Hammurapi qanunları

Hammurapi qanunları - Eşnunna şəhər dövlətinin qanunları, akkad dilində yazılmış ilk sənəddir. Eşnunna (indiki Tel abu-Harmal) Diyala çayı hövzəsində yerləşirdi. Bu irihəcmli qanunlar külliyyatı qədim Babilistanda yaradılmışdı. Bu məşhur qanunlar hökmdar Hammurapiyə məxsusdur.

Hökmdar Hammurapi tanrı Madrukun taxtının önündə

Tarixi

Qanunlar 2,25 metr hündürlüyündə qara bazalt daş üzərinə mixi yazılar ilə həkk olunmuşdu. E.ə. XII əsrdə Elam hökmdarı I Şutruk-Nahhunti həmin qara daşı qənimət kimi paytaxt Suz şəhərinə gətirmişdi. Daşın bir hissəsi Elam hökmdarının göstərişi ilə qaşınmışdı. O, əməllərini buraya yazdırıb öz adını əbədiləşdirmək istəyirdi. Lakin bizə məlum olmayan səbəbdən bu, baş tutmamışdı. Beləliklə, 35 maddə məhv edilmişdi. Bu maddələr Hammurapinin məktubları əsasında bərpa edilmişdi. Onun 55 rəsmi məktubu məlumdur.

1901-cı ildə fransız arxeoloji ekspedisiyası Suz qazıntıları zamanı qara daşı aşkar etmişdi. Fransız assirioloqu V. Şeyl qanunları ilk dəfə tərcümə etmiş və 282 maddəyə bölmüşdür. Qanunlar giriş, nəticə və maddələrdən ibarətdir. Daşın yuxarı hissəsində tanrı Madrukdan qanunları qəbul edən Hammurapi təsvir olunmuşdur. Maddələrin bir hissəsi (1-5) məhkəmə prosesi normalarını müəyyənləşdirir. Maddələrin əksəriyyəti (6-126) mülki məsələlərin müxtəlif sahələrini əks etdirir. Bir çox maddə (127-195) ailə, nikah və vərəsəlik hüquq qaydalarına həsr olunmuşdur. Qalan maddələr (196-282) müxtəlif məsələlərin hüquqi həllini nəzərdə tuturdu.

Qanunların iki nüsxəsi 1945-1947-cı illərdə İraq arxeoloqu Taha Bəkir tərəfindən tapılmışdı. Kitabənin zədəli olmasına baxmayaraq, qanunun giriş hissəsi və 60-a qədər maddəsi qalmışdır. Bir neçə maddə bazar qiymətlərinin və əməyin ödənilməsi qaydalarını müəyyənləşdirir. Burada ailə və nikah, alqı-satqı, mülk və s. məsələləri hüquq normasına salan maddələr də vardır. Bir sıra maddələr qulların vəziyyətini və tam hüquqsuzluğunu əks etdirir. Qullara damğa vururdular, onları satır və girov qoyurdular. Qul ağanın icazəsi olmadan şəhəri tərk edə bilməzdi.

Qanunlarda xüsusi mülkiyyətin, insanların hüquqlarının möhkəmləndirilməsi və təbiətin qorunması məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilmişdi. Hammurapinin titullarından biri "ədalətin hökmdarı" onun sarsılmaz şöhrətindən qaynaqlanır, belə ki, Hammurapi qaynaqlarda qeydə alınmış ilk qanunlar toplusunun banisidir. Alimlər daş kitabə üzərində yazılmış, 282 maddədən ibarət Hammurapi qanunlarını sami yenilikçiliyi ilə şumer qanunlarının qarışığına əsaslandığını qeyd edirlər, lakin onlar hansı qanunun şumer, hansının samilərə aid olduğu barədə qərara gələ bilmədikləri üçün bütün mətni sadəcə olaraq Mesopotamiya qanunşünaslığı kimi qəbul edirlər. Qanunnamənin bəzi şərtlərinə nəzər salmazdan əvvəl, onu da demək lazımdır ki, Hammurapi qanunları müasir "qanuni bərabərlik" anlayışına ziddir. Hammurapi qanunlarında qulların heç bir hüququ yoxdur və yüngül (adi) səhvlərə görə ağır cəzalara məruz qalırlar. Bundan əlavə, 2 hüquqi (qanuni) sinif qeyd edilir; aristokratlar kimi başa düşülən "insanlar" və qanunda haqlarında az bəhs edilmiş, lakin onlara aid bəzi hüquqların qeyd olunduğu, nə aristokrat, nə də qul olan, başqa bütün insanlar. Digər bir aristokratı qətlə yetirmiş aristokrat, qul olmayan və aşağı təbəqəli insanı qətlə yetirənə (aristokrata) nisbətən daha ağır cəzalandırılırdı, qulu qətlə yetirmiş aristokrat isə sadəcə quldarın əmlakına zərər yetirdiyinə görə cəzalandırılırdı. "Gözə göz" və "müştəri ehtiyyatlı olmalıdır" qanunları Hammurapi qanunlarının əsasını təşkil edən ən məşhur iki qanundur. İlk baxışda hər iki qanun son dərəcə primitiv görünür. Müəyyən bir cəzanın ödənilməsini təklif edərkən (əgər bir adam digərinin gözünü çıxarmışdırsa, onun da gözü çıxarılmalıdır; əgər bir adam digərinin sümüyünü sındırmışdırsa, onun da sümüyü sındırılmalıdır) heç vaxt hadisənin təsadüfən (istəməyərək) baş verə bilmə ehtimalı nəzərə alınmır və bu qanunlar tükürpədici dərəcədə təhqir və işgəncə cəzalarını tələb edir. Hammurapi qanunlarının müasir hüquqşünaslıqla müqayisədə daha müxtəlif məqsədləri hədəflədiyini nəzərə aldığımız təqdirdə, bu qanunlar daha anlaşıqlı olmağa başlayır. Mesopotamiyalılar, başlıca olaraq, dava-dalaşların qarşısını almaq üçün qanunlar vermişdilər. Onlar belə düşünürdülər ki, başqasına yetirdiyi xətər onun özünə edilsə, qəddar hərəkətlər edən həmin şəxs bu cür davranışlar etməkdən çəkinər. Onlar həmçinin belə hesab edirdilər ki, cəzalar yalnız cəld və mərhəmətsiz şəkildə həyata keçirildiyi təqdirdə insanlar üzərində qorxuducu təsir yaradar. Onlar bu məsələyə cinayət səbəbini rədd etmək üçün zəruri olan nöqteyi-nəzərdən yanaşırdılar, çünki istintaq şərtləri və dəlilləri vaxt apara bilər və bununla da cinayətkar özünü necə müdafiə edəcəyini bildiyinə görə, qəsdən törədilmiş cinayətlərin cəzasız qalma ehtimalına yol aça bilərdi. "Müştəri ehtiyyatlı olmalıdır" qanununa gəldikdə, bu qanun da həmçinin münaqişələrin qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Çünki müştəri heç bir hüququnun olmadığını və hər hansısa iddia irəli sürdüyü təqdirdə dərhal cəzalandırılacağını bilirdi. Mesopotimya hüquqşünaslığının real şərtlərini nəzərə alarkən, onu da əlavə etmək lazımdır ki, Hammurapi qanunları bütövlükdə ədalət anlayışına zidd deyildir. Müəyyən cəzaların ödənilməsi tələblərinin, həqiqətən də, qəddar olmasına baxmayaraq, Hammurapi qanunlarında ədalət anlayışı tamamilə qıt deyildi. Belə ki, "gözə göz" qanunu "gözə baş" yaxud "dırnağa göz" qanunlarına nisbətən daha ədalətli idi. İkincisi, mücərrəd etik qaydalar Hammurapi qanunlarının müəyyən maddələrində xüsusi yer tutur. Məsələn, mesopotamiyalılar hesab edirdilər ki, övladlar öz valideynlərinə qarşı sayğılı olmalıdırlar, buna görə də qanunun 195-ci maddəsində deyilir: Əgər oğul öz atasını vurubsa, onun əlləri kəsilməlidir və sonuncusu, dövlət bəzən sadəcə ittiham etmək və cəzalandırmaq yerinə, sosial rifahın qarşılanmasını da təmin edirdi. "Rifah dövləti" şərtinin ən gözəl nümunəsi qanunun 23-cü maddəsində yer alır, maddədə deyilir: Əgər bir şəxsin əmlakı oğurlanıb və oğru tapılmayıbsa, o halda oğurluğun baş verdiyi şəhər əmlakı oğurlanmış şəxsin mülkünün əvəzini ödəməlidir. Qərbdə ədalət anlayışının daha sonralar xeyli inkişaf etməsinə baxmayaraq, Hammurapi qanunlarında yer alan qaydaların əksəriyyəti ədalət anlayışının gələcək inkişafının başlanğıc nöqtəsinə çevrilmişdir.

Hammurapi qanunlarından bəzi maddələr

Akkad dilində mixi yazı ilə yazılmış 282 maddə

Hammurapi qanunları digər qədim qanun külliyyatları ilə ümumi oxşar cəhətlərinə baxmayaraq, daha dəqiq və geniş hazırlanmışdı. Hammurapi qanunları külliyyatı hüquq və iqtisadi münasibətlərin müəyyən formalarını qaydaya salmaq məqsədilə tərtib olunmuşdu. Burada qədim şumer və akkad adət-ənənələri və hüquq normaları öz əksini tapmışdı, əvvəlki qanunlar müəyyən dərəcədə təkrar olunmuşdu. Hammurapi qanunları sinfi mahiyyət daşımaqla hakim sinfin mənafeyini müdafiə edirdi. Buna baxmayaraq, Hammurapi qanunları qədim Şərqin nadir ədəbi və tarixi abidələri sırasına daxildir.

Əgər adam adamın gözünü tökmüşdürsə, onun gözü tökülməlidir. Əgər adam özünə bərabər adamın dişini vurub çıxarıbsa, onun dişi vurulub çıxarılmalıdır.
Əgər oğul atanı vursa, onun barmaqları kəsilməlidir.
Adam and altında başqasının üstünə adam öldürmə ittihamını yıxıb onu ifşa etməyə başlasa və bunu sübut edə bilməsə, o zaman ifşa edən öldürülməlidir.
Əgər savaşmada biri digərinə xətər yetirsə, bu adam and içməlidir ki, mən onu qəsdən vurmamışam və həkimin xərcini ödəməlidir.
Əgər öküz icarəyə götürüldükdə çöldə onu şir parçalasa, ziyan yalnız sahibin üstündə qalır. Yox əgər icarəyə götürənin baxımsızlığından, döyməsindən ölərsə, o, əvəzində sahibinə öküz verməlidir.
Əgər bir adamın borcu varsa, o borcun əvəzinə ona uşağı olmuş qul qadın veribsə, həmin adam müəyyənləşdirilmiş qayda əsasında gümüş və borcunu ödəyib qul qadını geri ala bilər.
Əgər bir adam başqasının yanına əmanət qızıl, gümüş və.s. qoyursa, o, şahidlik əsasında müqavilə bağladıqdan sonra əmanət qoyma haqqına sahibdir.
Əgər bir adamın heç bir şeyi itmədiyi, oğurlanmadığı halda, “mənim filan şeyim itib” iddiası ilə qonşularını ittiham edərsə, qonşuları andiçmə yolu ilə onu tanrı qarşısında ifşa edirlər və şər atan həmin adam qonşularına iddia etdiyi məbləği ikiqat ödəməlidir.
Əgər qul öz sahibinə “sən mənim sahibim deyilsən” deyərsə, qul sahibi onun yalan dediyini sübut etməlidir; əgər istəyərsə, qul sahibi bunun cəzası olaraq öz qulunun qulağını kəsə bilər.
Əgər bir adam arvad alıb bu barədə yazılı müqavilə bağlamırsa, onun aldığı qadın qanuni arvad sayılmır.
Əgər bir adam övladı olmayan birinci arvadını boşayırsa, o həmin qadına aldığı miqdarda gümüş ödəməli, qadının ata evindən gətirdiyi cehizləri də geri qaytarmalıdır.
Əgər uçmuş evdə ev sahibinin oğlu ölərsə, ev sahibi həmin evi tikmiş bənnanın oğlunu öldürmək haqqına sahibdir.
Əgər bir adam atasına münasibətdə miras haqqından məhrum olmağa səbəb bir günaha yol veribsə, hakimlər ilk dəfə onu bağışlaya bilər. Əgər eyni günah ikinci dəfə təkrar olunarsa, həmin adam miras haqqından məhrum edilir.
Əgər qul hər hansı bir nəfərin üzünə şillə vurubsa, qul sahibi onun qulağını kəsməlidir.
Əgər bir adamın evi yanarsa və o birisi o yanğını söndürməyə gəlib yardım edərkən ev sahibinin əşyalarına tamah salıb hər hansı bir şey oğurlayarsa, həmin adam oda atılıb yandırılmalıdır.
Əgər şah ordusunda xidmət edən hərbçi şahın əmri əsasında gerçəkləşən hərbi yürüşdə iştirak etmirsə və ya yürüşə öz əvəzinə muzdlu əsgər göndərirsə, həmin hərbçi öldürülməlidir, tutduğu muzdlu əsgər onun evini müsadirə edə bilər.
Əgər bir adam əkin üçün torpaq icarəyə götürüb orada heç bir şey əkib biçmirsə, zəruri işi görmədiyi üçün həmin adam ifşa edilməli və torpaq sahibinə öz qonşuları kimi çörək (məhsul) ödəməlidir.
Əgər bir adam başqasına dostluq əsasında gümüş (pul) veribsə, əldə edilmiş gəlir tanrı qarşısında bərabər şəkildə bölünməlidir.
Əgər bir adam başqasının azyaşlı uşağını oğurlayarsa, o öldürülməlidir.
Qarət və quldurluqla məşğul olan adam tutularsa, ölümə məhkum edilməlidir

Mənbə

Western Civilizations - Robert E. Lerner, Standish Meacham, Edward McNall Burns.