Astronomiya təqvimləri

Uzun zaman fasilələrinin hesablanma və saxlanma sistemlərinə təqvim deyilir.

Təqvimlər insan cəmiyyətinin həyati tələbləri ilə əlaqədar olaraq yaranmış, inkişaf etmiş və təkmilləşmişdir.

Təqvimlərin tarixi

redaktə

Təqvimlərin tarixi çox qədimdir. Hələ beş min il bundan əvvəl Misirdə vaxtın tələblərinə cavab verə bilən ilk təqvim olmuşdur. Sonralar müxtəlif təqvim sistemləri tərtib olunmuş və onlar uzun illər ərzində dəqiqləşdirilmiş və mükəmməlləşdirilmişdir.

 

Təqvim, 13,8 milyard il yaşı olan kainatın elm təhsildə pedaqoji məqsədlər və ya məşhur elm üçün xronologiyasını tərtib etmək məqsədilə istifadə olunan bir metoddur ,

Konsepsiya Carl Sagan tərəfindən özünün "Eden Əjdahaları" (1977) kitabında və "Cosmos" televiziya seriyası vasitəsilə populyarlaşdırılmışdır.[1] Sagan, müqayisəli səth sahəsini genişləndirməyə davam edir və "Kosmik təqvim bir futbol meydanının ölçüsünə qədər ölçülürsə, insanlıq əlinin ölçüsünün bütün sahəsini əhatə edəcəkdir".

Kosmik il.

redaktə

Kosmik Təqvim göstərir ki, kainat və Yer üzündəki bütün hadisələrin əlaqəsinin vaxt ölçüsü 12 aylıq, 365 günlük bir müddət boyunca planlaşdırılır.

Kosmologiya

redaktə
Tarix Gya Hadisə
1 Yan 13.8 Böyük partlayış, kosmik fon radiasiyası görünüşü
14 Yan 13.1 Ən əvvəl məlum olanlar Qamma şüa partlayışı
22 yan 12.85 İlk qalaktikaların formalaşması[2]
16 Mar 11 Süd yolu qalaktikasının formalaşması
12 May 8.8 Süd yolu qalaktikasının diskinin formalaşması
2 Sent 4.57 Günəş sisteminin formalaşması
6 Sent 4.4 Yerdəki ən qədim relyefin formalaşması

İl ərzində tarix aşağıdakı formula vasitəsilə hesablanır

T(günlər) = 365 gün * 0.100/13.797 ( 1- T_Gya/13.797 )

Yerdəki həyatın təkamülü

redaktə
Tarix Gya Hadisə
14 Sent 4.1 Biotik həyatın qalıqları, Qərbi Avstraliyada 4,1 milyard yaşlı

süxurlarda aşkar edilmişdir [3][4]

21 Sent 3.8 İlkin həyat (Prokariotlar)[5][6][7]
30 Sent 3.4 Fotosintez
29 Okt 2.4 Atmosferin oksigenasıyası
9 Noy 2 Kompleks hüceyrələr (Nüvəlilər)
5 Dek 0.8 İlk çoxhüceyrəli həyat[8]
7 Dek 0.67 Yalnız Heyvanlar
14 Dek 0.55 Artropodlar (həşəratların ataları, araknidlər)
17 Dek 0.5 Balıqlar və Proto-amfibilər
20 Dek 0.45 Quru bitkiləri
21 Dek 0.4 BöcəklərToxumlar
22 Dek 0.36 Amfibilər
23 Dek 0.3 Sürünənlər
24 Dek 0.25 Permian çağında Böyük Ölüm hadisəsi[9], 90% of Növlər ölür
25 Dek 0.23 Dinozavrlar
26 Dek 0.2 Məməlilər
27 Dek 0.15 Quşlar
28 Dek 0.13 Çiçəklər
30 Dek, 06:24 0.065 Cretaceous–Paleogen yox olması, Qanadsız dinozavrların ölümü[10]

İnsanın inkişafı

redaktə

Tarix/ saat mya Event
30 Dek 65 Primatlar
31 Dek, 06:05 15 Antropomorfidlər
31 Dek, 14:24 12.3 Hominidlər
31 Dek, 22:24 2.5 İlk insanlar and Daş alətlər
31 Dek, 23:44 0.4 Alovun idarəedilməsi
31 Dek, 23:52 0.2 Anatomik Müasir İnsanlar
31 Dek, 23:55 0.11 Ən son buzlaq dövrünün başlaması
31 Dek, 23:58 0.035 Heykəltəraşlıq və rəsm
31 Dek, 23:59:32 0.012 Kənd təsərrüfatı

Tarixin başlanğıcı

redaktə

Tarix / saat kya Hadisə
31 Dek, 23:59:33 12.0 Buz dövrünün sonu
31 Dek, 23:59:41 8.3 Doggerland daşğını
31 Dek, 23:59:46 6.0 Mis dövrü
31 Dek, 23:59:47 5.5 Erkən Tunc Dövrü ; Proto yazı;Stonehenge Cursus tikilisi
31 Dek, 23:59:48 5.0 Misirin ilk xanədanı; Şumerdə erkən xanədanlıq dövrü;

Hind vadisi mədəniyyətinin başlaması

31 Dek, 23:59:49 4.5 Əlifba; Akkad; Təkər
31 Dek, 23:59:51 4.0 Hammurapi qanunları; Orta padşahlıq (Misir)
31 Dek, 23:59:52 3.5 Son Tunc dövrü; Erkən Dəmir dövrü; Minoan püskürməsi
31 Dek, 23:59:53 3.0 Dəmir dövrü; Antik dövrün başlaması
31 Dek, 23:59:54 2.5 Budda; Mahavira; Zərdüşt; Konfutsi; Tsin sülaləsi; Qədim Yunanıstan;

Aşoka imperiyası; Vedaların tamamlanması;

Evklid həndəsəsi; Arximed fizikası; Roma Respublikası

31 Dek, 23:59:55 2.0 Ptolemaik astronomiya; Roma İmperiyası; İsa; 0 (ədəd)-in ixtirası; Qupta İmperiyası
31 Dek, 23:59:56 1.5 Məhəmməd; Maya Mədəniyyəti; Sun imperiyası; Bizans İmperiyasının yüksəlişi
31 Dek, 23:59:58 1.0 Monqol İmperiyası; Maratha İmperiyası, Səlib yürüşləri;

Xristofor Kolumbun Amerikaya səyahəti;

Avropada İntibah dövrü; İohann Sebastyan Baxın vaxtında klassik musiqi

Cari ikinci

redaktə
Tarix / saat kya Hadisə
31 Dek, 23:59:59 0.5 Müasir tarix; günümüzdən 437.5 il əvvəl
  1. "Cosmos, episode 1 (1980)". 2015-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-14.
  2. "First Galaxies Born Sooner After Big Bang Than Thought". Space.com. 2022-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-07.
  3. Borenstein, Seth. "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. 19 October 2015. 2015-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-20.
  4. Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark; və b. "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon" (PDF). Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. Washington, D.C.: National Academy of Sciences. 112. 19 October 2015: 14518–21. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 1091-6490. PMC 4664351. PMID 26483481. 2015-11-06 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-20. Early edition, published online before print.
  5. Yoko Ohtomo; Takeshi Kakegawa; Akizumi Ishida; Toshiro Nagase; Minik T. Rosing. "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7. 8 December 2013: 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. 11 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 December 2013.
  6. Borenstein, Seth. "Oldest fossil found: Meet your microbial mom". AP News. 13 November 2013. 16 March 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 November 2013.
  7. Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. 13 (12). 8 November 2013: 1103–24. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916. PMID 24205812. 12 March 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 November 2013.
  8. Erwin, Douglas H. "Early metazoan life: divergence, environment and ecology". Phil. Trans. R. Soc. B. 370 (20150036). 9 November 2015. doi:10.1098/rstb.2015.0036. İstifadə tarixi: 7 January 2016.
  9. "Arxivlənmiş surət". 2021-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-14.
  10. "Cosmos: A Spacetime Odyssey (@35min)". 2014-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-26.