. Ərazisinin 19,3%-i meşəlikdir. Hindistan dənizdən tutulan balığa görə 6-cı, içməli sudan tutulan balığa görə 2-ci yeri tutur. Cəmi tututlan balığın həcmi-5,3 mln. tondur. Bu sahə məşğulluğun artmasında və xarici ticarətdə böyük rol oynayır. 400 min ton dəniz məhs ulu ixrac edir.

Hasilat sənayesi baxımından Hindistan iqtisadiyyatın inkişafı üçün kifayət qədər mineral ehtiyatlara malikdir. Belə ki, dünya dəmir filizi ehtiyatının 25%-ə qədəri, marqans filizi çıxarılmasının 15%-i, slyudanın 60%-i bu ölkənin payına düşür. 2003-cü ildə ölkədə 315 mln. ton kömür, 33 mln. ton neft, 448 mlrd. Kvt. Saat elektrik enerjisi istehsal edilmişdir. Kömür ehtiyatı 148 mlrd. ton qiymətləndirilir. 7,3 mln. ton dəmir filizi, 6,8 mln.ton boksidlər, 3,1 mln. ton mis filizi,1,7 mln. ton marqans filizi, 2,4 min ton qızıl, 53 min ton gümüş, 40,6 min karat almaz,63 min ton qurğuşun istehsal edilir. Bu sahələrin cəmi məhsulu 10,3 mlrd. dollara bərabərdir. Ölkə üzrə cəmi ixracın 16%-i bu sahənin payına düşür.

Ümumi daxili məhsulun 18%-i emal sənayesini payına düşür. Parça sənayesi daha böyük üstünlüyə malikdir. 90 mln. nəfər adam işləyir. İstehsalın 19%-i xırda əl işlərinə əsaslanır. İxracdan olan gəlirin 30–33%-i toxuculuq sənayesi məhsullarındandır. Hind kəndiri istehsalına görə dünyada birinci, bu sahədən olan hazır məmulatlar ixracına görə ikinci yeri tutur. Ölkədə 144 mln. ton gübrə istehsal edilir. Tələbatı 70% ödəyir. Əczaçılıq sənayesi çox yüksək səviyyədə inkişaf edib. Bu sahədə 250 min böyük müəssisə işləyir. Hazırda cəmi sənayenin 17,2%-i parça sənayesinin, 16,5%-i neft və kömür sənayesinin, 14%-i yeyinti sənayesinin, 7%-i sellüoz-kağız sənayesinin, 5%-i elektrotexnika sənayesinin payına düşür. 1950–2005-ci illərdə sənaye istehsalı 15 dəfə artmışdır. Ümumi daxili məhsulda emal sənayesinin xüsusi çəkisi 1950-ci ildəki 11,4%-dən 20%-ə çatmışdır. Emal sənayesi məhsulunun ümumi həcmində ağır sənaye 32%-dən 64%-dək artmışdır. İstehsalın quruluşunda dəyişiklik yaranmışdır. Uzun müddət üçün nəzərdə tutulan istehlak şeylərinin xüsusi çəkisi artmışdır. Emal sənayesinin sahəvi quruluşunda da dəyişiklik yaranmışdır. Ərzaq malları, pambıq parça, hind kəndiri və toxuculuq məmulatları istehsalının xüsusi çəkisi 1,5–2 dəfə azalmışdır. 1950-ci illərdə sənaye məhsullarının 60%-i yeyinti və toxuculuq mallarından ibarət olduğu halda, 2005-ci ildə bu 25%-dən az olmuşdur. Neft məhsullarının və maşınqayırmanın xüsusi çəkisi 2–3 dəfə artmışdır.

Ölkədə sənayeləşmənin inkişafı çox sahəli təsərrüfat kompleksinin yaranmasına imkan verir. Milli təsərrüfatın öz-özünə inkişaf edən bərqərar ola bilən bir sistemə çevrilməsi özünü göstərir. Müəyyən mənada iqtisadiyyatda ikili bazar mövcuddur. Bir tərəfdən əhalinin çox hisssəsi üçün zəruri istehlak şeylərinə olan tədiyyə qabiliyyətli tələbdə tələbdə durğunluq yaranır, digər tərəfdən isə uzun müddətə istifadə edilən istehlak şeylərinə olan tədiyyə qabiliyyətli tələb artır. Bütünlüklə milli iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xüsusi bölmənin daha böyük rolu vardır. Belə ki, ÜDM-un 75%-i xüsusi bölmədə formalaşır. Kənd təsərrüfatı, yüngül maşınqayırma, yüngül yeyinti və tibb sənayesi, inşaat, ticarət, avtomaşın nəqliyyatı və digər sahələrdə xüsusi bölmə daha geniş yayılmışdır.

ÜDM-un təqribən 25%-i dövlət bölməsində yaradılır. Ölkənin müdafiə sənayesində, energetika, dəmiryolu, aviasiya, nəqliyyat, rabitə, metallurgiya və s. Kimi baza sahələrində dövlət bölməsinin xüsusi çəkisi artıqdır.

Bir çox sahələrdə dövlət bölməsinin xüsusi çəkisi daha çoxdur. Bunlardan neft çıxarılması və emalı, kömür, mis, qurğuşun, sink istehsalı, polad əridilməsinin 60%-dən çoxu, ağır maşınqayırma məhsulları, gəmiqayırma, təyyarə və dəzgahqayırma və s. göstərmək olar. 200-dən çox elmi-tədqiqat institutu və laboratoriya dövlət bölməsində mərkəzləşdirilib. ETTKİ-nə ayrılan xərclər 0,73% təşkil edir. Hazırda Hindistan yüksək elektron texnologiyasına və kosmik sənayesinə malik olan ölkələr sırasına daxildir. Hindistan dünya bazarına telekommunikasiya və meterologiya, rabitə vasitələri göndərir. Müvəfəqiyyətlə özünün milli atom enerjisi üzrə inkişaf proqramını həyata keçirir.

Hindistanda elektron sənayesi və informasiya texnologiyası sahəsində 250 min nəfər adam işləyir. Bu sahənin məhsulunun həcmi 13 mlrd. dollar, ixrac isə 8 mlrd. dollara bərabərdir. Bu göstəricilərə görə Hindistan 2-ci yeri tutur.

Hindistanda avtomobil sənayesi ildə 642 min müxtəlif növdə avtomobil buraxır. Qara metallurgiyada 7 böyük zavod tam gücü ilə işləyir. İldə 10,1 mln. ton polad istehsal edilir.

Hindistanda nəqliyyat sistemi də geniş vüsət tapmışdır. Belə ki, dəmir yolunun ümumi uzunluğu 107 min km-rə bərabərdir. Bunun da 29%-i elektrikləşdirilmişdir. Hindistan İEOÖ-də ən böyük ticarət donanmasına malikdir. Donanmada 490 dəniz gəmisi var. Ölkədə 11 böyük və 139 kiçik liman fəaliyyət göstərir. Hindistan dünyada qabaqcıl avtomobil yolları şəbəkəsinə malikdir. Hindistanda poçt şəbəkəsi sistemi də yüksək səviyyədədir. Cəmisi 154 min poçt şəbəkəsi fəaliyyət göstərir.

260–300 mln. nəfər kasıbçılıq şəraitində yaşayır.

Hindistanın iqtisadi inkişafı ayrı-ayrı dövrlərdə müəyyən xüsusiyyətləri ilə bir-birindən fərqlənir. Belə ki, Hindistanın müstəqillik əldə etdiyi ilk 10 illik sabitləşmə dövrü adlanır. Bu mərhələdə ölkədə təsərrüfat mexanizminin əsasları formalaşırdı. Müstəqillik əldə edilməsilə qeyri-iqtisadi məcburiyyət və ticarət vasitəsilə ayrı-ayrı sahələrə qoyulan kapital vasitəsilə Britaniyanın siyasi nüfuz dairəsinin genişlənməsinə son qoyulmuşdur. Bu mərhələdə mərkəzləşdirilmiş planlaşdırılma ilə bazar əlaqələrinin genişləndirilməsi siyasəti əsas götürülmüşdür. Milli iqtisadiyyatın inkişafının ilkin şərtlərindən biri kimi sənayeyə qoyulmuş iri kapitala maraq yaratmaq, idxalda himayədarlıq siyasəti və valyuta nəzarəti həyata keçirmək nəzərdə tutulurdu.

İkinci dövr 1950-ci illərin ortalarından 1960-cı illərin ortalarınadək olan vaxtı əhatə edir. Bu dövr itensiv sənayeləşdirilmə dövrü kimi səciyyələnir. Burada mövcud istehsal münasibətlərinin yenidənqurulması, sərbəst bazar münasibətlərinin yenidənqurulması, sərbəst bazar münasibətlərinin və xarici kapitalın məhdudlaşdırılması sahəsində müəyyən tədbirlər sistemi nəzərdə tutulurdu. İdealoji cəhətdən bütün bunlar "Sosialist cəmiyyəti" qurulması şüarı altında həyata keçirilirdi.

Dövlət mülkiyyəti yaradılması aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirilirdi; müstəmləkəçilərin hakim dairəsində olan mülkiyyətin milli dövlətin ixtiyarına keçməsi; milli kapitala məxsus olan bəzi xüsusi şirkətlərin milliləşdirilməsi; dövlət vəsaiti hesabına yeni müəssələr yaradılması.

Sənayeləşdirilmə idxalın əvəzlənməsi formasında həyata keçirilirdi. "Öz gücünə arxalanmaq", "özü özünü təmin etmək" kursunun əsas götürülməsinə, xarici borcların rolunun azaldılması və yerli məhsulların çeşidinin genişləndirilməsinə üstünlük verilirdi. Həmin dövrdə metallurgiya, maşınqayırma və kimya sənayesinin xüsusi çəkisi xeyli artmışdır. Sənaye sahələrinə ayrılan xalis kapital qoyuluşu 50-ci illərdəki 26,4%-dən 1960-cı illərdə 41,1%-ə çatmışdır.

Ağır sənayenin inkişafı kursunun həyata keçirilməsində bir çox vətənpərvər qüvvələr müstəqilliyin möhkəmlənməsi xatirinə şəhər burjuaziyasına köməklik göstərirdilər.

Sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində dövlətin rolu xeyli artmışdır. Bütün bunların nəticəsində çoxsahəli kompleks yaradılması üçün zəmin formalaşmışdır. Eyni zamanda sənaye ilə kənd təsərrüfatı arasında qeyri-mütənasiblik də artırdı.

Üçüncü mərhələ 60-cı illərin ortalarından başlamışdır. Bu mərhələ ağır sənaye ilə kənd təsərrüfatı və xırda istehsal arasındakı qeyri mütənasibliyin ləğv edilməsi də problem kimi qarşıda qoyulmuşdu. Həmin illərdə "yaşıl inqilab" strategiyasını başlanğıcı qoyulmuşdur. Yoxsul kəndə-kənd təsərrüfatına, xırda istehsala köməklik edilməsi barədə proqram qəbul edilmişdir. Bu mərhələdəki iqtisadi siyasətdə əsas mərhələlərdən biri də 1969-cu ildə bankların milliləşdirilməsi oldu. Beləliklə, sənayenin və xırda sahibkarlığın müdafiə edilməsi siyasəti və dövlət köməkliyi sahibkarlıq bölməsində sabitliyin təmin edilməsinə səbəb olmuşdur.

Əhali

Hindistan dünyanın ən çoxmillətli dövlətidir. Hindli anlayışı müxtəlif dildə danışan bir neçə yüz xalq və tayfaların (hind, benqal, pəncab və s.) birliyi kimi başa düşülməlidir. Ölkədə elə bir dil yoxdur ki, əhalinin böyük əksəriyyəti bu dildə danışsın. Dövlət dili hind dilidir. İkinci dövlət dili kimi ingilis dilindən istifadə olunur. Bununla yanaşı hər bir ştatda yerli xalqların dilində yerli hökumətlərin qərarları, qəzetlər, jurnallar dərc edilir. Hindistanda 1881-ci ildən başlayaraq hər on ildən bir əhali siyahıya alınır. Əsrin əvvəllərindən (1901-ci ildə 238 milyon nəfər) 2000-ci ilədək ölkənin əhalisi 4,3 dəfə artmışdır. Bu da təbii artımın yüksək olmasını sübut edir (indi illik artım 1,8–1,9%-dir). Əhalinin sürətlə artması iqtisadiyyatda əlavə çətinliklər yaradır. Buna görə Hindistan ailə planlaşdırılması siyasətini həyata keçirən ilk dövlətlərdən biridir. Lakin demoqrafların hesablamalarına görə əhalinin sabitləşməsi yalnız XXI əsrin ortalarında ola bilər. Əhali ölkə ərazisi üzrə olduqca qeyri-bərabər yerləşmişdir. Dənizsahili ərazilər, məhsuldar ovalıqlar (xüsusilə Hind-Qanq ovalığı), çayların vadiləri və deltaları daha çox məskunlaşmışdır. İndi ölkənin daxili hissələri (Dəkkən yaylası) sürətlə mənimsənilir. Ölkənin şimalında ucqar dağlıq ərazilər seyrək məskunlaşmışdır, hətta insan yaşamayan ərazilər də var. 300 milyon nəfərlə şəhər əhalisinin sayına görə Hindistan Çindən sonra dünyada ikinci yeri tutmasına baxmayaraq, şəhər əhalisinin ümumi əhaliyə nisbətinə görə (30%) Hindistan zəif urbanizasiyalaşmış ölkələr sırasına aiddir. Bununla yanaşı ölkədə urbanizasiya prosesi sürətlidir. İri və milyonçu şəhərlərin sayı sürətlə artır. Hindistanın ən iri şəhərləri ölkə ərazisi üzrə dördbucaq şəklində yerləşən Kəlkətə, Bombey (Mumbay), Dehli, Çennay (Mədrəsə), Əhmədabad və Heydərabaddır. Kəlkətə Hindistanın ən iri şəhəridir. Şəhərin əhalisi 15 milyon nəfərdən artıqdır. Bu şəhər təxminən 150 il Ost-Hind ingilis şirkətinin inzibati mərkəzi olmuşdur. Hind və müsəlman memarlıq üslubu ilə tikilmiş və 1911-ci ildən ölkənin paytaxtı olan Dehli dünyanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Hindistanın böyük şəhərlərində kəskin iqtisadi, sosial və ekoloji problemlər mövcuddur. Küçələrdə dilənçilər, sərgərdan musiqiçilər, ilan ovsunçuları, ev-eşiksiz adamlar çoxdur. Etnik müxtəlifliklərlə əlaqədar şəhərlərdə milli məhəllələr formalaşır, milli və dini ədavət bəzən qırğına səbəb olur. Bir sıra sənaye şəhərlərində (xüsusilə Bombey) atmosfer həddindən artıq çox çirklənmişdir. Hindistanda kənd məskunlaşma formaları üstünlük təşkil edir. Əhalinin 70%-i kəndlərdə yaşayır. Suvarılan əkinçilik rayonlarında kəndlər xüsusilə sıx yerləşib. Kənd evləri olduqca müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Burada daşdan, taxtadan, gildən tikilmiş evlərə, palma yarpaqları ilə örtülmüş komalara rast gəlmək olar.

Dil

Hindistanda ən geniş yayılmış dil hindi dilidir və ölkənin rəsmi dillərindən biri sayılır. Biznes və inzibati işlərdə geniş yayılmış ingilis dili " yardımçı dil" statusundadır; Hindistan Konstitusiyasına görə ölkənin 21 rəsmi dili var. Hindistanda dillərin 1652 dialekti vardır.

Din

Hindistanda əhalinin 83 faizi induistlərdir. İnduizm respublikanın bütün ştatlarında, cammu, Kaşmir və yeni yaranmış Naqalend istisna olmaqla hakim din hesab olunur. İnduizmin iki əsas istiqaməti vardır: vişnuizm və şivaizm. Hal-hazırda Vişna Allahının kultu daha geniş yayılıb. Lakin bir sıra hind xalqları arasında (tamillər, assamslar) şivai əsas götürülür. Bəzi yerlərdə, məsələn, nəsilin ana xətti ilə davam etdirildiyi malayalar arasında şaktizm inkişaf edib. Ortodoksal induistlərlə yanaşı ölkədə reformator induistlərin də ardıcılları vardır.

Hindistanın müsəlman əhalisi 11 faiz təşkil edir. Müsəlmanların əksəriyyəti isə sünnülüyün hənəfi məzhəbinə etiqad edir. Malabar sahilində şafiilik yayılıb, Uttar-Pradeş və Qərbi Benqaliyada sünnülük özünün vahhabi tendensiyası ilə müşahidə olunur. Burada Əhmədiyyə təriqətinin ardıcıllarına da rast gəlmək mümkündür. Şiələr isə əsasən şəhərlərdə yaşayırlar. Onlar arasında ismaililər də vardır, amma onlar say etibarilə ortodoksal şiələrdən azdırlar. Hind ismaililəri nizarilər (xoca) və mustarilərə (boxra) bölünürlər. Hindistanda az sayda bəhailərdə yaşayırlar.

Hindistanda 3-cü böyük dini qrup xristianlardır (əhalinin 3 %). cənubi Hindistana ilk xraitianlar hələ birinci minilliyin I əsrində gəlmişlər. Hal-hazırda Hindistan xristianlarının yarıdan çoxu ölkənin cənubunda (əsasən Kerala ştatında və mədrəsə rayonunda) məskunlaşıb. Naqelend ştatında da xeyli sayda xristian yaşayır. Ölkə xristianlarını iki qrupa bölmək olar. Birinci qrupa Hindistanın qədim xristian əhalisinin sonrakı nəsilləri aiddir. Portuqaliyalıların ölkəyə müdaxiləsindən sonra xristianlara məcburi şəkildə katolikliyi qəbul etdirmişlər. Onları Roma ilə uniyaya daxil olmağa məcbur etmiş, bunun nəticəsində də Hindistanda Silomalabar kilsəsi yaradılmışdır. Müəyyən zaman keçdikdən sonra bir qrup Roma ilə münasibətləri pozaraq kilsədən uzaqlaşmış, lakin öz əvvəlki nesterian ənənələrinə qayıtmamışlar. Onlar yakobit (monofizit) ehkamlarını qəbul etmişlər. Beləliklə, hal-hazırda cənubi Hindistanda qədim xristian kilsələri mövcuddur: Siro –malabar kilsəsi (xaldo-katolik, 2178min nəfər), Siro-malankar kilsəsi (siro-katoliklər, 213 min nəfər), yakobit Malankar pravoslav kilsəsi (1,5 mln. nəfər), müqəddəs Foma Malabar kilsəsi (550 min nəfər), neonestorian Xaldey kilsəsi (5 min nəfər).

Xristianların ikinci qrupunun formalaşması avropalı missionerlərin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Onlar əsasən XIX-XX əsrlərdə öz fəaliyyətlərini daha da aktivləşdirmişlər. Hal-hazırda məhz bu qrup xristianlar say etibarilə üstünlük təşkil edirlər. Roma katolik kilsəsi daha çox nüfuza malikdir (9704 min nəfər ardıcılları var). Katoliklər daha çox ölkənin cənubunda, eləcə də bəzi Qərb rayonlarında məskunlaşıblar. Protestant kilsələri (4,3 mln nəfər) içərisində daha çox ardıcılları olanlar cənubi Hindistan kilsəsi (700 min nəfər) və Şimali Hindistan kilsəsidir (1530 min nəfər). cənubi Hindistan kilsəsi 1947-ci ildə ölkənin cənub hissəsində yaşayan protestant təşkilatlar tərəfindən yaradılıb. Bundan başqa, Hindistanda baptistlər (2,1 mln. nəfər), lüteranlar (1,1mln. nəfər), mennonitlər, qurtuluş ordusu (227 min nəfər) ardıcılları da vardır.

İnduizmdən aralanmış siqxizm indiki zamanda Hindistanda müstəqil din kimi tanınır. Ölkə əhalisinin 2 faizini təşkil edir. Əsasən Pəncab əyalətində yaşayırlar.

Hindistanda həmçinin 3,8 milyon buddist yaşayır. Onların əksəriyyəti Maxaraştrda məskunlaşıblar. Hindistanda çox kiçik dini qrup halında zərdüştilər-farslar (İrandan VII–XII əsrlərdə islam tərəfdarlarının təzyiqindən qaçıb gələnlərin nəsilləri) da vardır. Farsların sayı 120 min nəfər, digər məlumatlara görə 200 min nəfərdir. Bütün Hindistan zərdüştilərinin yarıdan çoxu Bombeydə yaşayır. Hindistanda iudaistlər 8 min nəfərdirlər. Onların əksəriyyəti maxaraştra və keralda məskunlaşıblar.

Qalereya

• 

Həmçinin bax

• Britaniya Hindistanı
• Hindistanın dövlət quruluşu

Xarici keçidlər

• Office of the Registrar General & Census Commissioner , India : Religious Composition of India by 2001 census