Vikipediya

Aslan və Günəş

(Şiri-Xurşid səhifəsindən yönləndirilmişdir)

Aslan və Günəş (həmçinin Şir və Günəş, Şiri-Xurşid; fars. شیر و خورشید‎, Şir-o xorşid, pronounced [ˌʃiːɾo xoɾˈʃiːd]) — qədim Şərq simvollarından biri. Əsasən İranın gerblərindən biri kimi tanınır. Bu, 1979-cu il İran inqilabına qədər İranın milli bayrağının elementi olmuş, hələ də İran İslam Respublikası hökumətinə müxalif qruplar tərəfindən istifadə olunur. Qədim və müasir İran adət-ənənələrini əks etdirən motiv XII əsrdə İranda məşhur simvola çevrilmişdir.[1] "Aslan və Günəş" simvolu əsasən astronomik və astroloji konfiqurasiyalara əsaslanır. Şir bürcünün arxasındakı Günəş simvolu qədimdir,[1][2] mənşəyi Babil astrologiyasına və Yaxın Şərq ənənələrinə gedib çıxır.[2][3]

Aslan və Günəş
شیر و خورشید
Şir-o xorşid
Detallar
Əsas arxasında günəş olan, əlində şəmşir tutan aslan
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Motivin bir çox tarixi mənası var. Bu, ilk növbədə, elmi və sekulyar bir motiv olaraq, yalnız astroloji və zodiakal simvol idi. "Aslan və Günəş" Səfəvilər və erkən Qacar ​​padşahlarının hakimiyyətləri dövründə daha çox şiə islam ilə əlaqələndirilmişdir. Səfəvilər dövründə "Aslan və Günəş" cəmiyyətin iki sütununu, dövləti və islam dinini təmsil edirdi. Qacarlar dövründə milli gerb halına gəlmişdir. XIX əsrdə Qacar ​​sarayına gələn avropalılar "Aslan və Günəş"i uzaq antik dövrə aid edirdilər. Odur ki, simvol o vaxtdan bəri milliyətçi bir şərh qazanmışdır.[1] Fətəli şah Qacarın və onun xələflərinin dövründə motivin forması əsaslı şəkildə dəyişdirilmişdir. Simvolun yuxarı hissəsində monarxiyanı təmsil edən tac da qoyulmuşdu. Fətəli şahın hakimiyyəti dövründən başlayaraq monarxiyanın islami tərəfi vurğulanmağa başlanmışdır. Bu dəyişiklik gerbin simvolizminə təsir etmişdir.

Simvolun mənası Qacar ​​dövründən 1979-cu il inqilabına qədər bir neçə dəfə dəyişmişdir. Aslanın İran mifologiyasındakı əfsanəvi qəhrəman olan Rüstəmi təmsil edən simvol olması ehtimalı irəli sürülmüşdü, Günəş isə "vətən simvolu" və ya mifik İran şahı Cəmşid kimi şərh edilmişdir. Gerbin bir çox tarixi mənaları İran kimliyinin bir-birləri ilə rəqabət aparan simvolları üçün zəngin zəmin yaratmışdır. XX əsrdə bəzi siyasətçilər və alimlər emblemin "Derəfş Kavyani" kimi digər simvollarla dəyişdirilməsini təklif etmişdilər. Bununla belə, emblem 1979-cu il inqilabına qədər İranın rəsmi simvolu olaraq qalmışdır. İnqilabdan sonra "Aslan və Günəş" rəmzi ictimai yerlərdə və dövlət təşkilatlarından çıxarılaraq, İranın indiki gerbi ilə əvəzlənmişdir.

Persepolisdə aşkar edilən, Əhəməni dövrünə aid relyefdə aslan simvolu

Mənşəyi

redaktə

"Aslan və Günəş" motivi əsasən astronomik və astroloji konfiqurasiyalara, qədim zodiakal işarə olan şir bürcündə Günəşə əsaslanır.[1][2] "Qədim İran, ərəb, türk və monqol adət-ənənələrini" birləşdirən bu simvol ilk dəfə XII əsrdə məşhur simvola çevrilmidir.[1] Əfsanə Necməbadiyə görə, "Aslan və Günəş" motivi müasir İran kimliyini ifadə etmək üçün ikonalar arasında "unudulmaz uğura" malikdir. Odur ki, simvol İranın bütün mühüm tarixi mədəniyyətlərindən təsirlənmiş, zərdüşti, şiə, yəhudi, türk və İran simvolizmini birləşdirir.[4]

Zodiakal və sami elementlər

redaktə
 
Assuriya dövrünə aid relyefdə təsvir olunan Mesopotamiya günəş tanrısı Şamaşın təsviri. Şimal-Qərb Nimrud sarayı. E.ə. 865–860-cı illər.

Aleksandr Krappenin sözlərinə görə, günəşin aslanın üzərində astroloji olaraq birləşməsi İranın gerbinə çevrilmişdir. İslam astrologiyasında şir bürcü günəşin "ev"i idi. Bu anlayış qədim Mesopotamiya mənşəlidir. Bürc anlayışında qədim dövrlərdən bəri günəş tanrıları ilə aslan arasında sıx əlaqə var. Odur ki, günəş iyulun 20-dən avqustun 20-dək olan dövrdə maksimum gücə malikdir, buna görə də günəş şir bürcünün "evi" adlanır.[3] Krappe qədim Yaxın Şərq ənənəsinə, günəş ilahlarının və tanrılarının bir-biri ilə necə sıx bağlı olduğuna nəzər salır. O, belə nəticəyə gəlir ki, "bu günə qədər İranın gerbi olan İran günəş aslanı, açıq-aydın eyni qədim Yaxın Şərq günəş tanrısının nəslindəndir". Krappe nümunə olaraq qeyd etmişdir ki, Suriyada şir günəşin simvolu olmuşdur. Kənanda şir öldürən qəhrəman samilərin böyük günəş tanrısı Baal Şamaşın oğlu idi. Bu şir qatili əslində aslan kimi təsvir edilmişdi. Başqa bir nümunə kimi, şir olaraq təsvir edilən böyük sami günəş tanrısı Şamaşdır. Eyni simvolizm Qədim Misirdə də müşahidə olunur. Burada, Dəndərə məbədində Böyük Ahi "Günəşin aslanı və şimal səmasında yüksələn aslan, günəşi daşıyan parlayan tanrı" adlanır.[3]

 
Herald divarındakı ortostat relyefdə aslan üzərində dayanan günəş və ay tanrısı təsviri. Karkemiş. E.ə. 950–850-ci illər. Anadolu Sivilizasiyaları Muzeyi, Ankara, Türkiyə.

Harald Kindermanna görə, İran imperiya gerbinin mənşəyi numizmatika üzərində dayanırdı. Bunun özü əsasən astronomik və astroloji konfiqurasiyalara əsaslanırdı.[1][2] Şir bürcündə 27 ulduz və 8 formasız ulduz var. Kindermann şir bürcünün "səmadan xəbərsiz qrammatiklərin uydurması" adlandırmış, "varlığını köhnə ulduz adlarının saxta şərhlərinə və özbaşına dəyişmələrinə borclu" olduğunu bildirmişdir. Ulduzların bu cür şərh edilməsinin nədən qaynaqlandığını dəqiq müəyyən etmək mümkün deyil. Babillilər şir bürcündə padşahların səmavi iyerarxiyasını müşahidə edirdilər. Onlar heyvanlar aləminin padşahı hesab etdikləri aslanı yay gündönümünün baş verdiyi yerə qoymuşdular. O, Babil astrologiyasında günəşin qələbəsinin simvoluna çevrilmişdir. Kindermann əlavə etmişdir ki, İsanın "Yəhuda aslanı" adlandırıldığı kimi, islam rəvayətlərində də Əli ibn Əbu Talib şiə müsəlmanlar tərəfindən "Allahın aslanı" (Əsədullah) adlandırılır. İslam peyğəmbəri Məhəmmədin əmisi Həmzə də "Allahın aslanı" adlanırdı.[2]

Qədim İran elementləri

redaktə

Erkək günəş tarixən İran səltənəti ilə əlaqələndirilmişdir. İran ənənəsi qızıl günəşin Kəyanilər sülaləsinin gerbi olduğunu xatırladır. Klassik antik yunan tarixçilərinin yazdıqlarından məlumdur ki, büllur günəş təsviri III Daranın kral çadırını bəzəyirdi, Arşakilərin bayrağı günəş ilə bəzədilmişdi, Sasani ştandartlarında isə günəşi simvolizə edən qırmızı top var idi. Bizans salnaməçisi Malalas qeyd etmişdir ki, "İran padşahı, Şərqin günəşi"nin salam məktubu "Qərbin ayı, Roma Sezarına" ünvanlanmışdır. Turan padşahı Əfrasiyab demişdir: "Müdriklərdən eşitmişəm ki, Turanın ayı çıxanda iranlıların günəşindən ona ziyan dəyəcək". Günəş həmişə kişi ilə təmsil olunmuş və bəzi pankartlarda günəş simvolunu kişi fiquru əvəz etmişdir. Digərlərində günəşi kişi fiquru müşayiət etmişdir.[1]

 
Əbu Məşər Bəlxinin astrologiyaya dair əlyazması nümunəsi. Təqribən 1300-cü il.

Eynilə, aslan tarixən İran səltənəti ilə sıx bağlı olmuşdur. Əhəməni padşahlarının geyimləri və taxt bəzəkləri aslan motivləri ilə işlənmişdir. Anası fars olan Selevki padşahı I Antioxun tacı aslan fiquru ilə bəzədilmişdi. Nəqşi-Rüstəmdə I Ərdəşirin investitur kitabəsində şahın sinə zirehi aslan fiqurları ilə bəzədilmişdi. Bundan əlavə, bəzi İran dialektlərində "şah" sözü "aslan" sözü ilə omonim olaraq "şer" kimi tələffüz olunur. İslam, türk və monqol təsirləri də aslan ilə padşah ailəsi arasındakı simvolik əlaqəni vurğulayırdı. Bayraq üzərində aslanın istifadə edilməsinə dair ilkin dəlillər "Şahnamə"dən gəlir; burada Parfiya və ya Sasanilər dövründə yaşamış Qodarz feodal sülaləsinin öz alətləri üçün qızıl şirdən istifadə etməsi qeyd olunmuşdur.[1]

İslam, türk, monqol kökləri

redaktə

İslam, türk və monqol adət-ənənələri "Aslan və Günəş" motivində aslan ilə səltənətin simvolik birləşməsini vurğulayırdı.[1] Bu mədəniyyətlər günəşin xarizmatik gücünü bir daha təsdiqləmiş, monqollar günəşə, xüsusən də günəşin doğuşuna ehtiramını yenidən təqdim etmişdilər. Aslan digər heyvanlardan daha tez-tez və müxtəlif şəkildə təmsil olunurdu. Əksər formalarda aslanın apotropeik mənası yoxdur və sadəcə dekorativ xüsusiyyət daşıyırdı. Buna baxmayaraq, bəzi hallarda astroloji və ya simvolik məna daşıyırdı. Aslanın məşhur formalarından biri açıq şəkildə heraldik formadı. Bu, İran gerbində. Məmlük Baybarsın, Rum sultanlığının gerbindəki Kilidi Arslan adlı heyvan və numizmatik təsvirlərdə müşahidə olunurdu.[2]

Aslan Ərəbistan yarımadasında yaşayan ərəblər arasında heyvanların sultanı və səltənətin gücünün simvolu olan mifik bir heyvan hesab olunurdu. Kindermanna görə, bu heyvan ərəb mədəniyyətində cəsarət, şücaət və cəngavərlik əlaməti idi. İslam dövrünə incəsənətdə aslanın rolu digər heyvanlardan daha qabarıq müşahidə olunurdu. Bu, "Aslan və Günəş" simvolunda mövcud olan astroloji mənadan başqa, digər tətbiqlərdə heç bir xüsusi əhəmiyyəti və mənası olmayan, yalnız dekorativ məqsəd daşayan atribut idi. Aslan fiqurları Əlhambra sarayının fəvvarələrində və XII–XIV əsrlərə aid İran keramikasında təsvir edilmişdir. Aslan fiquru Misir Məmlüklərinin və ya Anadolu səlcuqları tərəfindən dövləti tərənnüm edən rəmz kimi istifadə edilmişdir.[2]

Tarixi

redaktə

Türk sülalələri

redaktə
 
"Aslan və Günəş" motivi olan bayraqların ilk nümunələrindən biri. 1423-cü il.

Əhməd Kəsrəvi, Müctəba Minovi və Səid Nəfisinin çoxlu sayda ədəbi və arxeoloji sübutları göstərir ki, Şir bürcünün arxasındakı Günəş simvolu qədimdir və XII əsrdə məşhur simvola çevrilmişdir.[1] Fuad Köprülü bu dövrün türk-monqol bayraqları və sikkələrindəki "Aslan və Günəş"in sadəcə olaraq astroloji işarələr olduğunu, səltənəti təmsil etmədiyini irəli sürmüşdür.[5]

"Aslan və Günəş" simvolu ilk dəfə XII əsrdə, xüsusilə də 1237–1246-cı illərdə Anadolu Səlcuqlu dövlətinin sultanı olmuş II Keyxosrovun sikkələrində görünür. Bunlar "ehtimal ki, hökmdarın gücünü nümayiş etdirmək üçün" istifadə olunurdu. Tarixçilərə görə, "günəşin padşahın gürcü arvadını simvolizə etməsi anlayışı mifdir, çünki buraxılışların birində günəş quyruqları bir-birinə dolanmış iki aslanın kürəyində dayanır […] və bəzi məsələlərdə günəş kişi büstü kimi müşahidə olunur". XII–XIV əsrlərdə istifadə edilən digər əsas nümunələrə indi Luvrda saxlanılan, XIII əsrin əvvəllərinə aid parıltılı kirəmit, Suriya və ya Misirdən gələn, təxminən 1330-cu ilə aid Məmlük polad güzgüsü, Bağdad yaxınlığındakı XII–XIV əsrlərdə tikilmiş, Arxunilər dövrünə aid xaraba körpü üzərində, Hülakü dövrünə aid bəzi sikkələr və indi Gülüstan saray muzeyində saxlanılan, XII–XIII əsrlərə aid tuncdan hazırlanmış bardaq aiddir. Sonuncunun təsvirində quyruğu qanadlı canavara çevrilən aslanın üzərində dayanan üç qadın obrazının üzünü əhatə edən parlaq bir nimb müşahidə olunur.[1]

Bayraqda "Aslan və Günəş" simvolundan ilk dəfə monqol istilasına dair dastan olan Şəmsəddin Kaşaninin "Şahnamə" əsərinin 1423-cü il tarixli nüsxəsini əks etdirən miniatür rəsmdə təsvir edilir. Şəkildə divarlarla əhatə olunmuş Nişapur şəhərinə yaxınlaşan bir neçə monqol atlı təsvir edilir. Atlılardan biri belində doğan günəşin önündə dayanan aslanın təsvir edildiyi bayraq daşıyır. Bayraq dirəyinin ucunda aypara təsvir edilmişdir. Səfəvilər dövründə və sonradan "Aslan və Günəş" mis sikkələrdə, bayraqlarda və sənət əsərlərində görünən tanış işarələrə çevrilmişdi.[1] "Aslan və Günəş" motivi Hindustandakı Moğol imperiyasında, xüsusən də Cahanşahın bayraqlarında da istifadə edilmişdir.[6]

Səfəvilər dövrü

redaktə

Səfəvilər dövründə "Aslan və Günəş" cəmiyyətin iki sütunu – dövlətin və dinin rəmzi idi.[7] Odur ki, Səfəvilər dövlətində, xüsusən də erkən Səfəvi şahlarının hakimiyyətləri dövründə müxtəlif ələm və bayraqlardan istifadə edilirdi, lakin artıq Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə "Aslan və Günəş" simvolu İranın ən məşhur gerblərindən birinə çevrilmişdi.[1]

Necməbadinin yazdıqlarına görə, bu simvolun Səfəvilər tərəfindən interpretasiyası "Şahnamə", peyğəmbərlərin əhvalatları və digər islam mənbələri kimi mifik-tarixi narrativlərin və nağılların kombinasiyasına əsaslanırdı. Səfəvilər üçün şahın rolu hökmdarlıq və müqəddəslikdən ibarət idi. Bu ikili məna İran şahlarının şəcərəsi ilə bağlı idi. Bu atalıq şəcərəsində iki kişi əsas rol oynayırdı: Cəmşid (qədim İran padşahlığının mifik banisi) və Əli (şiələrin birinci imamı). Cəmşid günəşə, Əli aslana (Zülfüqar) bağlı idi.[8]

Şahbazi ehtimal edir ki, assosiasiya ilkin olaraq "Şahnamə"də "İran Günəşi" və "Turan Ay" ilə bağlı istinadlarının öyrənilmiş şərhinə əsaslanmış ola bilər.[1] "Rum"un yeni hökmdarları olan Osmanlı sultanları ayparanı sülalə və ümumi milli gerb kimi qəbul etdikləri üçün Səfəvi şahlarının öz sülalə və milli gerbinə malik olmaları zəruri hala gəlmişdi. Buna görə də Səfəvilər "Aslan və Günəş" motivini seçmişlər. Bundan başqa, Cəmşidi təmsil edən günəş Səfəvilər üçün daha iki mühüm məna daşıyırdı. Onlarda zaman anlayışı ərəb-islam ay sistemindən fərqli olan günəş sistemi ətrafında təşkil edilmişdi. Astroloji məna və kosmos anlayışına bununla vasitəçilik edilirdi. Bürc vasitəsilə günəş onun ən xeyirli bürcü olan şir ilə əlaqələndirilmişdi. Buna görə də "Aslan və Günəş" motivi Səfəvilər üçün günəşin xeyirli şir bürcü ilə şahlığın ikili mənasını – hökmdar Cəmşid və müqəddəs Əlini sıxlaşdırmış, şah və imamdan ibarət kosmik-yer cütlüyünü bir araya gətirmişdir.[9]

"Aslan və Günəş" motivinin Səfəvi interpretasiyasını tədqiq edən Şahbazi qeyd etmişdir ki, Səfəvilər aslanı İmam Əlini simvolizə edən, günəşi isə qədim fərr-i dinin əvəzi olan "dinin izzəti" kimi yenidən şərh etmişlər. Onlar müsəlman İranda "nur" kimi yenidən interpretasiya edilən, mənşəyi qədim olan "tanrı tərəfindən bəhs edilmiş şöhrət (fərr)" anlayışını yenidən gündəmə gətirmiş, Məhəmməd və Əlinin "alovlu bir şəfəq kimi təmsil olunan ilahi nurlar nuru (nur əl-ənvar) rəhbərliyinə" malik olduqlarını irəli sürmüşdülər. Onlar bu cür xüsusiyyətləri Əliyə aid etmiş, şahın şəcərəsini onun anası Şəhrəbanu vasitəsilə padşah Sasani sülaləsinə calamışdılar.[1]

Əfşarlar və Zənd sülaləsi

redaktə

1746-cı ildə Nadir şahın möhürü "Aslan və Günəş" motivindən ibarət idi. Bu möhürdə günəş Əl-Mülkullah (mənası – "Allahın mülkü") sözünü daşıyır. Kərim xan Zəndin iki qılıncının üzərində qızılı naxışl "Şir bürcü ilə astroloji əlaqəyə işarə edən … səma şiri …" yazılmışdır. Bu dövrə aid başqa bir nümunə Zənd əsgərinə məxsus məzar daşının üzərindəki "Aslan və Günəş" simvoludur.[10]

Qacarlar və Pəhləvilər

redaktə

İslami interpretasiya

redaktə
 
1804–1813-cü illər Rusiya–İran müharibəsində "Aslan və Günəş" bayrağı daşıyan Qacar qoşunları.

Qacarlar dövlətinə aid məlum ən köhnə "Aslan və Günəş" simvolu 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd Şah Qacarın tacqoyma mərasimi münasibətilə zərb edilmiş sikkələrdə təsvir edilmişdir. Sikkənin günəşin altında yeni şahın, aslanın qarnının altında isə şiələrin birinci imamı Əlinin adı var. Hər iki ada müraciət edilir və Necməbadiyə görə, bu sikkə "Aslan və Günəş" motivinin hələ də hökmdar (günəş) və din (aslan), "suverenliyin İranlaşdırılma və imamlaşdırılması"nı təmsil edirdi.[7] Qacarlar dövründə emblemə yəhudilərin nikah şəhadətnamələri olan kətubalarda və şiələrin məhərrəmlik bayraqlarında rast gəlmək olar.[11]

Milliyətçi interpretasiya

redaktə

İkinci Qacar şahı Fətəli şah Qacarın hakimiyyəti dövründə siyasi mədəniyyətdə Səfəvi idarəçilik anlayışından keçidin başlanğıcı müşahidə olunur. Hökmdarın islami komponenti tam olaraq silinməsə də, ön plandan qaldırılmışdı. Bu dəyişiklik İranda avropalıların ilk arxeoloji tədqiqatları və İranın islamdan əvvəlki keçmiş tarixinin iranlılara yenidən təqdim edilməsi ilə üst-üstə düşür. Fətəli şah öz suverenliyini islamdan əvvəlki İran padşahlıqlarına bağlamağa çalışmışdı. Onun dövrünə aid ədəbi dəlillər və sənədlər onu deməyə əsas verir ki, "Aslan və Günəş" motivindəki günəş şahın simvolu və Cəmşidin metaforası olmuşdur. Aslanın "Şahnamə"də İranın mifik qəhrəmanı olan Rüstəmi təmsil etməsinin qabardılmasından sonra aslan fiquru milliyətçi bir interpretasiya qazanmışdır.[12] Aslan İranı düşmən qüvvələrdən qorumağa hazır olan qəhrəmanların simvolu idi. Fətəli şah iki şeirində bu işarələrin mənalarından bəhs edir:[13]

 
Qacarlar dövlətinə aid "Şiri-Xurşid" ordeni.

Fətəli şah, türk şahı, kainatı aydınladan Cəmşid
İran ölkəsinin rəbbi, kainata pərəstiş edən günəş

həmçinin,

İran, şir dərəsi, İran şahını parlat
Məhz bunun üçün Daranın bayrağında aslan ilə günəş işarələnmişdir

Fətəli şah Qacarlar dövlətinin taxtı olan "Günəş taxtı"nı da məhz bu dövrdə hazırlatmışdır. XIX əsrdə Qacar ​​sarayına gələn avropalı qonaqlar "Aslan və Günəş"i uzaq antik dövrə aid edirdilər, bu da Məhəmməd şah Qacarı ona "milliyətçi şərh" verməyə vadar etmişdi. 1846-cı ildə dərc edilən bir fərmanda qeyd edilmişdir ki, "hər bir suveren dövlət üçün bir emblem təsis edilir və şanlı Persiya dövləti üçün də təxminən üç min ildən qədim – həqiqətən də Zərdüştün dövründən əvvələ aid nişan olan 'Şiri-Xurşid' ordenindən istifadə olunur. Və onun çoxişlənən olmasının səbəbi də bu ola bilərdi. Zərdüştilikdə günəş hər şeyi aydınlığa çıxaran və kainatın bəsləyicisi hesab olunur […], buna görə də ona pərəstiş edirdilər". Bunun ardınca "günəşin şir bürcünün Persiya dövlətinin gerbi" kimi seçilməsinin astroloji əsaslandırması verilmişdir. Bundan sonra fərmanda iddia edilmişdir ki, "Aslan və Günəş" ordenindən istifadə islamdan əvvəlki dövrdə, müsəlmanlar tərəfindən günəşə sitayiş ləğv edilənə qədər zərdüşti İranında mövcud olmuşdur.[1] A. M. Pyemonteze təklif etmişdir ki, bu fərmanda "doğma siyasi mülahizələr və anaxronistik tarixi faktlar maraqlı astroloji arqumentlərlə qarışdırılır". O dövrdə "Aslan və Günəş" simvolu İran dövlətini, monarxiyasını və xalqını təmsil edirdi, bunların hamısı islamdan əvvəlki tarixlə əlaqələndirilirdi.[14]

Motivdə dəyişikliklər

redaktə

Fətəli şah və Məhəmməd şahın hakimiyyətləri dövründə "Aslan və Günəş"ə edilən başqa bir dəyişiklik motivin afrikalılaşdırılması idi. Beləliklə, aslan fiquru Asiya aslanından daha uzun yal və daha böyük bədənə malik bir Afrika aslanına çevrilmişdi. Yəhya Zoka bu dəyişikliyin avropalılarla təmasdan təsirləndiyini ehtimal etmişdir.[15] Şahbazinin qeydlərinə görə, o zaman Qacar dövlətinin bayraqlarını Zülfüqar və aslan təsvirləri bəzəyirdi. Odur ki, Fətəli şahın hakimiyyətinin axırlarına doğru iki təsvir biləşdirilmiş, Əlini təmsil edən aslanın pəncəsinə Əlinin qılıncı Zülfüqar verilmişdir.[1]

Necməbadiyə görə, bu dövrə aid "Aslan və Günəş" təsvirlərində bəzən aslanın pəncəsində qılınc olurdu. 1836-cı ildə Məhəmməd şahın fərmanında yazılmışdır ki, aslan "dövlətin hərbi qüdrətini açıq şəkildə ifadə etmək üçün" dik durmalı, qılınc daşımalıdır. Tac müəyyən bir Qacar monarxını təmsil etmək üçün yox, səltənətin rəmzi kimi əlavə edilmişdir. Fərmanda bildirilmişdir ki, gerb eyni zamanda İranın milli, kral və dövlət gerbidir.[16] Bu dövrdə aslan daha çox erkək, günəş isə dişi kimi təsvir edilmişdir. Bu vaxta qədər günəş bəzən erkək, bəzən isə dişi kimi təsvir edilirdi, aslan isə qılıncsız, mehriban və itaətkar bir heyvan kimi təmsil olunurdu.[15]

"Aslan və Günəş" konfiqurasiyası üzərindəki tac simvolun monarxiya ilə əlaqəsini möhkəmləndirmişdi. Günəş səltənətin simvolu kimi əhəmiyyətini itirmiş, Kiani tacı Qacar monarxiyasının əsas simvolu olmuşdur. Nasirəddin şahın hakimiyyəti dövründə təsvir olunan fiqurlar oturmuş və qılıncsız aslanlardan dik duran və pəncəsində qılınc daşıyan aslana qədər fərqlənirdi.[16] 1873-cü ilin fevralında Nasirəddin şah tərəfindən "Əfqan ordeni"nin təsis edilməsi haqqında fərman verilmişdir.[15]

  •  
    Qacar sülaləsinin üçbucaqlı ipək bayrağı. XIX əsrin ortaları. Kənarlarda Quran ayələri və təqvalı dualara rast gəlmək olar.[17]
  •  
    Fətəli şahın hakimiyyəti dövründə Qacar ​​dövlətinin gerbi.
  •  
    "Əxbardar əl-Xələf-i Tehran" qəzetinin loqosu. 5 fevral 1851-ci il.
  •  
    Qacar dövründə "Şiri-Xurşid" ordeni.
  •  
    Qacar dövlətinin Gülüstan sarayında "Aslan və Günəş" simvolu.
  •  
    1907–1925-ci illərdə Qacar dövlətinin imperator gerbi.
  •  
    Pəhləvilər sülaləsi dövründə pəncəsində qılınc, üzərində tac olan "Aslan və Günəş" simvolu.

İran Konstitusiya inqilabından sonra

redaktə
 
İran parlamentinin giriş qapısı. XX əsrin ortaları.
 
1973–1979-cu illərdə Pəhləvi sülaləsi tərəfindən istifadə edilən rəsmi versiya

İran Konstitusiya inqilabından sonra "Aslan və Günəş" motivinə müxtəlif dəyişikliklər edilmişdir. 1906-cı il Konstitusiyasına edilən Beşinci dəyişiklikdə Qacar dövlətinin bayrağındakı "Aslan və Günəş" motivi pəncəsində qılınc, arxa fonunda isə günəş olan aslan kimi təsvir edilmişdir.[1] 4 sentyabr 1910-cu il tarixli fərman emblemin dəqiq təfərrüatlarını, o cümlədən aslanın quyruğu "italik S kimi" verilməsini, aslanın mövqeyi və ölçüsünü, pəncəsini, qılıncını və günəşini müəyyən etmişdir.[18]

Necməbədi Rza xanın uğurlu çevrilişindən sonra aslan ilə günəş və Rza xan ilə vətən arasında hazırlanmış divar asmalarında paralel simvolizmi müşahidə etmişdir. Nazik günəş aslan tərəfindən müdafiə olunur, "vətəni isə qəhrəman Rza xan" qoruyur.[19] Rza şahın hakimiyyəti dövründə günəşin qadın sifət cizgiləri silinmiş və günəş daha həqiqi formada, sadəcə şüalarla təsvir edilmişdir. Hərbi kontekstdə motivə Pəhləvi tacı əlavə edilmişdir.[1]

Pəhləvilər "Aslan və Günəş" emblemini Qacarlardan götürmüşdür, lakin onlar Qacar tacını Pəhləvi tacı ilə əvəz etmişdilər.[6] Pəhləvilər motivə fars simvolizmini yenidən daxil edilmişdir. Fars adət-ənənələrində bəhs edildiyi kimi, aslan "Şahnamə"də şahlıq simvolu və Rüstəmin qəhrəmanlığının rəmzi olmuşdur.[20]

Gerbin müxtəlif tarixi mənaları onun İranın milli gerbi kimi möhkəm zəmin yaratmaqla yanaşı, İran kimliyinin bir-birləri ilə rəqabət aparan simvolları üçün də zəngin zəmin yaratmışdır.[21] Gerbin ləğvi üçün vacib kampaniyalardan biri 1929-cu ildə Müctəba Minovi tərəfindən başladılmışdır. O, İranın Londondakı səfirliyinin tələbi ilə hazırlanan hesabatda "Aslan və Günəş" simvolunun türk mənşəli olduğunu təkid etmişdir. O, hökumətə emblemin "Derəfş Kavyani" ilə əvəz edilməsini tövsiyə etmişdir. Minovi qeyd etmişdir ki, "Aslan və Günəş" embleminə "milli tarixi hekayə aid etmək olmaz, çünki onun islamdan əvvəlki qədim tarixlə heç bir əlaqəsi, iranlıların tərtib etdiyinə və yaratdığına dair heç bir dəlil yoxdur … Biz türk xalqının bu qalıqlarından qurtula və mifik əzəmətimizi simvolizə edən bayrağı, yəni 'Derəfş Kavyani'ni qəbul edə bilərik". Onun təklifinə məhəl qoyulmamışdır.[22] Həsən Tağızadə Birinci Dünya müharibəsi illərində, Berlində çıxan "Derəfş-i Kavyani" qəzetində gerbə etiraz etmişdir. O, dərc olunan yazısında "Aslan və Günəş"in nə İran mənşəli, nə də insanların güman etdiyi kimi çox qədim olduğunu iddia etmişdir. Tağızadə təkid etmişdi ki, "Aslan və Günəş" daha çox İran simvolu olan "Derəfş Kavyani" ilə əvəz edilməlidir.[23]

  •  
    1907–1979-cu illərdə İran bayrağı.
  •  
    "Aslan və Günəş" simvolu. Niavəran sarayı, Tehran.
  •  
    Pəhləvilər sülaləsinin gerbi.
  •  
    Pəhləvilər sülaləsinin şah gerbi.
  •  
    1926–1974-cü illərdə Pəhləvi sülaləsinin dəniz bayrağı.

İslam inqilabından sonra

redaktə

"Aslan və Günəş" 1979-cu il İran İslam inqilabına qədər İranın rəsmi gerbi olaraq qalmışdır. İnqilabdan sonra "Aslan və Günəş" rəmzi fərmanla ictimai yerlərdə və dövlət təşkilatlarından çıxarılaraq indiki İran gerbi ilə əvəz edilmişdir.[24] İslam inqilabına görə "Aslan və Günəş" simvolu dəyişdirilməli olan "zalım qərbləşmiş monarxiya"ya bənzəyirdi. Buna baxmayaraq, simvolun şiəliyə dayanan dini mənaları var idi və aslan Əli ilə əlaqələndirilirdi.[20] İndiki dövrdə "Aslan və Günəş" gerbi hələ də mühacirətdə olan İran icmasının bir hissəsi tərəfindən İslam Respublikasına müxalifətin simvolu kimi istifadə olunur. Monarxistlər və Xalq Mücahidləri də daxil olmaqla, sürgündə olan bir neçə müxalif qrup "Aslan və Günəş" emblemindən istifadə etməyə davam edir. ABŞ-nin Los-Anceles şəhərində və böyük İran icmalarının olduğu şəhərlərdə "Aslan və Günəş" emblemi bardaqlarda, bayraqlarda və suvenirlərdə nümayiş etdirilir, İranda monarxiya hakimiyyəti dövründəkindən qat-qat daha çox böyük əhəmiyyət daşıyır.[24]

Beynəlxalq tanınma

redaktə
 
İranda Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Hərəkatının rəsmi olaraq tanınan, lakin hal-hazırda istifadə olunmayan emblemi.

"Aslan və Günəş" Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Hərəkatının rəsmi olaraq tanınan, lakin hazırda istifadə olunmayan emblemidir. İranın Qızıl Aslan və Günəş Cəmiyyəti (fars. جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران‎) 1929-cu ildə Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Hərəkatına qəbul edilmişdir.[25]

4 sentyabr 1980-ci ildə yeni elan edilmiş İran İslam Respublikası digər müsəlman xalqlarının əksəriyyətinə uyğun olaraq "Qızıl Aslan və Günəş"i "Qızıl Aypara" ilə əvəz etmişdir. "Qızıl Aslan və Günəş" indi istifadədən çıxsa da, İran onu istənilən vaxt yenidən götürmək hüququnu özündə saxlayır. Cenevrə konvensiyaları onu rəsmi gerb kimi tanımaqda davam edir və bu status "Qızıl Kristal"ı əlavə etməsinə baxmayaraq, 2005-ci ildə III Protokol ilə təsdiq edilmişdir.[26]

Ədəbiyyatda

redaktə

Anton Çexovun "Aslan və Günəş" adlı hekayəsi var. Hekayənin məzmunu uzun müddətdir ki, "İranın 'Şiri-Xurşid' ordenini almaq arzusunda olan" bir bələdiyyə başçısı haqqındadır.[27]

Qalereya

redaktə

İran variantları

redaktə

Digər variantlar

redaktə

Mənbə

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 (Shahbazi 2001)
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 (Kindermann 1986)
  3. ↑ 1 2 3 (Krappe 1945)
  4. ↑ (Joseph & Najmabadi 2002)
  5. ↑ (Köprülü 1990)
  6. ↑ 1 2 (Eskandari-Qajar 2009)
  7. ↑ 1 2 (Najmabadi 2005, С. 70)
  8. ↑ (Najmabadi 2005, С. 68–9)
  9. ↑ (Najmabadi 2005, С. 69)
  10. ↑ (Khorasani 2006, С. 326)
  11. ↑ (Najmabadi 2005, С. 65)
  12. ↑ (Najmabadi 2005, С. 70–1)
  13. ↑ (Najmabadi 2005, С. 72)
  14. ↑ (Najmabadi 2005, С. 82)
  15. ↑ 1 2 3 (Najmabadi 2005, С. 83)
  16. ↑ 1 2 (Najmabadi 2005, С. 81)
  17. ↑ (Barker 1995, С. 137)
  18. ↑ (Najmabadi 2005, С. 86)
  19. ↑ (Najmabadi 2005, С. 88–96)
  20. ↑ 1 2 (Babayan 2002)
  21. ↑ (Najmabadi 2005, С. 87)
  22. ↑ (Najmabadi 2005, С. 86–87)
  23. ↑ (Marashi 2008, С. 78)
  24. ↑ 1 2 (Najmabadi 2005, С. 87–8)
  25. ↑ (Burchill et al. 2005, С. 137)
  26. ↑ "Protocol additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Adoption of an Additional Distinctive Emblem (Protocol III), 8 December 2005". INTERNATIONAL COMMITTEE OF THE RED CROSS. 3 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 August 2022.
  27. ↑ Chekhov, Anton. "The Lion and the Sun". 2022-08-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-31.
  28. ↑ (Nafisi 1949)

Ədəbiyyat

redaktə
  • Babayan, Kathryn, Mystics, monarchs, and messiahs: cultural landscapes of early modern Iran, Harvard College, 2002, səh. 491, ISBN 0-932885-28-4
  • Barker, Patricia L., Islamic Textiles, British Museum Press, 1995, səh. 137, ISBN 0-7141-2522-9
  • Burchill, Richard; White, N. D.; Morris, Justin; McCoubrey, H., International conflict and security law: essays in memory of Hilaire McCoubrey, Vol. 10, Cambridge University Press, 2005, ISBN 9780521845311
  • Eskandari-Qajar, Manoutchehr M., Emblems of Qajar (Kadjar) Rulers: The Lion and the Sun, The Qajar(Kadjar) Pages, 2009, İstifadə tarixi: 2009-10-10
  • Köprülü, Fuat. Bayrak // Daneshnameye Jahan-e Eslam (Encyclopaedia of the World of Islam From Encyclopedia of Turk) (fars). The Encyclopaedia Islamica Foundation. 1990. Archived from the original on 2011-07-10.
  • Joseph, Suad; Najmabadi, Afsaneh, Encyclopedia of Women & Islamic Cultures: Family, law, and politics, Netherlands: Brill Academic Publisher, 2002, səh. 524
  • Kindermann, H., Al-Asad // Encyclopedia of Islam, 1, Leiden, the Netherlands: E.J.Brill, 1986, 681–3
  • Khorasani, Manouchehr M., Arms and Armor from Iran: The Bronze Age to the End of the QajarPeriod. (First), Germany: Verlag, 2006
  • Krappe, Alexander H., "The Anatolian Lion God", Journal of the American Oriental Society, American Oriental Society, 65 (3), Jul–Sep 1945: 144–154, doi:10.2307/595818, JSTOR 595818
  • Marashi, Afshin, Nationalizing Iran: Culture, Power, and the State, 1870-1940, Published by University of Washington Press, 2008
  • Nafisi, Saeed, Derafsh-e Iran va Shir-o-Khoshid (The Banner of Iran and the Lion and the Sun) (fars), Tehran: Chap-e Rangin, 1949
  • Najmabadi, Afsaneh, II // Gender and sexual anxieties of Iranian Modernity, University of California Press, 2005, ISBN 0-520-24262-9
  • Shahbazi, Shapur A., Flags (of Persia) // E. Yarshater; və b. (redaktorlar ), Encyclopaedia Iranica, 10, 2001

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Aslan_və_Günəş&oldid=7814996"