Vikipediya

Saturn (planet)

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Saturn.

Saturn, köhnəlmiş adı Zühəl[16][17] — Günəş sistemində Yupiterdən sonra ən böyük ikinci, Günəşdən məsafəsinə görə altıncı planet. Saturn radiusu Yerin radiusundan təqribən doqquz onda beş dəfə böyük olan qaz nəhəngidir.[18][19] Saturnun orta sıxlığı Yerin orta sıxlığının səkkizdə biri qədər olsa da, kütləsi Yerin kütləsindən 95 dəfə çoxdur.[20][21][22] Planetin adı Roma mifologiyasında tanrı olan Saturndan gəlir və astronomik simvolu (♄) Saturnun orağını təmsil edir.

Saturn ♄
265
Saturnun Ekinoksa yaxınlaşdığı vaxt Kassini tərəfindən təbii rəngində 2008-ci ilin iyulunda çəkilmiş şəkli; sol alt küncdəki nöqtə Titandır.
Orbital xarakteristikası[4]
Dövr J2000.0
Afelisi1.514,50 milyon km
10,1238 AV
Perigelisi1.352,55 milyon km
9,0412 AV
Periapsidi1.349.823.615 km[5], 1.353.572.955.891 m
Apoapsidi1.503.509.229 km[5], 1.513.325.782.874,5 m
Böyük yarımoxu
1.433,53 milyon km
9,5826 AV
Orbitinin ekssentrisiteti0,0565
Siderik fırlanma dövrü
29,4571 il
10.759,22 gün
24.491,07 Saturn Günəş günü[1]
Sinodik fırlanma dövrü
378,09 gün
Orbital sürəti
9,68 km/san
Orta anomaliyası317,020°[2]
Əyilməsi2,485° ekliptə nəzərən[2]
5.51° Günəş ekvatoruna nəzərən[2]
0,93° sabit müstəviyə nəzərən[3]
Qalxan milinin uzunluğu
113,665°
Perisentr arqumenti
339,392°[2]
Nəyin peykidirGünəş
Kəşf edilmiş peykləri82[4]
Özünə xas ekssentrisitet
0,05386179[6]
Fiziki xarakteristikaları[4]
Orta radiusu
58.232 km
Ekvator radiusu
60.268 km
9,449 Yer radiusu
Qütb radiusu
54.364 km
8,552 Yer qütb radiusu
Qütb sıxılması0,09796
Səthinin sahəsi
4,27×1010 km2[7]
83,703 Yer səthi
Həcmi8,2713×1014 km3
763,59 Yer həcmi
Kütləsi5,6834×1026 kq
95 159 Yer kütləsi
Orta sıxlığı
0,687 q/sm3
(sudan az)
Ekvatorda sərbəstdüşmə təcili
10 44 m/san2
0,22[8]
İkinci kosmik sürəti
35,5km/san
10 saat 33 dəq 38 san[9][10]
Ekvatorial fırlanma sürəti
9,87 km/san
Şimal qütbünün düz qalxması40,589°; 2 saat 42 dəq 21 san 
Şimal qütbünün meyllənməsi
83,537°
0,342 (Bond)[11]
0,499 (hənd.)[12]
Temperatur134 K[14]
Səth temp. min orta maks
1 bar 134 K (−139 ° C)
0,1 bar 84 K (−189 ° C)
−0,55[13] – 1,17[13]
14,5″ to 20,1″ (halqalar istisna olmaqla)
Atmosfer[4]
140 kPa[15]
59,5 km
Atmosfer tərkibihəcm ilə
  • 96,3%±2,4% Hidrogen (H2)
  • 3,25%±2,4% Helium (He)
  • 0,45%±0,2% metan (CH4)
  • 0,0125%±0,0075% Ammonyak (NH3)
  • 0,0110%±0,0058% Hidrogen deytrat (HD)
  • 0,0007%±0,00015% Etan (C2H6)

Buzlar:

Ehtimal olunur ki, Saturnun daxili nüvəsi dəmir-nikel və qayadan (silisium və oksigen birləşmələri) təşkil olmuşdur. Bu nüvənin də metallik hidrogenlə əhatələndiyi, orta təbəqələrdə maye hidrogenlə maye heliumun yerləşdiyi və Frenkel xəttindən xaricdə qalan hissənin də qaz təbəqəsindən ibarət olduğu düşünülür. Saturnun yuxarı atmosferi ammonyak kristallarından təşkil olunduğundan rəngi açıq sarı görünür. Metallik hidrogen təbəqəsindəki elektrik axınının planetin maqnit sahəsinin yaranmasına səbəb olduğu düşünülür. Bu axın Yerdəkinə nisbətən daha zəif olmasına baxmayaraq, planetin böyük ölçüləri səbəbindən onun maqnit momenti Yerin maqnit momentindən 580 dəfə böyükdür. Saturnun maqnit sahəsinin gücü Yupiterin maqnit sahəsinin gücünün iyirmidə birinə bərabərdir.[23] Saturnun yuxarı atmosferi əsasən mülayim və sakitdir. Buna baxmayaraq, uzun müddət davam edən atmosfer hadisələri də müşahidə oluna bilir. Saturnda küləyin sürəti 1800 km/saata bərabərdir ki, bu göstərici Yupiterdəkindən daha güclü, Neptundakından isə daha zəifdir.[24] 2019-cu ilin yanvarında tədqiqatçılar Saturnun C halqası üzərində aparılan araşdırmalara əsasən bir Saturn gününün 10 saat 33 dəqiqə 38 saniyə (± 1 dəqiqə 19 saniyə) olduğunu müəyyən etmişlər.[9][10]

Saturn doqquzu davamlı halqa və üçü davamsız kaman formalı olmaqla buz hissəcikləri, qaya parçaları və kosmik tozdan ibarət olan diqqətçəkən halqa sisteminə sahibdir. Saturnun kəşf olunmuş 82 peyki vardır[25] ki, bunlardan 53-ü rəsmi şəkildə adlandırılmışdır. Bu siyahıya halqalardakı nisbətən iri hissəciklər daxil edilmir. Saturnun ən böyük peyki Titandır və ölçüsünə görə Günəş sistemində Qanimeddən sonra ikinci peykdir. Ölçüsünə görə Merkuridən daha böyük olan Titanın vacib bir xüsusiyyəti də diqqətçəkən atmosferə sahib olmasıdır.[26]

Fiziki xüsusiyyətlər

redaktə
 
Saturnun Yerlə müqayisəsi

Saturn əsasən hidrogen və heliumdan təşkil olunduğundan qaz nəhəngidir. Bərk səthə malik deyil, ancaq sərt nüvəyə malik olması ehtimalı vardır.[27] Saturn öz oxu ətrafında sürətlə fırlandığına görə qütblərdən basıq formadadır. Ekvator (60. 268 km) və qütb radiusu (54.364 km) arasında 10 % fərq vardır.[4] Yupiter, Uran və Neptun kimi əsasən qazdan təşkil olunmuş planetlər də qütblərdən basıq formadadır, ancaq Saturnda bu daha qabarıq formada nəzərə çarpır. Saturn Günəş sistemində sıxlığı sudan az olan (təqribən 30 % daha az) tək planetdir.[28] Saturnun nüvəsinin suya nəzərən olduqca sıx olmasına baxmayaraq, sıxlığı az olan yuxarı qatlarına görə orta sıxlığı 0,69 q/sm3-ə bərabərdir. Yupiter kütləsinə görə Yerdən 318 dəfə[29], Saturn isə 95 dəfə daha ağırdır.[4] Yupiter və Saturn birlikdə kütləsi Günəş sistemindəki planetlərin ümumi kütləsinin 92%-ni təşkil edir.[30]

Daxili quruluşu

redaktə
 
Saturnun daxili quruluşunu göstərən diaqram

Saturn əsasən hidrogen və heliumdan təşkil olunmasına baxmayaraq, bu maddələrin çox hissəsi qaz halında deyildir. Çünki hidrogenin sıxlığı 0,01 q/sm3-dən çox olduğu halda ideal olmayan maye halına keçir və Saturnun kütləsinin 99,9 %-ni təşkil edir. Saturnun daxilinə doğru getdikcə istilik, sıxlıq və təzyiq artır və bu da nüvənin ətrafında hidrogenin metal xüsusiyyətləri daşımasına səbəb olur.[30] Standart planetlər modelinə görə Saturnun daxili hissəsinin Yupiterin daxili hissəsinə oxşadığı, kiçik qaya nüvəyə sahib olduğu və onun ətrafının bir qədər uçucu maddələrlə birgə hidrogen və heliumla əhatələndiyi düşünülür.[31] Bu nüvənin tərkibi Yerin nüvəsinə oxşayır, ancaq sıxlığı daha çoxdur. Saturnun qravitasiya momentinin daxili fiziki quruluş modelləri ilə birgə öyrənilməsi nəticəsində, fransız astronomlar, Didier Saumon və Tristan Quillot nüvənin kütləsinə məhdudiyyət tətbiq olunması düşüncəsini qəbul etdi. 2004-cü ildə düşünülürdü ki, nüvənin diametri təqribən 25.000 kilometrdir[32] və kütləsi Yerdən 9–22 dəfə çoxdur.[33][34] Nüvənin metalik hidrogenlə əhatələndiyi və daha yuxarı qatlarda tədricən qaz halına keçən heliumla hidrogen təbəqəsinin olduğu düşünülürdü. Ən xaricdə yerləşən təbəqənin qalınlığı 1000 kilometrdir və qaz halındadır.[35][36][37]

Saturnun nüvəsində 11.700 °C-yə çatan istilik vardır və ətrafa Günəşdən qəbul etdiyindən 2,5 dəfə çox enerji yayır. Yupiterin termal enerjisi yavaş qravitasiya sıxışdırmasının Kelvin-Helmholtz mexanizmi tərəfindən meydana çıxır, ancaq Saturnun kütləsi nisbətən az olduğundan bu planetin daxili istiliyini açıqlamaq üçün kifayət deyildir. Saturnun daxilində helium damcılarının yağış olaraq yağması kimi alternativ və ya əlavə mexanizmin isinmənin qaynağı olduğu düşünülür. Helium damcıları daha az sıxlıqlı hidrogenə doğru enərkən sürtünmə nəticəsində istiliyi sərbəst buraxır və xarici təbəqələrdəki helium azalır.[38][39] Bu enən damcıların nüvəni əhatələyən helium təbəqəsində yığılması ehtimalı vardır.[31] Və buz nəhəngləri olan Neptunla Uran kimi Saturnda da və həmçinin Yupiterdə[40] almaz yağışlarının olduğu düşünülür.[41]

Atmosferi

redaktə
 
Saturnu əhatələyən metan zolaqları. Diona peyki halqalrın altında görünür.

Saturnun xarici atmosferinin tərkibi 96,3 % molekulyar hidrogen və 3,25 % heliumdan ibarətdir.[42] Günəşdəki heliumun bolluğu ilə müqayisədə Saturnda heliumun nisbəti önəmli dərəcədə azdır.[31] Heliumdan daha ağır (metal) maddələrinin nisbəti bilinməsə də, onların Günəş sisteminin yaranmasının ilkin mərhələlərindəki miqdarına uyğun olduğu düşünülür. Bu ağır elementlərin ümumi kütləsinin Yerdən 19–31 dəfə daha ağır olduğu düşünülür və önəmli hissəsinin nüvə ətrafında olduğu düşünülür.[43]

Saturnun atmosferində az miqdarda ammonyak, asetilen, etan, propan, fosfin və metan aşkar edilmişdir.[44][45][46] Yuxarı bulud təbəqələri ammonyak kristallarından, aşağı bulud təbəqələri isə ammoniyum hidrosulfid (NH4SH) və ya sudan ibarətdir.[47] Günəşdən gələn ultrabənövşəyi şüalar yuxarı atmosferdə metan fotolizinə səbəb olur və nəticədə meydana çıxan maddələr bir sıra karbohidrogen reaksiyalarına səbəb olur. Bunun nəticəsində ortaya çıxan maddələr diffuziya və burulğanlarla aşağı təbəqələrə daşınır. Bu fotokimyəvi dövrə Saturnun fəsil dövrələri ilə tənzimlənir.[46]

Bulud təbəqələri

redaktə
 
2011-ci ildə planeti bürüyən qlobal qasırğa.

Saturnun atmosferi də Yupiterin atmosferi kimi zolaqlıdır, ancaq Saturnun zolaqları daha solğun və ekvatora yaxındır. Bu zolaqları təsnif etmək üçün istifadə olunan termin Yupiterdəki ilə eynidir. Saturnun daha incə olan zolaqları 1980-ci illərdə təşkil olunmuş Voyacer proqramına qədər bilinmirdi. O vaxtdan bu yana Yerdən müşahidə edən teleskoplar zolaqları birbaşa müşahidə edəcək səviyyə çata bilmişdir.[48]

Buludların tərkibi dərinlik və artan təzyiqə bağlı olaraq dəyişir. Yuxarı bulud təbəqələrində təzyiq 0,5–2 bar arasında dəyişir və ammonyak buzundan təşkil olmuşdur. Su buzundan təşkil olmuş buludlar 2,5–9,5 bar aralığında dəyişən təzyiqin olduğu dərinlikdə meydana gəlir. 3–6 bar aralığında dəyişən təzyiq bölgələrində ammoniyum-hidrosulfid buzundan təşkil olunmuş buludlar müşahidə olunur. Təzyiqin 10–20 bar aralığında dəyişdiyi bölgədə ammonyakın maye şəklinə keçib damcıladığı aşağı bulud təbəqəsi mövcuddur.[49]

Saturnun əsasən mülayim olan atmosferində bəzi hallarda Yupiterdəkilərə oxşar oval qasırğalar və digər hadisələr müşahidə olunur. 1990-cı ildə Habbl teleskopu ilə Saturnun ekvatoruna yaxın bölgəsində Voyacer proqramı zamanı müşahidə olunmayan böyük ağ bulud müşahidə olundu. Daha sonra 1994-cü ildə başqa kiçik qasırğa müşahidə olundu. 1990-cı ildə müşahidə olunan Böyük ağ ləkə olaraq adlandırılan qasırğa Saturnun şimal yarımkürəsinin yay gündönümündə təqribən hər otuz ildə bir müşahidə olunan qısaömürlü astronomik hadisədir.[50] 1876, 1903, 1933 və 1960-cı illərdə Böyük ağ ləkə müşahidə olunmuşdu ki, bunlardan ən məşhuru 1933-cü ildə baş verən qasırğa idi. Əgər bu dövrə davam etsə 2020-ci ildə növbəti qasırğa gözlənilir.[51]

Saturnda baş verən küləklər sürətinə görə Günəş sistemində Neptundan sonra ikinci yerdədir. Voyacer proqramı zamanı əldə olunan məlumatlar nəticəsində Saturnda müşahidə olunan şərqdən əsən ən güclü küləklərin 1800 km/saat sürətə sahib olduğu məlum olmuşdur.[52] 2007-ci ildə Kassini-Hüygens kosmik gəmisi tərəfindən əldə olunan şəkillər nəticəsində Saturnun şimal yarımkürəsində Urandakına oxşar açıq göy tonda rəng olduğu müşahidə olundu. Böyük ehtimalla rəngin Saturnda baş verən Reyli səpilməsi nəticəsində meydana gəldiyi düşünülür.[53] Müşahidələr nəticəsində Saturnun cənub yarımkürəsində yerləşən qütb qasırğası müəyyən olmuşdur. Bu qütb qasırğası Günəş sistemində isti olan tək qütb qasırğasıdır.[54] Saturnun istiliyi normalda −185 °C olduğu halda, qütb qasırğası −122 °C istiliyə sahibdir. Cənub qütb qasırğasında müşahidə olunan istiliyin Saturnda müşahidə olunan ən isti yer olduğu düşünülür.[54]

Şimal qütbündə altıbucaqlı qasırğa

redaktə
 
Saturnun şimal qütbü (İR) animasiya
 
Saturnun cənub qütbü

Voyacer proqramı əsnasında çəkilən görüntülər nəticəsində Saturnun 78° şimal enliyindən başlamaqla qütbündə dönən altıbucaq formalı qasırğa müəyyən olundu.[55][56][57] Altıbucaqlının tərəflərindən hər biri Yerin diametrindən daha uzun olub təqribən 13.800 kilometr uzunluğa sahibdir.[58] Bütün strukturun dönmə sürətinin Saturnun daxili hissəsinin dönməsinə bərabər olduğunu qəbul etsək, bu dövrə 10 saat 39 dəqiqə 24 saniyə ərzində baş verir.[59] Altıbucaqlı struktur Saturnun görünən atmosferindəki digər buludlar kimi uzunluğa görə yerini dəyişdirmir.[60] Bu strukturun qaynağı ilə bağlı bir sıra nəzəriyyələr vardır. Bir çox alim bunun atmosferdə dayanan dalğa nümunəsi olduğunu düşünür. Çoxbucaqlı formalar laboratoriyada müxtəlif axıcılığa sahib olan mayelərin döngüsü ilə bağlı sınaq zamanı əldə olunub.[61][62]

Cənub qütbündə qasırğa

redaktə

Cənub qütb bölgəsinin Habl Teleskopu görüntüləməsi, orada jet axınının varlığını göstərdi. Ancaq güclü qütb qasırğası və altıbucaq dayanan dalğa yox idi.[63] 2006-cı ilin noyabr ayında NASA Kassininin aydın şəkildə görünən edilə bilən bir "göz divarına" sahib, cənubda yerləşən "tropik siklon" bənzəri tufanı müşahidə etdiyi məlumatını verdi.[64][65] Göz divarı buludları əvvəl Yerdən başqa heç bir planetdə müşahidə edilməmişdi. Misal üçün, Qalileo kosmik gəmisindən gələn görüntülər Yupiterin Böyük qırmızı ləkəsində "göz divarı" göstərmədi.[66]

Hesab edilir ki, cənub qütb tufanı milyardlara ildir mövcuddur.[67] Bu qasırğa Yerin böyüklüyü ilə müqayisə edilə biləcək dərəcədə böyükdür. Onun külək sürəti 550 km/saat təşkil edir.[67]

Digər xüsusiyyətlər

redaktə

Kassini şimal enliklərdə olan "İncilərin simləri" olaraq adlandırılan bir sıra bulud xüsusiyyətlərini müşahidə etdi. Bu xüsusiyyətlər dərin bulud təbəqələrində olan bulud açıqlıqlarıdır.[68]

Maqnitosfer

redaktə
 
Saturnun maqnitosferinin strukturu
Kassini tərəfindən aşkar edilən radio emissiyaları

Saturnun sadə simmetrik formalı bir maqnit dipola sahib maqnit sahəsi var. Onun gücü ekvatorda – 0.2 qaus (20 µT) təşkil edir – Yupiterin ətrafındaki sahənin təqribi olaraq iyrimidə biri qədər və Yerin maqnit sahəsindən azca zəifdir.[23] Saturnun maqnitosferi Yupiterin maqnitosferindən daha kiçikdir.[69] Voyacer 2 maqnitosferə daxil olduqda, günəş küləyinin təyziqi yüksək idi və maqnitosfer 19 Saturn radiusu qədər və ya 1,1 million km-ə qədər[70] genişlənmiş, bir neçə saat ərzində genişlənməyinə baxmayaraq, təxminən üç gün boyunca həmin vəziyyətdə qalmışdı.[71] Böyük ehtimalla, Saturnun maqnit sahəsi Yupiterinkinə oxşar şəkildə metallik-hidrogen dinamo olaraq adlandırılan metallik-hidrogen təbəqəsindəki axıntılar vasitəsilə meydana gəlmişdir.[69] Saturnun maqnitosferi Günəş küləklərini sapdırmaqda effektlidir. Saturnun maqnitosferi həm planetdən, həm də peyklərdən gələn plazma ilə doludur. Titan Saturnun maqnitosferinin xaric hissəsindəki orbitdə hərlənir və atmosferindəki iyonlaşmış hissəciklərdən bu plazmaya "qatqı" verir.[23] Saturnun maqnitosferi Yerin maqnitosferi kimi qütb parıltıları meydana gətirir.[72]

Orbit və fırlanması

redaktə
 
Saturnun günəş ətrafındaki hərəkətini göstərən animasiya

Saturn və Günəş arasındaki orta məsafə 1,4 milyard km-dən çoxdur (9 AV). 9,68 km/san orta sürəti ilə[4] Günəş ətrafında tam dövrəsi 10,759 Yer gününə (və ya 29 1⁄2 ilinə) bərabərdir.[4][73] Nəticədə, Yupiter ilə 5:2-yə yaxın orta-hərəkət rezonansı meydana gətirir.[74] Saturnun elliptik orbiti Yerin orbital müstəfisinə 2,48° meyillidir.[4] Perigelisi və afelisi uyğun olaraq, ortalama 9,195 və 9,957 AV-dir.[4][75] Saturnun görünən xüsusiyyətləri enliklərə və fərqli bölgələr üçün təyin edilmiş çoxsaylı fırlanma periyodlarına bağlı olaraq, fərqli tempdə dövrə vurur (Yupiterdəki kimi).

Astronomlar Saturnun fırlanma tempini ifadə etmək üçün üç fərqli sistem istifadə edirlər. I Sistem 10 saat 14 dəq 00 san fırlanma periyoduna sahibdir (844,3°/gün) və ekvator bölgəsi, cənub ekvator kəməri və şimal ekvator kəmərini əhatə edir. Qütb bölgələrinin I Sistem-ə bənzər fırlanma dövrü olduğu hesab edilir. Şimal və cənub bölgələrindən başqa, Saturnun bütün digər enlikləri II Sistem olaraq göstərilmiş və 10 saat 38 dəq 25,4 san (810,76 °/ gün) fırlanma müddətinə sahibdir. III Sistem Saturnun daxilinin fırlanma periyodunu ifadə edir. Voyacer 1 və Voyacer 2 tərəfindən aşkar edilən planetdən yayılan radio emissiyalarına əsasən[76], III Sistem fırlanma periyodu 10 saat 39 dəq 22,4 saniyəyə bərabərdir (810,8 °/ gün). III Sistem əsaslı şəkildə II Sistem-i əvəz etmişdir.[77]

Daxili hissələrin fırlanma periyodu üçün dəqiq göstərici qeyri-müəyyəndir. 2004-cü ildə Kassini Saturna yaxınlaşarkən onun radio fırlanma periodunun əhəmiyyətli dərəcədə artığını, təqribi olaraq 10 saat 45 dəq 45 san (± 36 san) olduğunu müəyyən etdi.[78][79] Saturnun fırlanma periyodunun axrıncı təxmini Voyacer və Pioneer kosmik gəmiləri tərəfindən 2007-ci ilin sentyabr ayında Kassinidən əldə olunan müxtəlif ölçmələrin tərtibatı əsasında müəyyən olunmuşdu – 10 saat 32 dəqi 35 san.[80]

2007-ci ilin mart ayında planetdən yayılan radio emissiyalardaki fərqliliklər Saturnun fırlanma tempinə uyğun gəlmədiyi müəyyən edildi. Bu fərqliliklərin Saturnun Enkelad peykindəki qeyzer aktivliklərindən meydana gəldiyi ehtimal edilir. Bu aktivlik tərəfindən Saturnun orbitinə yayılan su buxarı yüklənir və onun maqnit sahəsində ləngitmə yaradaraq planetin fırlanmasına nəzərən onun dönüşünü yavaşladır.[81][82][83]

Saturnun troyan asteroidi yoxdur. Troyanlar Günəş ətrafında planetə və onun orbitinə 60° ilə təyin olunmuş L4 və L5 olaraq adlandırılan stabil Laqranj nöqtələrində fırlanan kiçik planetlərdir. Marsın, Yupiterin, Uranın və Neptunun kəşf edilmiş troyanları vardır. Sekulyar rezonans da daxil olmaqla orbital rezonans mexanizmlərinin Saturnun troyanları əldən verməsinə səbəb olduğu hesab edilir.[84]

Təbii peykləri

redaktə
  Əsas məqalə: Saturnun peykləri
 
Saturn, halqaları və buzlu peykləri — Mimasdan Reyay qədər

Saturnun kəşf olunmuş 82 peyki vardır ki, bunlardan 53-ü rəsmi şəkildə adlandırılmışdır.[85][86] Həmçinin, Saturnun halqalarında həqiqi peyk olaraq qəbul edilməyən, diyametri 40–500 metr qədər olan çox sayıda iri hissəciklər vardır.[87] Ən böyük peyki olan Titan haqlalar da daxil olmaqla Saturnun ətrafındaki orbitdə kütlənin 90 %-ni təşkil edir.[88] Saturnun ikinci böyük peyki olan Reyanın seyrək atmosferə və bir haqla sisteminə sahib olduğu düşünülür.[89][90][91][92]

Digər peyklər kiçikdir: 34-nün diametri 10 km-dən az, 14-nün diametri 10 və 50 km arasındadır.[93] Ənənəvi olaraq, Saturn peykləri adlarını yunan mifologiyasındaki Titanlardan almışdır. Titan kompleks üzvi maddələrin meydana gəldiyi böyük atmosferə sahib yeganə peykdir.[94][95] O, hidrokarbon gölləri olan yeganə peykdir.[96][97]

6 iyun 2013-cü ildə IAA-CSIC alimləri Titanın yuxarı atmosferində çox dövürlü aromatik hidrokarbonların olduğunu aşkar etdilər. Bunun əsasən, Titanda "yaşam" olması ehtimal edilir.[98] NASA 23 iyun 2013-cü ildə Titanın atmosferindəki azotun əvvəllər Saturnu meydana gətirən materiallardan deyil, Oort buludundaki materiallardan gəldiyini və kometlərlə əlaqəli olduğuna dair güclü sübutlara sahib olduğunu iddia etdi.[99]

Kimyəvi tərkibinə görə kometlərə oxşar olan Enkelad[100], mikrobioloji həyat üçün potensial yaşayış yeri olaraq qəbul edilir.[101][102][103][104] Bu ehtimalın sübutuna daxildir; peyk "okean-bənzəri" komponentlərə sahib duz cəhətdən zəngin hissəcikləri ehtiva etməsi və bu da göstərir ki, Enkeladın xaricə püskürən buzunun böyük hissəsi maye duzlu suyun buxarlaşmasından meydana gəlir.[105][106][107] 2015-ci ildə Kassini Enkeladın yaxınından uçarkən metanogenesizlə yaşayan canlıların həyatlarını dəvam etdirmələri üçün lazımlı komponentlərin çoxsunu aşkar etdi.[108]

2014-cü ilin aprel ayında NASA alimləri 15 aprel 2013-cü ildə Kassini tərəfindən görüntülənən A halqasından yeni peykin mümükün başlanğıcı məlumatını verdilər.[109]

Halqaları

redaktə
  Əsas məqalə: Saturnun halqaları
 
Saturnun xarici A və B halqalarının yanlış rəngli UV görüntüsü
 
Saturn halqaları (Kassini tərəfindən 2007-ci ildə çəkilmiş şəkil) Günəş sistemində ən böyük və diqqətçəkən halqa sisteminə sahibdir.[36]

Saturn unikal halqa sisteminə sahibdir.[36] Halqalar Saturnun ekvatorunun 6.630 km uzaqlığından başlayıb 120.700 km-ə qədər uzanır və təxminən 20 metr qalınlığındadır. Halqaların 93 %-i əsasən az miqdara tolin tərkibli buzlu sudan, 7 %-i isə amorf karbon astarından təşkil olunmuşdur.[110] Halqaları meydana gətirən hissəciklərin ölçüsü 1 sm-dən 10 metrə qədər çatır.[111] Digər qaz nəhənglərinin də halqa sistemi olsa da Saturnun halqa sistemi ən böyük və ən nəzərəçarpandır.

Halqaların mənşəyi ilə əlaqəli iki əsas hipotez mövcuddur. Birinci hipotezə görə, halqalar parçalanmış Saturn peykinin qalıqlarıdır. İkinci hipotezə əsasən, isə halqalar Saturnu meydana gətirən dumanlıq materialdan ayrılmışdır. E halqasındaki buzun bir hissəsi Enkelad peykinin qeyzerlərindən gəlir.[112][113][114][115] Halqalardaki su bolluğu radial olaraq dəyişir. Ən xaricdəki E halaqsı ən saf buz suyuna sahibdir. Bu bolluqdakı dəyişkənlik meteor bombardımanı ilə əlaqələndirilir.[116]

Planetdən 12 miliyon km uzaqlıqda, əsas halqaların kənarında, digər haqlara nisbətən 27° meyilliyi olan seyrək Fob halqası Fob peyki kimi retroqrad istiqamətdə fırlanır.[117]

Pandora və Promete də daxil olmaqla, Saturnun peykləri "çoban peyklər" kimi halqaları hüdudlaşdır və onların səbələnməsinin qarşısını alır.[118]

Müşahidəsinin və kəşfiyyatının tarixi

redaktə
 
Qalileo Qaliley ilk dəfə 1610-cu ildə Saturnun halqalarını müşahidə etdi.

Saturnun müşahidəsi və kəşfiyyatı üç əsas mərhələyə bölünür. Birinci mərhələ müasir teleskopların ixtirasından əvvəlki qədim müşahidələri əhatə edir (açıq gözlə müşahidə). 17-ci əsrdən başlayaraq, Yerdən tədricən daha qabaqcıl teleskoplarla müşahidələr edilmişdir. Üçüncü mərhələ kosmik gəmilərlə həyata keçirilən ziyarətləri əhatə edir. Yerdən müşahidələr Habl Teleskopu kimi atmosferdənkənar teleskoplar da daxil olmaqla 21-ci əsrdə dəvam edir. Kassini 2017-ci ildə missiyasını sona çatdırana qədər Saturnu yaxından tədqiq etmişdir.

Qədim müşahidələr

redaktə

Saturn tarixdən qabaq dövrdə də bilinirdi[119] və qeydə alınmış tarixi mənbələrə görə, müxtəlif mifologiyalarda əsas obraz olmuşdur. Babil astronomları Saturnun hərəkətini sistematik şəkildə müşahidə etmiş və qeydə almışlar.[120] Qədim yunan dilində planet Fanion, Roma dövründə isə "Saturn ulduzu" olaraq adlandırılırdı.[121] Qədim Roma mifologiyasına görə, planet Fanion planetin müasir adını aldığı bu əkinçilik tanrısı üçün müqəddəsdir.[122] Romalılar Yunan tanrısı Kronu Saturna ekvivalent hesab edirdilər; müasir yunan dilində planet "Kron" (Cronus—Κρόνος: Kronos.) adını saxlayır.[123]

Ptolemey Saturnun orbit hesablamalarını onun qarşıdurma əsnasında həyata keçirdiyi müşahidələrə əsaslandırdı.[124] Hindu astrologiyasında Navaqrahalar olaraq bilinən 9 astroloji obyekt vardır. Saturn "Şani" olaraq bilinir və hər kəsi həyatdaki yaxşı və pis əməllərinə görə mühakimə edir.[122][124] Qədim Çin və yapon mədəniyyətində, Saturn planeti "Yer ulduzu" (土星) olaraq adlandırılırdı. Bu, ənənəvi olaraq təbii elementləri təsnif etmək üçün istifadə edilən Beş Elementə əsaslanırdı.[125][126][127]

Qədim ivrit dilində planet "Şabatay" olaraq adlandırılırdı.[128] Onun mələyi Kassiyəl-dir. Zəkalı və ya faydalı ruhu Əqiyəl-dir (İvrit: עֲזָאזֵל, translit. ʿƏqyal)[129] və onun qaranlıq ruhu Zazəl-dir (İvrit: זאזל, translit. Zazl).[129][130][131] Zazəl Süleymanın sehri ilə çağrılan böyük mələk olaraq təsvir edilmişdir.[132][133] Osmanlı, urdu və malay dillərində Zazəl-in adı "Zuhal"-dır bu ad ərəb dilindən gəlmişdir (Ərəbcə: زحل, translit. Zuhal).[130]

Avropada müşahidələr

redaktə

Saturn halqalarını müəyyən etmək üçün 15-mm diametrli teleskop lazımdır[134] və buna görə də Qaliley onları 1610-cu ildə ilk dəfə müşahidə edənə qədər mövcudluqları bilinmirdi.[135][136] O, halqaları Saturnun yanlarında olan iki peyk olaraq hesab etdi.[137][138] 1655-ci ildə holland astronom Xristian Hüygens əlli dəfə yaxınlaşdıra bilən teleskopdan istifadə edərək, Saturnun ətrafındakı həmin quruluşun halqa olduğunu aşkarladı. Hüygens Saturnun Titan peykini kəşf etdi; Covanni Kassini daha sonra başqa dörd peyk kəşf etdi: Yapet, Reya, Tetis və Diona. 1675-ci ildə Kassini hazırda Kassini aralığı olaraq adlandırılan aralığı kəşf etdi.[139]

1780-ci il Vilyam Herşel Enkelad və Miması kəşf edənə qədər əhəmiyyətli kəşflər olmamışdı. Titan ilə rezonansa sahib düzənsiz formalı Hiperion peyki, İngilis qrupu tərəfindən 1848-ci ildə kəşf edildi.[140]

1899-cu ildə Uilyam Henri Pikerinq Saturnla digər böyük peyklərinin əksinə sinxron şəkildə fırlanmayan olduqca düzənsiz peyk olan Fobu kəşf etdi.[140] Fob kəşf edilmiş ilk belə peyk idi. O, saturn ətrafında retroqrad orbitdə hərəkət edir və bir tam dövrü bir ildən çox çəkir. 20-ci əsrin başlanğıcında, Titan üzərindəki tədqiqatlar onun özünəməxsus atmosferə sahib olduğu fikrini doğruladı.[141]

NASA və AKA müşahidələri

redaktə

Pioner 11 missiyası

redaktə
 
Saturnun Pioner 11 ilə çəkilmiş şəkli.

Pioner 11 Saturna olan uçuşu zamanı, 1979-cu ildə onun bulud təpələrinin 20.000 km yaxınlığından keçmişdi. Şəkillərin keyfiyyəti səth detallarını müayyənləşdirmək üçün kifayət qədər yaxşı olmasa da, planetin və bir neçə peykin şəkilləri çəkildi. Kosmik gəmi həmçinin, halqaları da tədqiq etdi; incə F halqasını və halqalardaki qaranlıq boşluqların yüksək faz bucağında (Günəşə doğru) baxıldıqda parlaq göründüyünü, yəni incə işıq saçan material ehtiva etdiyini aşkarladı. Bundan əlavə, Pioneer 11 Titanın temperaturunu ölçdü.[142]

Voyacer missiyası

redaktə

1980-ci ilin noyabr ayında Voyacer 1 Saturnu ziyarət etdi. Kosmik gəmi planetin, onun halqalarının və peyklərinin ilk yüksək keyfiyyətli şəkillərini göndərdi. İlk dəfə müxtəlif peyklərin səth xüsusiyyətləri görüldü. Voyacer 1 Titana yaxın uçuş edərək onun atmosferini tədqiq etdi. O, Titan atmosferinin görünən uzun dalğaları keçirmədiyini aşkarladı; buna görə də heç bir səth məlumatları əldə edilə bilmədi. Uçuş kosmik gəminin orbitini Günəş sistemi müstəvisindən çıxarmışdır.[143]

Təxminən bir il sonra, 1981-ci ilin avqust ayında, Voyacer 2 Saturn sistemini öyrənməyə davam etdi. Onun vasitəsilə peyklərin yaxın çəkilmiş görüntüləri və atmosferdəki və halqalardaki dəyişkənliklərin sübutu qeydə alındı. Uçuş zamanı kosmik gəminin fırlanan kamerası bir neçə gün sıxışmış və bəzi planlaşdırılmış şəkillər əldə oluna bilməmişdi. Saturnun cazibə qüvvəsi kosmik gəminin orbitini Urana doğru istiqamətləndirmək üçün istifadə edilmişdi.[143]

Kosmik gəmilər planet halqasının yaxınında və ya içində, həmçinin kiçik Maksvel aralığı (C halqsındaki aralıq) və Kepler aralığı (A halqasında 42 km genişliyindəki aralıq) ətrafında fırlanan yeni bir neçə peykləri kəşf etdi.

Kassini-Hüygens kosmik gəmisi

redaktə

1 iyul 2004-cü ildə Kassini-Hüygens kosmik gəmisi Saturnun orbitinə daxil oldu. iyun 2004-cü ildə Fob peykinə yaxın uçuş edərək, yüksək keyfiyyətli şəkillər və göstəricilər göndərdi. Kassini Saturnun ən böyük peyki olan Titana uçuşu zamanı saysız ada və dağlarla birlikdə böyük göllər və onların sahillərinin radar görüntülərini əldə etdi. Orbiter Hüygens kosmik gəmisini 25 dekabr 2004-cü ildə sərbəst buraxmadan əvvəl, iki Titan uçuşu həyata keçirdi. Hüygens 14 yanvar 2005-ci ildə Titanın səthinə eniş etdi.[144]

2005-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq, alimlər Kassinini Saturndaki ildırımları tədqiq etmək üçün istifadə etdilər. Saturndaki ildırımın gücü Yerdəki ildırımın gücündən 1000 dəfə çoxdur.[145]

 
Enkeladın cənub qütbündəki qeyzerlər, pələng zolaqları boyunca bir çox yerdən su fışqırdır.[146]

2006-cı ildə NASA Kassinin Enkelad peykinin fışqıran qeyzer səthlərinin bir neçə metr altında su okeanı tapdığı məlumatını verdi. Bu fışqıran buz hissəcikləri, peykin cənub qütb bölgəsindən Saturnun ətrafındaki orbitə yayılır.[147] Enkeladda 100-dən çox geyzer müəyyən edilmişdir.[146] 2011-ci ilin may ayında NASA alimləri məlumat verdilər ki, Enkelad "Günəş sistemində yaşam üçün bildiyimiz kimi Yerdən xaric ən yaşama əlverişli bölgə olaraq görünür."[148][149]

Kassini Saturnun əsas parlaq G və E halqalarının kənarında daha əvvəl kəşf edilməmiş halqa aşkarladı. Bu halqanın mənbəsinin Yanus və Epimetey peyklərindən gələn meteor çöküntüləri olduğu hesab edilir.[150] iyul 2006-cı ildə Titanın şimal qütbünə yaxın hidrokarbon göllərinin şəkilləri əldə edildi; bunların varlığı yanvar 2007-ci ildə doğrulandı. mart 2007-ci ildə şimal qütbün yaxınlığında, ən böyüyü Xəzər dənizinin ölçüsündə olan hidrokarbon dənizləri aşkar edildi.[151] oktyabr 2006-cı ildə kosmik gəmi Saturnun cənub qütbündə bir"göz divarı" olan 8000 km diametr ölçüsündə siklon bənzəri tufan müəyyən etdi.[152]

2004-cü ildən 2009-cu ilə qədər Kassini səkkiz yeni peyk kəşf etmişdi.[153] aprel 2013-cü ildə Kassini Saturnun şimal qütbündə Yerdəki qasırğalardan 20 dəfə böyük və külək sürəti 530 km/saat-dan çox olan bir qasırğanın görüntülərini göndərdi.[154] 15 iyul 2017-ci ildə Kassini kosmik gəmisi missiyanın Böyük finalını həyata keçirdi: Saturn ilə Saturnun daxili halqaları arasındaki boşluqlardan bir neçə keçiş.[155][156] Kassini 15 sentyabr 2017-ci ildə Saturnun atmosferinə eniş edərək missiyanı sona çatdırdı.

Müşahidəsi

redaktə
 
Saturnun həvəskar teleskopu ilə görünüşü.

Saturn Yerdən açıq gözlə asanca görülən beş planetin ən uzaq olanıdır, digərləri: Merkuri, Venera, Mars və Yupiter. (Uran və bəzən 4 Vesta qaranlıq səmada açıq gözlə görülə bilir). Saturn gecə səmada açıq gözlə parlaq, sarımtıl işıq nöqtəsi olaraq görünür. Saturnun əsas görünmə böyüklüyü 0,34-lük sapma ilə 0,46-dır.[13] Ulduz ölçüsündəki dəyişikliklərin çoxu halqa sisteminin Günəşə və Yerə olan meyilliyindən aslıdır. Ən parlaq görünmə böyüklüyü (-0,55) halqa müstəvisinin ən çox meyilli olduğu vaxta yaxın zaman meydana gəlir. Ən xəfif görünmə böyüklüyü (1,17) isə az meyilli olduqda meydana gəlir.[13] Planetin zodiakın arxaplan bürclərinə qarşı bütöv ekliptik dövrü tamamlaması 29,5 il çəkir. Satrunun halqalarını aydın şəkildə müşahidə etmək üçün ən az 30 dəfə böyüdə bilən optik vasitə (böyük bir binokl və ya kiçik bir teleskop) lazımdır.[36][134] Hər Saturn ilində iki dəfə (təxminən hər 15 Yer ilində) Saturn halqaları meyilli və çox incə olduqlarından qıssa müddətə gözdən itir. Bu cür "gözdən itmə" daha sonra 2025-ci ildə baş verəcək, lakin Saturn Günəşə çox yaxın olacaq və bu, halqa-keçid müşahidələrinin həyata keçirilə bilməsinə imkan yaradacaq.[157]

 
Bir orbit ərzində (2001–2029) qarşıdurma zamanı Saturnun yerdən görünüşünün simuliyasiyası.
 
Saturn Günəşi tuttur. F halqası da daxil olmaqla halqalar görünür. Kassini

Saturnun halqaları qarşıdurmada və ya ona yaxın olduğu daha yaxşı görünür, bu zaman planet Günəşin qarşısında durur. Hər il — təxminən 378 gündən bir Saturn qarşıdurması meydana gəlir və bu planetin ən parlaq şəkildə görünməsinə imkan yaradır. Həm Yer, həm də Saturn, Günəşin ətrafında ekssentrik orbitdə hərəkət edir hansı ki, bu da onların Günəşə olan məsafəsinin və həmçinin bir-birilərindən uzaqlıqların zaman ərzində dəyişməsi deməkdir, bu səbəblə Saturnun parlaqlığı bir qarşıdurmadan sonraki qarşıdurmaya dəyişir. Saturn həmçinin, halqaları sanki daha görünən olduğu kimi əyimli olduqada daha parlaq görünür. Misal üçün, 17 dekabr 2002 tarixli qarşıdurma zamanı, Saturn 2003-cü ilin sonlarında onun Günəşə və Yerə daha yaxın olmasına baxmayaraq[158], halqalarının Yerə görə əlverişli oriyentasiyası səbəbi ilə ən parlaq şəkildə göründü.[158]

Zaman-zaman Saturn Ay tərəfindən tutulur (yəni Ay Saturnun səmada örtür). Günəş sisteminin digər planetlərində olduğu kimi Saturnun tutulmaları "mövsümlər"də meydana gəlir. Saturn tutulmaları 12 aylıq bir vaxt ərzində 12 və ya daha çox dəfə meydana gələcək və dəvamında belə bir aktivliyin qeydə alınmayacağı beş illik bir vaxt izləyəcək.[159] Avstraliyalı astronomlar Hill və Horner Saturn tutulmalarının mövsümi təbiətini izah edir:

Bu, Ayın Yer ətrafındaki orbitinin Yerin Günəş ətrafındaki orbitinə nəzərən əyimli şəkildə olmasının nəticəsidir və çox vaxt Ay səmada Saturnun altından və ya üstündən keçəcək və heç bir tutulma meydana gəlməyəcəkdir. Saturn sadəcə Ayın orbitinin tutulamaların ola biləcəyi "ekliptik müstəvisini" keçdiyi nöqtəyə yaxınlaşdığı vaxt baş verə bilər və — sonra Saturn keçiş nöqtəsindən uzaqlaşıncaya qədər Ayın hər sallanışında meydana gəlir.[159]

 
Saturn peyklərinə (Enkelad', Epimeteus, Janus, Mimas, Pandora və Promete) vida. Kassini 21 noyabr 2017.

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Seligman, Courtney. "Rotation Period and Day Length". 28 July 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 August 2009.
  2. ↑ 1 2 3 4 Simon, J.L.; Bretagnon, P.; Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G.; Laskar, J. "Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets". Astronomy and Astrophysics. 282 (2). February 1994: 663–683. Bibcode:1994A&A...282..663S.
  3. ↑ "The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter". 3 April 2009. 20 April 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 April 2009. (produced with Solex 10 Arxiv surəti 24 may 2015 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 20 dekabr 2008 at the Wayback Machine written by Aldo Vitagliano; see also Invariable plane)
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Williams, David R. "Saturn Fact Sheet". NASA. 23 dekabr 2016. 17 iyul 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2017.
  5. ↑ 1 2 https://www.le-systeme-solaire.net/modules.php?name=syssol&page=saturne.
  6. ↑ Standish E. M. Keplerian elements for approximate positions of the major planets (ing.). 2015. 3 p.
  7. ↑ "NASA: Solar System Exploration: Planets: Saturn: Facts & Figures". Solarsystem.nasa.gov. 22 March 2011. 2 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2011.
  8. ↑ Fortney, J.J.; Helled, R.; Nettlemann, N.; Stevenson, D.J.; Marley, M.S.; Hubbard, W.B.; Iess, L. The Interior of Saturn // Baines, K.H.; Flasar, F.M.; Krupp, N.; Stallard, T. (redaktorlar ). Saturn in the 21st Century. Cambridge University Press. 6 December 2018. 44–68. ISBN 978-1-108-68393-7. 2 May 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 July 2019.
  9. ↑ 1 2 McCartney, Gretchen; Wendel, JoAnna. "Scientists Finally Know What Time It Is on Saturn". NASA. 18 January 2019. 29 August 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 January 2019.
  10. ↑ 1 2 Mankovich, Christopher; və b. "Cassini Ring Seismology as a Probe of Saturn's Interior. I. Rigid Rotation". The Astrophysical Journal. 871 (1). 17 January 2019: 1. arXiv:1805.10286. doi:10.3847/1538-4357/aaf798. ISSN 0004-637X.
  11. ↑ Hanel, R.A.; və b. "Albedo, internal heat flux, and energy balance of Saturn". Icarus. 53 (2). 1983: 262–285. Bibcode:1983Icar...53..262H. doi:10.1016/0019-1035(83)90147-1.
  12. ↑ Mallama, Anthony; Krobusek, Bruce; Pavlov, Hristo. "Comprehensive wide-band magnitudes and albedos for the planets, with applications to exo-planets and Planet Nine". Icarus. 282. 2017: 19–33. arXiv:1609.05048. Bibcode:2017Icar..282...19M. doi:10.1016/j.icarus.2016.09.023.
  13. ↑ 1 2 3 4 Mallama, A.; Hilton, J.L. "Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac". Astronomy and Computing. 25. 2018: 10–24. arXiv:1808.01973. Bibcode:2018A&C....25...10M. doi:10.1016/j.ascom.2018.08.002.
  14. ↑ https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/saturnfact.html.
  15. ↑ Knecht, Robin. "On The Atmospheres Of Different Planets" (PDF). 24 oktyabr 2005. 14 oktyabr 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 oktyabr 2017.
  16. ↑ Azleks. "zühəl". 2022-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-04.
  17. ↑ Sultan-Məcid Qənizadə. Rusca-azərbaycanca lüğət (Русско-татарский словарь). 1909. səh. 322. Arxivləşdirilib 2022-03-21 at the Wayback Machine "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2022-03-21. İstifadə tarixi: 2020-05-04.
  18. ↑ Brainerd, Jerome James. "Characteristics of Saturn". The Astrophysics Spectator. 24 November 2004. 1 October 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 July 2010.
  19. ↑ "General Information About Saturn". Scienceray. 28 July 2011. 7 October 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 August 2011.
  20. ↑ Brainerd, Jerome James. "Solar System Planets Compared to Earth". The Astrophysics Spectator. 6 October 2004. 1 October 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 July 2010.
  21. ↑ Dunbar, Brian. "NASA – Saturn". NASA. 29 November 2007. 29 September 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 July 2011.
  22. ↑ Cain, Fraser. "Mass of Saturn". Universe Today. 3 July 2008. 26 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 August 2011.
  23. ↑ 1 2 3 Russell, C. T.; və b. "Saturn: Magnetic Field and Magnetosphere". Science. 207 (4429). 1997: 407. Bibcode:1980Sci...207..407S. doi:10.1126/science.207.4429.407. 27 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 April 2007.
  24. ↑ "The Planets ('Giants')". Science Channel. 8 June 2004.
  25. ↑ Piazza, Enrico. "Saturn's Moons". Cassini, Equinox Mission. JPL NASA. 24 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2010.
  26. ↑ Munsell, Kirk. "The Story of Saturn". NASA Jet Propulsion Laboratory; California Institute of Technology. 6 April 2005. 16 August 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 July 2007.
  27. ↑ Melosh, H. Jay. Planetary Surface Processes. Cambridge Planetary Science. 13. Cambridge University Press. 2011. səh. 5. ISBN 978-0-521-51418-7. 2017-02-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-27.
  28. ↑ "Saturn – The Most Beautiful Planet of our solar system". Preserve Articles. 23 January 2011. 20 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 July 2011.
  29. ↑ Williams, David R. "Jupiter Fact Sheet". NASA. 16 noyabr 2004. 26 sentyabr 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 avqust 2007.
  30. ↑ 1 2 Fortney, Jonathan J.; Nettelmann, Nadine. "The Interior Structure, Composition, and Evolution of Giant Planets". Space Science Reviews. 152 (1–4). May 2010: 423–447. arXiv:0912.0533. Bibcode:2010SSRv..152..423F. doi:10.1007/s11214-009-9582-x.
  31. ↑ 1 2 3 Guillot, Tristan; və b. Saturn's Exploration Beyond Cassini-Huygens // Dougherty, Michele K.; Esposito, Larry W.; Krimigis, Stamatios M. (redaktorlar ). Saturn from Cassini-Huygens. Springer Science+Business Media B.V. 2009. səh. 745. arXiv:0912.2020. Bibcode:2009sfch.book..745G. doi:10.1007/978-1-4020-9217-6_23. ISBN 978-1-4020-9216-9.
  32. ↑ "Saturn". BBC. 2000. 1 January 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  33. ↑ Fortney, Jonathan J. "Looking into the Giant Planets". Science. 305 (5689). 2004: 1414–1415. doi:10.1126/science.1101352. PMID 15353790. 2019-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-27.
  34. ↑ Saumon, D.; Guillot, T. "Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn". The Astrophysical Journal. 609 (2). July 2004: 1170–1180. arXiv:astro-ph/0403393. Bibcode:2004ApJ...609.1170S. doi:10.1086/421257.
  35. ↑ Faure, Gunter; Mensing, Teresa M. Introduction to planetary science: the geological perspective. Springer. 2007. səh. 337. ISBN 978-1-4020-5233-0. 2017-02-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-27.
  36. ↑ 1 2 3 4 "Saturn". National Maritime Museum. 2015-08-20. 23 June 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 July 2007.
  37. ↑ "Structure of Saturn's Interior". Windows to the Universe. 17 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  38. ↑ de Pater, Imke; Lissauer, Jack J. Planetary Sciences (2nd). Cambridge University Press. 2010. 254–255. ISBN 978-0-521-85371-2. 2017-02-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-27.
  39. ↑ "NASA – Saturn". NASA. 2004. 29 December 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 July 2007.
  40. ↑ Kramer, Miriam. "Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn". Space.com. 9 October 2013. 27 August 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 August 2017.
  41. ↑ Kaplan, Sarah. "It rains solid diamonds on Uranus and Neptune". The Washington Post. 25 August 2017. 27 August 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 August 2017.
  42. ↑ "Saturn". Universe Guide. 23 February 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 March 2009.
  43. ↑ Guillot, Tristan. "Interiors of Giant Planets Inside and Outside the Solar System". Science. 286 (5437). 1999: 72–77. Bibcode:1999Sci...286...72G. doi:10.1126/science.286.5437.72. PMID 10506563.
  44. ↑ Courtin, R.; və b. "The Composition of Saturn's Atmosphere at Temperate Northern Latitudes from Voyager IRIS spectra". Bulletin of the American Astronomical Society. 15. 1967: 831. Bibcode:1983BAAS...15..831C.
  45. ↑ Cain, Fraser. "Atmosphere of Saturn". Universe Today. 22 January 2009. 12 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 July 2011.
  46. ↑ 1 2 Guerlet, S.; Fouchet, T.; Bézard, B. Charbonnel, C.; Combes, F.; Samadi, R. (redaktorlar ). "Ethane, acetylene and propane distribution in Saturn's stratosphere from Cassini/CIRS limb observations". SF2A-2008: Proceedings of the Annual Meeting of the French Society of Astronomy and Astrophysics. November 2008: 405. Bibcode:2008sf2a.conf..405G.
  47. ↑ Martinez, Carolina. "Cassini Discovers Saturn's Dynamic Clouds Run Deep". NASA. 5 September 2005. 8 November 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 April 2007.
  48. ↑ Orton, Glenn S. "Ground-Based Observational Support for Spacecraft Exploration of the Outer Planets". Earth, Moon, and Planets. 105 (2–4). September 2009: 143–152. Bibcode:2009EM&P..105..143O. doi:10.1007/s11038-009-9295-x.
  49. ↑ Dougherty, Michele K.; Esposito, Larry W.; Krimigis, Stamatios M. Dougherty, Michele K.; Esposito, Larry W.; Krimigis, Stamatios M. (redaktorlar ). Saturn from Cassini-Huygens. Saturn from Cassini-Huygens. Springer. 2009. səh. 162. Bibcode:2009sfch.book.....D. doi:10.1007/978-1-4020-9217-6. ISBN 978-1-4020-9216-9. 2017-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-27.
  50. ↑ Pérez-Hoyos, S.; Sánchez-Laveg, A.; French, R. G.; J. F., Rojas. "Saturn's cloud structure and temporal evolution from ten years of Hubble Space Telescope images (1994–2003)". Icarus. 176 (1). 2005: 155–174. Bibcode:2005Icar..176..155P. doi:10.1016/j.icarus.2005.01.014.
  51. ↑ Kidger, Mark. The 1990 Great White Spot of Saturn // Moore, Patrick (redaktor). 1993 Yearbook of Astronomy. 1993 Yearbook of Astronomy. London: W.W. Norton & Company. 1992. 176–215. Bibcode:1992ybas.conf.....M.
  52. ↑ Hamilton, Calvin J. "Voyager Saturn Science Summary". Solarviews. 1997. 26 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 July 2007.
  53. ↑ Watanabe, Susan. "Saturn's Strange Hexagon". NASA. 27 March 2007. 16 January 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 July 2007.
  54. ↑ 1 2 "Warm Polar Vortex on Saturn". Merrillville Community Planetarium. 2007. 21 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 July 2007.
  55. ↑ Godfrey, D. A. "A hexagonal feature around Saturn's North Pole". Icarus. 76 (2). 1988: 335. Bibcode:1988Icar...76..335G. doi:10.1016/0019-1035(88)90075-9.
  56. ↑ Sanchez-Lavega, A.; və b. "Ground-based observations of Saturn's north polar SPOT and hexagon". Science. 260 (5106). 1993: 329–32. Bibcode:1993Sci...260..329S. doi:10.1126/science.260.5106.329. PMID 17838249.
  57. ↑ Overbye, Dennis. "Storm Chasing on Saturn". New York Times. 6 August 2014. 12 July 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 August 2014.
  58. ↑ "New images show Saturn's weird hexagon cloud". MSNBC. 12 December 2009. 27 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 September 2011.
  59. ↑ Godfrey, D. A. "The Rotation Period of Saturn's Polar Hexagon". Science. 247 (4947). 9 March 1990: 1206–1208. Bibcode:1990Sci...247.1206G. doi:10.1126/science.247.4947.1206. PMID 17809277.
  60. ↑ Baines, Kevin H.; və b. "Saturn's north polar cyclone and hexagon at depth revealed by Cassini/VIMS". Planetary and Space Science. 57 (14–15). December 2009: 1671–1681. Bibcode:2009P&SS...57.1671B. doi:10.1016/j.pss.2009.06.026.
  61. ↑ Ball, Philip. "Geometric whirlpools revealed". Nature. 19 May 2006. doi:10.1038/news060515-17. Bizarre geometric shapes that appear at the center of swirling vortices in planetary atmospheres might be explained by a simple experiment with a bucket of water but correlating this to Saturn's pattern is by no means certain.
  62. ↑ Aguiar, Ana C. Barbosa; və b. "A laboratory model of Saturn's North Polar Hexagon". Icarus. 206 (2). April 2010: 755–763. Bibcode:2010Icar..206..755B. doi:10.1016/j.icarus.2009.10.022. Laboratory experiment of spinning disks in a liquid solution forms vortices around a stable hexagonal pattern similar to that of Saturn's.
  63. ↑ Sánchez-Lavega, A.; və b. "Hubble Space Telescope Observations of the Atmospheric Dynamics in Saturn's South Pole from 1997 to 2002". Bulletin of the American Astronomical Society. 34. 8 October 2002: 857. Bibcode:2002DPS....34.1307S. 30 June 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 July 2007.
  64. ↑ "NASA catalog page for image PIA09187". NASA Planetary Photojournal. 9 November 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 May 2007.
  65. ↑ "Huge 'hurricane' rages on Saturn". BBC News. 10 November 2006. 3 August 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 September 2011.
  66. ↑ "NASA Sees into the Eye of a Monster Storm on Saturn". NASA. 9 November 2006. 7 May 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2006.
  67. ↑ 1 2 Nemiroff, R.; Bonnell, J., eds. (13 November 2006). "A [ölü keçid] Over the South Pole of Saturn" [ölü keçid]. Astronomy Picture of the Day. NASA. Retrieved 1 may 2013.
  68. ↑ "Cassini Image Shows Saturn Draped in a String of Pearls" (Press-reliz). Carolina Martinez, NASA. 10 November 2006. 1 May 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 March 2013.
  69. ↑ 1 2 McDermott, Matthew. "Saturn: Atmosphere and Magnetosphere". Thinkquest Internet Challenge. 2000. 20 October 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 July 2007.
  70. ↑ "Voyager – Saturn's Magnetosphere". NASA Jet Propulsion Laboratory. 18 October 2010. 19 March 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  71. ↑ Atkinson, Nancy. "Hot Plasma Explosions Inflate Saturn's Magnetic Field". Universe Today. 14 December 2010. 1 November 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 August 2011.
  72. ↑ Russell, Randy. "Saturn Magnetosphere Overview". Windows to the Universe. 3 June 2003. 6 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  73. ↑ Cain, Fraser. "Orbit of Saturn". Universe Today. 26 January 2009. 23 January 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  74. ↑ Michtchenko, T. A.; Ferraz-Mello, S. "Modeling the 5 : 2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter-Saturn Planetary System". Icarus. 149 (2). February 2001: 357–374. Bibcode:2001Icar..149..357M. doi:10.1006/icar.2000.6539.
  75. ↑ Jean Meeus, Astronomical Algorithms (Richmond, VA: Willmann-Bell, 1998). Average of the nine extremes on p 273. All are within 0.02 AU of the averages.
  76. ↑ Kaiser, M. L.; Desch, M. D.; Warwick, J. W.; Pearce, J. B. "Voyager Detection of Nonthermal Radio Emission from Saturn". Science. 209 (4462). 1980: 1238–40. Bibcode:1980Sci...209.1238K. doi:10.1126/science.209.4462.1238. hdl:2060/19800013712. PMID 17811197.
  77. ↑ Benton, Julius. Saturn and how to observe it. Astronomers' observing guides (11th). Springer Science & Business. 2006. səh. 136. ISBN 978-1-85233-887-9. 2017-02-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-27.
  78. ↑ "Scientists Find That Saturn's Rotation Period is a Puzzle". NASA. 28 June 2004. 29 July 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 March 2007.
  79. ↑ Cain, Fraser. "Saturn". Universe Today. 30 June 2008. 25 October 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 August 2011.
  80. ↑ Anderson, J. D.; Schubert, G. "Saturn's gravitational field, internal rotation and interior structure". Science. 317 (5843). 2007: 1384–1387. Bibcode:2007Sci...317.1384A. doi:10.1126/science.1144835. PMID 17823351.
  81. ↑ "Enceladus Geysers Mask the Length of Saturn's Day" (Press-reliz). NASA Jet Propulsion Laboratory. 22 March 2007. 7 December 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 March 2007.
  82. ↑ Gurnett, D. A.; və b. "The Variable Rotation Period of the Inner Region of Saturn's Plasma Disc". Science. 316 (5823). 2007: 442–5. Bibcode:2007Sci...316..442G. doi:10.1126/science.1138562. PMID 17379775.
  83. ↑ Bagenal, F. "A New Spin on Saturn's Rotation". Science. 316 (5823). 2007: 380–1. doi:10.1126/science.1142329. PMID 17446379.
  84. ↑ Hou, X. Y.; və b. "Saturn Trojans: a dynamical point of view". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 437 (2). January 2014: 1420–1433. Bibcode:2014MNRAS.437.1420H. doi:10.1093/mnras/stt1974.
  85. ↑ "Solar System Dynamics – Planetary Satellite Discovery Circumstances". NASA. 9 March 2015. 14 August 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 February 2016.
  86. ↑ Wall, Mike. "Saturn's 'Ice Queen' Moon Helene Shimmers in New Photo". Space.com. 21 June 2011. 2 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  87. ↑ Tiscareno, Matthew. "The population of propellers in Saturn's A Ring". The Astronomical Journal. 135 (3). 17 July 2013: 1083–1091. arXiv:0710.4547. Bibcode:2008AJ....135.1083T. doi:10.1088/0004-6256/135/3/1083.
  88. ↑ Brunier, Serge. Solar System Voyage. Cambridge University Press. 2005. səh. 164. ISBN 978-0-521-80724-1.
  89. ↑ Jones, G. H.; və b. "The Dust Halo of Saturn's Largest Icy Moon, Rhea". Science. 319 (5868). 7 March 2008: 1380–1384. Bibcode:2008Sci...319.1380J. doi:10.1126/science.1151524. PMID 18323452.
  90. ↑ Atkinson, Nancy. "Tenuous Oxygen Atmosphere Found Around Saturn's Moon Rhea". Universe Today. 26 November 2010. 25 September 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 July 2011.
  91. ↑ NASA. "Thin air: Oxygen atmosphere found on Saturn's moon Rhea". ScienceDaily. 30 November 2010. 8 November 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 July 2011.
  92. ↑ Ryan, Clare. "Cassini reveals oxygen atmosphere of Saturn′s moon Rhea". UCL Mullard Space Science Laboratory. 26 November 2010. 16 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 July 2011.
  93. ↑ "Saturn's Known Satellites". Department of Terrestrial Magnetism. 26 sentyabr 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyun 2010.
  94. ↑ "Cassini Finds Hydrocarbon Rains May Fill Titan Lakes". ScienceDaily. 30 January 2009. 9 November 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  95. ↑ "Voyager – Titan". NASA Jet Propulsion Laboratory. 18 October 2010. 26 October 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  96. ↑ "Evidence of hydrocarbon lakes on Titan". MSNBC. Associated Press. 25 July 2006. 5 November 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  97. ↑ "Hydrocarbon lake finally confirmed on Titan". Cosmos Magazine. 31 July 2008. 1 November 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  98. ↑ López-Puertas, Manuel. "PAH's in Titan's Upper Atmosphere". CSIC. 6 June 2013. 3 December 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 June 2013.
  99. ↑ Dyches, Preston; və b. "Titan's Building Blocks Might Pre-date Saturn". NASA. 23 June 2014. 9 September 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 June 2014.
  100. ↑ Battersby, Stephen. "Saturn's moon Enceladus surprisingly comet-like". New Scientist. 26 March 2008. 30 June 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 April 2015.
  101. ↑ NASA. "Could There Be Life On Saturn's Moon Enceladus?". ScienceDaily. 21 April 2008. 9 November 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  102. ↑ Madrigal, Alexis. "Hunt for Life on Saturnian Moon Heats Up". Wired Science. 24 June 2009. 4 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  103. ↑ Spotts, Peter N. "Life beyond Earth? Potential solar system sites pop up". USA Today. 28 September 2005. 26 July 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 July 2011.
  104. ↑ Pili, Unofre. "Enceladus: Saturn′s Moon, Has Liquid Ocean of Water". Scienceray. 9 September 2009. 7 October 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 July 2011.
  105. ↑ "Strongest evidence yet indicates Enceladus hiding saltwater ocean". Physorg. 22 June 2011. 19 October 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  106. ↑ Kaufman, Marc. "Saturn′s moon Enceladus shows evidence of an ocean beneath its surface". Washington Post. 22 June 2011. 12 November 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  107. ↑ Greicius, Tony; və b. "Cassini Captures Ocean-Like Spray at Saturn Moon". NASA. 22 June 2011. 14 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 September 2011.
  108. ↑ Chou, Felicia; Dyches, Preston; Weaver, Donna; Villard, Ray. "NASA Missions Provide New Insights into 'Ocean Worlds' in Our Solar System". NASA. 13 April 2017. 20 April 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 April 2017.
  109. ↑ Platt, Jane; və b. "NASA Cassini Images May Reveal Birth of a Saturn Moon". NASA. 14 April 2014. 10 April 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 April 2014.
  110. ↑ Poulet F.; və b. "The Composition of Saturn's Rings". Icarus. 160 (2). 2002: 350. Bibcode:2002Icar..160..350P. doi:10.1006/icar.2002.6967. 2019-07-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-29.
  111. ↑ Porco, Carolyn. "Questions about Saturn's rings". CICLOPS web site. 3 October 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 June 2017.
  112. ↑ Spahn, F.; və b. "Cassini Dust Measurements at Enceladus and Implications for the Origin of the E Ring" (PDF). Science. 311 (5766). 2006: 1416–1418. Bibcode:2006Sci...311.1416S. CiteSeerX 10.1.1.466.6748. doi:10.1126/science.1121375. PMID 16527969. 2017-08-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-07-27.
  113. ↑ "Finger-like Ring Structures In Saturn's E Ring Produced By Enceladus' Geysers". CICLOPS web site. 2015-04-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-29.
  114. ↑ "Icy Tendrils Reaching into Saturn Ring Traced to Their Source". CICLOPS web site (Press-reliz). 14 April 2015. 19 April 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 July 2019.
  115. ↑ "The Real Lord of the Rings". Science@NASA. 12 fevral 2002. 19 avqust 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 fevral 2018.
  116. ↑ Esposito, Larry W.; və b. "Ultraviolet Imaging Spectroscopy Shows an Active Saturnian System". Science. 307 (5713). February 2005: 1251–1255. Bibcode:2005Sci...307.1251E. doi:10.1126/science.1105606. PMID 15604361.
  117. ↑ Cowen, Rob. "Largest known planetary ring discovered". Science News. 7 November 1999. 22 August 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 April 2010.
  118. ↑ Russell, Randy. "Saturn Moons and Rings". Windows to the Universe. 7 June 2004. 4 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 July 2011.
  119. ↑ "Observing Saturn". National Maritime Museum. 2015-08-20. 22 April 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 July 2007.
  120. ↑ Sachs, A. "Babylonian Observational Astronomy". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 276 (1257). 2 May 1974: 43–50. Bibcode:1974RSPTA.276...43S. doi:10.1098/rsta.1974.0008. JSTOR 74273.
  121. ↑ Cicero,De Natura Deorum.
  122. ↑ 1 2 "Starry Night Times". Imaginova Corp. 2006. 1 October 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 July 2007.
  123. ↑ "Greek Names of the Planets". 2010-04-25. 2010-05-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 July 2012. The Greek name of the planet Saturn is Kronos. The Titan Cronus was the father of Zeus, while Saturn was the Roman God of agriculture. See also the Greek article about the planet.
  124. ↑ 1 2 Corporation, Bonnier. "Popular Miscellany – Superstitions about Saturn". The Popular Science Monthly. April 1893: 862. 2017-02-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-27.
  125. ↑ De Groot, Jan Jakob Maria. Religion in China: universism. a key to the study of Taoism and Confucianism. American lectures on the history of religions. 10. G. P. Putnam's Sons. 1912. səh. 300. 22 July 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 January 2010.
  126. ↑ Crump, Thomas. The Japanese numbers game: the use and understanding of numbers in modern Japan. Nissan Institute/Routledge Japanese studies series. Routledge. 1992. 39–40. ISBN 978-0415056090.
  127. ↑ Hulbert, Homer Bezaleel. The passing of Korea. Doubleday, Page & company. 1909. səh. 426. 23 June 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 January 2010.
  128. ↑ Cessna, Abby. "When Was Saturn Discovered?". Universe Today. 15 November 2009. 14 February 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 July 2011.
  129. ↑ 1 2 "The Magus, Book I: The Celestial Intelligencer: Chapter XXVIII". Sacred-Text.com. 19 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 August 2018.
  130. ↑ Beyer, Catherine. "Planetary Spirit Sigils – 01 Spirit of Saturn". ThoughtCo.com. 8 March 2017. 4 August 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 August 2018.
  131. ↑ "Meaning and Origin of: Zazel". FamilyEducation.com. 2014. 2 January 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 August 2018. Latin: Angel summoned for love invocations
  132. ↑ "Angelic Beings". Hafapea.com. 1998. 22 July 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 August 2018. a Solomonic angel of love rituals
  133. ↑ 1 2 Eastman, Jack. "Saturn in Binoculars". The Denver Astronomical Society. 1998. 28 July 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 September 2008.
  134. ↑ Chan, Gary. "Saturn: History Timeline". 2000. 16 July 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 July 2007.
  135. ↑ Cain, Fraser. "History of Saturn". Universe Today. 3 July 2008. 26 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 July 2011.
  136. ↑ Cain, Fraser. "Interesting Facts About Saturn". Universe Today. 7 July 2008. 25 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 September 2011.
  137. ↑ Cain, Fraser. "Who Discovered Saturn?". Universe Today. 27 November 2009. 18 July 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 September 2011.
  138. ↑ Micek, Catherine. "Saturn: History of Discoveries". 23 July 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 July 2007.
  139. ↑ 1 2 Barton, Samuel G. "The names of the satellites". Popular Astronomy. 54 cild. April 1946. 122–130. Bibcode:1946PA.....54..122B.
  140. ↑ Kuiper, Gerard P. "Titan: a Satellite with an Atmosphere". Astrophysical Journal. 100. November 1944: 378–388. Bibcode:1944ApJ...100..378K. doi:10.1086/144679.
  141. ↑ "The Pioneer 10 & 11 Spacecraft". Mission Descriptions. 30 January 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 July 2007.
  142. ↑ 1 2 "Missions to Saturn". The Planetary Society. 2007. 28 July 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 July 2007.
  143. ↑ Lebreton, Jean-Pierre; və b. "An overview of the descent and landing of the Huygens probe on Titan". Nature. 438 (7069). December 2005: 758–764. Bibcode:2005Natur.438..758L. doi:10.1038/nature04347. PMID 16319826.
  144. ↑ "Astronomers Find Giant Lightning Storm At Saturn". ScienceDaily LLC. 2007. 28 August 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 July 2007.
  145. ↑ 1 2 Dyches, Preston; və b. "Cassini Spacecraft Reveals 101 Geysers and More on Icy Saturn Moon". NASA. 28 July 2014. 14 July 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 July 2014.
  146. ↑ Pence, Michael. "NASA's Cassini Discovers Potential Liquid Water on Enceladus". NASA Jet Propulsion Laboratory. 9 March 2006. 11 August 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 June 2011.
  147. ↑ Lovett, Richard A. "Enceladus named sweetest spot for alien life". Nature. 31 May 2011. doi:10.1038/news.2011.337. 5 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 June 2011.
  148. ↑ Kazan, Casey. "Saturn's Enceladus Moves to Top of "Most-Likely-to-Have-Life" List". The Daily Galaxy. 2 June 2011. 6 August 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 June 2011.
  149. ↑ Shiga, David. "Faint new ring discovered around Saturn". NewScientist.com. 20 September 2007. 3 May 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 July 2007.
  150. ↑ Rincon, Paul. "Probe reveals seas on Saturn moon". BBC. 14 March 2007. 11 November 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 September 2007.
  151. ↑ Rincon, Paul. "Huge 'hurricane' rages on Saturn". BBC. 10 November 2006. 2 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2007.
  152. ↑ "Mission overview – introduction". Cassini Solstice Mission. NASA / JPL. 2010. 7 August 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 November 2010.
  153. ↑ "Massive storm at Saturn's north pole". 3 News NZ. 30 April 2013. 19 July 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 July 2019.
  154. ↑ Brown, Dwayne; Cantillo, Laurie; Dyches, Preston. "NASA's Cassini Spacecraft Ends Its Historic Exploration of Saturn". NASA. 15 September 2017. 9 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 September 2017.
  155. ↑ Chang, Kenneth. "Cassini Vanishes Into Saturn, Its Mission Celebrated and Mourned". The New York Times. 14 September 2017. 8 July 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 September 2017.
  156. ↑ "Saturn's Rings Edge-On". Classical Astronomy. 2013. 5 November 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 August 2013.
  157. ↑ 1 2 Schmude Jr., Richard W. "Saturn in 2002–03". Georgia Journal of Science. 61 (4). Winter 2003. ISSN 0147-9369. 24 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 June 2015.
  158. ↑ 1 2 Tanya Hill; və b. "Bright Saturn will blink out across Australia – for an hour, anyway". The Conversation. 9 May 2014. 10 May 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 May 2014.

Əlavə oxu

redaktə

Həmçinin bax

redaktə
  "Günəş sistemi" portalı

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Saturn_(planet)&oldid=7789410"