Ləzgilər
Ləzgilər (ləzg. лезгияр, лекьер) — əsasən Azərbaycanın şimal-şərqini əhatə edən və Dağıstanın cənub-şərqində yaşayan Qafqaz xalqlarından biri.
| |||||||||||||||||||||||||||
| Hacı Davud | |||||||||||||||||||||||||||
| Ümumi sayı | |||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 886 600[2] | |||||||||||||||||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||
| Dili | |||||||||||||||||||||||||||
| Dini | |||||||||||||||||||||||||||
| Daxildir | |||||||||||||||||||||||||||
| Ləzgi xalqlar | |||||||||||||||||||||||||||
| Mənşəyi | |||||||||||||||||||||||||||
| Qafqaz Albanları | |||||||||||||||||||||||||||
| Qohum xalqlar | |||||||||||||||||||||||||||
Ləzgilərin çoxu islam dininin sünni məzhəbinə etiqad edir. Antropoloji cəhətdən Qafqaz irqinə aiddirlər. Ləzgi dilində danışırlar.
MədəniyyətRedaktə
Ləzgilərin mədəniyyəti İslam, Ləzgival (mənəvi əxlaq qaydaları), yah-namus (şərəf), sihillər (soylar) və ləzgi dilinin istifadəsinə əsaslanır. Ləzgilərin mədəniyyəti, digər Dağıstan xalqlarında olduğu kimi suvarar (adətlər) və İslamdan ibarətdir. Ən önəmli bayramları Ramazan və Qurban bayramlarıdır.
LəzgivalRedaktə
Ləzgilərin namus, şərəf, qeyrət, əxlaq və ədəb anlayışlarına Ləzgival deyilir. Ləzgival heç kim tərəfindən yazılmamış, ləzgilərin arasında öz-özünə formalaşmış yüksək əxlaq və davranış qaydalarıdır. Uşaqlıqdan bəri cəmiyyətin hər bir üzvünün həyatının bütün sahələrini əhatə edər. Ləzgival, valideynlər və ləzgi cəmiyyəti tərəfindən nəsildən nəsilə ötürülən əxlaq, şərəf və davranış qaydaların bütünüdür. Bu əxlaqi və etik davranışlar cəmiyyətdə ləzgi qadının namus və şərəfini qorumağa yönəlikdir.[12][13][14]
DinRedaktə
Ləzgilər İslamın sünni qolunun İmam Şafi məzhəbinə aiddirlər[15]. XIX əsrdə ləzgilərin şeyxi Məhəmməd Kuravi Çar Rusiyası ilə mübarizə üçün ləzgilərin arasında müridizm hərəkətını başladır, daha sonra bu hərəkata digər Dağıstan xalqları da qoşulur, şeyxin tələbələri arasında ən tanınmışı Şeyx Şamildir.[16] Qafqaz müharibəsindən sonra Çar Rusiyası müridizmə qadağa qoyur, lakin Qafqaz-Rus anlaşmasına əsasən məscidlər fəaliyyətinə davam edə bilirlər.[17] 27 aprel 1930-cu ildə ləzgilər Qazı Məhəmməd Ştulvinin başçılığı altında sovet hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırırlar,[18] lakin 1930-cu ilin noyabrın 29-da bütün üsyançılar edam edilir, məscidlər bağlanır, Quran oxumaq qadağan edilir, dini xadimlər və ailələri isə sürgün edilir.[19] Beləliklə, İslamın təsiri ləzgilərin arasında xeyli azaldılır, lakin 10 il sonra 1940-cı ildə ləzgilər yenidən sürgün edilir, artıq Stalin tərəfindən Mərkəzi Asiyaya. İslamın təbliğinə və Qazı Məhəmməd Xuluxvi, Kiri Buba, Qazı Məhəmməd Ştulvi kimi xalq qəhrəmanlarının adlarının çəkilməsinə belə tamamilə qadağa qoyulur.
DilRedaktə
Ləzgi dili Qafqaz dilləri ailəsinin Çeçen-Dağıstan dilləri qolunun Ləzgi dilləri yarımqrupuna daxildir.[20] 1928-ci ilə kimi Ləzgi dili üçün ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunub, 1928–1938-ci illərdə latın qrafikalı əlifbadan, 1938-ci ildən başlayaraq isə kiril əlifbasından istifadə edilir.[21] Dünyada Ləzgi dilində 776 min nəfər danışır.[22] Son illərdə yeni nəsil arasında Ləzgicə bilənlərin sayı azaldıqdan UNESCO Ləzgi dilinin yox olma təhlükəsinin olduğundan xəbərdar etdi.[23]
MəskunlaşmaRedaktə
AzərbaycandaRedaktə
| Rayon | 1939-cu il[24][25] | 1959-cu il[26] | 1970-ci il[27] | 1979-cu il[28] | 1999-cu il[29] | 2009-cu il[30] | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | |
| Azərbaycan üzrə | 111 666 | 3.60% | 98 211 | 2.66% | 137 250 | 2.68% | 158 057 | 2.62% | 178 021 | 2.24% | 180 312 | 2.02% |
| Qusar | 47 415 | 88.9% | 37 585 | 86.6% | 55 164 | 87.7% | 59 325 | 87.9% | 73 278 | 90.7% | 79 600 | 90.6% |
| Bakı | 7 142 | 1.2% | 6 913 | 1.1% | 12 462 | 1.5% | 16 096 | 1.6% | 26 145 | 1.5% | 24 868 | 1.2% |
| Xaçmaz | 8 489 | 15.8% | … | … | 1 | 0.0% | … | … | 0% | 24 688 | 0% | |
| Qəbələ | 2 401 | 7.4% | … | … | … | … | … | … | 0.% | 16 020 | 0.25% | |
| Quba | 7.3% | … | … | 0% | … | … | 0.0% | 8 952 | 0.01% | |||
| İsmayıllı | 6.0% | … | … | 0% | 0.0% | 0.0% | 8 079 | 0.0% | ||||
| Oğuz | 300 | 9.8% | 0.11% | 0% | 0% | 0.0% | 4 731 | 0.0% | ||||
| Göyçay | 6 683 | 3.8% | 4 038 | % | 3 308 | % | 0% | 0.0% | 396 | 0.% | ||
Azərbaycanda ləzgilər respublikanın 20-dən çox rayonunda, həmçinin Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Göyçay və başqa şəhərlərində yaşayırlar. Quba, Qusar, Xaçmaz, İsmayıllı, Qəbələ, Şəki, Qax və Oğuz ləzgilərin yığcam yaşadıqları rayonlardır[31].
Ləzgilər Azərbaycan əhalisinin 2,0%-ni təşkil edir (2009).[32] 30-cu illərdə məktəblərdə ana dilinin keçilməsinə baxmayaraq, 1936-cı ildən ləzgi dilində dərslərin keçilməsi ləğv edilmişdir. Bu, ləzgilərin assimilyasiya prosesini gücləndirmiş, xalqı yoxa çıxmaq təhlükəsi qarşısında qoymuşdur[31]. 1993-cü ildən başlayaraq Azərbaycanda ləzgi dilində dərsliklər çap edilir. Hazırda 94 məktəbdə (891 sinif) ləzgi dilində dərslər keçirilir. Həmin məktəblərdə 15 000-ə yaxın şagird təhsil alır. Ləzgilərin sıx yaşadığı Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun sənayesinin əsasını yüngül və yeyinti sənayesi təşkil edir. Başlıca olaraq meyvə-tərəvəz, şərab və süd məhsulları emal edilir. Rayonun kənd yerlərində xalçaçılıq ənənəvi sənətkarlıq növü kimi inkişaf etməkdədir. Qafqazın qədim xalqlarından olan ləzgilər bu bölgənin iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayırlar.
DağıstandaRedaktə
Tanınmış şəxsiyyətlərRedaktə
- Aydəmirov Yaşar Məhəmməd—hərbçi, general-leytenant
- Hacı Davud Müşkürvi (1680–1735) — Qafqaz tarixinin ən görkəmli və böyük şəxsiyyətlərindən biri, ləzgilərin milli və dini istiqlal hərəkatına başçılıq etmiş Şimali Qafqazın birinci imamı.
- Hadisə — Belçikada doğulmuş, həm Belçika, həm Türkiyə vətəndaşı olan müğənni və televiziya aparıcısı.
- İbrahim bəy Heydərov — zadəgan, millətçi fəal və Şimali Qafqaz ziyalılarından biri.
- Kiri Buba — Ləzgilərin xalq qəhrəmanı, XIX əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda və Dağıstanda "qaçaq hərəkatı"nın fəal iştirakçısı.
- Həsənəli xan Dağıstani — ləzgi mənşəli Səfəvi məmuru
- Fətəli xan Dağıstani — Dağıstanın köklü qumuq ailələrindən olan Şamxal ailəsinə mənsub əsilzadə.
- Səfi xan Ləzgi — 17-ci əsrdə Səfəvi dövlətində ləzgi şahzadəsi ailəsindən olan məmur.
- Aslan xan Dağıstani — XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi məmuru. Şah Hüseynin (1694-1722) dövründə ləzgi mənşəli Kuhgiluyə (1702–1708) və Astarabad bəylərbəyi.
- Eldar Əzizov — Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı.
- Şair Alxasov — Qusar Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı.
- Tehran Mənsimov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin (XTQ) polkovniki
- Dünyamalı Məmmədov (əmək qəhrəmanı) — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
- Mahmud Əbilov — hərbi xadim, general-mayor
- Şair Ramaldanov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Hərbi Akademiyasının təlim-tədris hissəsinin sabiq rəisi və akademiyanın sabiq rəis müavini, ASQ-nin ehtiyatda olan polkovniki.
- Rəcəb Pekər — türk əsgəri və siyasətçisi. Türkiyənin keçmiş baş naziri
- Süleyman Kərimov — Rusiya parlamentində təmsil olunan qafqazlı milyardçıdır.
Ləzgi əsilli Azərbaycan Milli Qəhrəmanları və ŞəhidləriRedaktə
- Çingiz Qurbanov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
- Sərhəd Zöhrabbəyov — "Azərbaycan bayrağı" ordeni ilə təltif edilmiş, baş leytenant, Bərdə hərbi batalyonunun ilk Qərargah rəisi, 1992-ci ildə şəhid olub.
- Samir Kaçayev — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri, heykəltəraş. 2016-cı il Aprel döyüşləri şəhidi.
- Əmiraslan Xeyirbəyov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri. 2016-cı il Aprel döyüşləri şəhidi.
- Ümüd Xəncəlov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri, Vətən müharibəsinin şəhidi.
- Etibar Şirinov (şəhid) — İkinci Qarabağ Vətən Müharibəsi şəhidi
- Malik Xeyirbəyov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri, Vətən müharibəsinin şəhidi.
- Sənan Zamanov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin mayoru, Vətən müharibəsi şəhidi
- Ramil Balabəyov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri, Vətən müharibəsi şəhidi.
- Elnur Səmədov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin leytenantı,Vətən müharibəsi veteranı, 2022-ci il sentyabr döyüşləri şəhidi.
Ləzgi idmançılarRedaktə
- Əmrə Bəlözoğlu — Ləzgi əsilli keçmiş türkiyəli futbolçu
- Nazim Hüseynov — Cüdo üzrə 1992-ci il Olimpiya çempionu
- Namiq Ələsgərov — Misli Premyer Liqasında çıxış edən Sabahın futbolçusu
- Ruslan Qurbanov — Azərbaycanlı futbolçu. "Keşlə FK"nin oyunçusudur.
- Vahid Rəhimov — yunan-roma güləşçisi.
- Əliəshab Səlimov — boks üzrə Avropa və Dünya çempionu.
- Narvik Sırxayev — futbolçu.
- Rahid Əmirquliyev — futbolçu.
- Rasim Ramaldanov — futbolçu.
- Bədavi Hüseynov — Azərbaycanlı futbolçu, "Qarabağ FK"-nın mudaficisi
- Şahrudin Məhəmmədəliyev — Azərbaycanlı futbolçu, "Qarabağ FK"-nın qapıçısı.
- Rüfət Dadaşov — futbolçu.
- Renat Dadaşov — "Ayntraxt Frankfurt FK"-nun futbolçusu.
- Rasim Tahirbəyov — "Anji"nin futbolçusu.
- Sərdar Sərdarov — "Anji"nin futbolçusu.
- Əbdürrəhim İsayev — taekvondoçu,
- Ələkbər Məmmədov — SSRİ əməkdar idman ustası, futbolçu
- Radik İsayev — Taekvondoçu 2016 Rio Olimpiya çempionu
- Zaur Hacıbabayev — Qaydasız döyüş (MMA) üzrə Avropa, Asiya, Avrasiya və dünya çempionu
Ləzgi şairlərRedaktə
- Mirzə Həsən Əlqədari — tarixçı-alim, şair
- Süleyman Stalski — şair
- Asəf Mehman — ləzgi şairi
- Səid Koçxyurski — Ləzgi şairi, aşıq. Əsərlərini ləzgi və Azərbaycan dillərində yazmışdır.
- Ləzgi Əhməd — XVIII əsr ləzgi əsilli Azərbaycan şairi.
- Nazim Axtınski — XVIII əsr ləzgi əsilli Azərbaycan şairi.
- Qiyas Məcidov — Ləzgi yazıçı və dramaturqu.
- Stal Sayad — ləzgi şair.
- Yosuf Al-Lakzi -- Tarix
- Mamus Al-Lakzi -- Tarix
- Muhəmməd Əmin — şair
- Sədaqət Kərimova — şairə
Ləzgilərin soyqırımıRedaktə
Ləzgi Digah kəndində baş verən Qanlı dərə soyqırımında erməni-daşnak dəstələri ayrı-ayrı mənbələrə və şahidlərə əsasən 12 minədək ləzgi, eləcə də 4 mindən çox azərbaycanlı və tat əhalini qətlə yetirmişdir.[mənbə göstərin]
İstinadlarRedaktə
- ↑ Языки и общества/Энциклопедия. — ИЯ РАН, Москва, 2006. — С.253
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-02.
- ↑ "National composition of population of Russi is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-31.
- ↑ "PEOPLE NAME: LEZGHI OF AZERBAIJAN". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-02.
- ↑ "National composition of population of Turkmenistan is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
- ↑ "The national composition of the population of Kazakhstan is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
- ↑ "The national composition of the population of Ukraine is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
- ↑ "The national composition of the population of Uzbekistan is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
- ↑ "The national composition of the population of Turkey was estimated Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
- ↑ "National composition of population of Kyrgyzstan is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
- ↑ "National composition of population of Georgia is estimated to Joshuaproject". 2022-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
- ↑ Халилрин Шамил. народа как свод этических правил лезгин.gival/ "Лезгивал" (#bad_url). АЛАМ (rus). 2020-04-20. İstifadə tarixi: 2021-06-13.
- ↑ В. А. Тишков. Российский Кавказ: книга для политиков. Росинформагротех. 2007. səh. 138.
- ↑ Вестник Евразии. 8—11. Ди-Дик. 2000. səh. 36.
- ↑ П.И. Пучков. "РАЗДЕЛ II. РОССИЙСКИЙ ОПЫТ. СОВРЕМЕННЫЕ РЕАЛИИ" (PDF). www.isras.ru. 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-12-10. Orijinal mətn (rus.)
Умеренный шафиитский мазхаб преобладает среди дагестанских народов (кроме ногайцев), его придерживаются чеченцы, большинство ингушей, большая часть живущих в России курдов (потомки выходцев из Армении и некоторое число потомков выходцев из Туркмении), небольшая группа обосновавшихся в России талышей.
- ↑ Алкадари. "Асари-Дагестан". Цитата: "Один ученый-ширванец по имени Хас-Магомед-эфенди, выучившись наукам сначала у него, вернулся к себе, отправился в Ширване в селение под названием Кюрдамир к шейху Исмаил-эфенди, бывшему муршидом тариката накшбенди, выучился у него тарикату и был посвящен, а потом вторично прибыл в то селение (в Юхари-Яраг), но на этот раз он стал там муршидом тариката и стал ему обучать народ. Даже бывшего своего учителя явных наук, упомянутого Магомед-эфенди он обучил тарикату и дал ему инвеституру на наставничество".
- ↑ http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1840-1860/Orlov_Davydov/brief_samil_02_09_1859.htm
- ↑ Данные сводки Курахского РК ВКБ(б) в Дагобком партии
- ↑ Х. Махмудов. "Дело" шейха Штульского [ölü keçid]
- ↑ "Лезгинский язык". БСЭ. 2012-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-07.
- ↑ "Лезгинский алфавит и его романизация" (PDF). 2011-08-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-06-16.
- ↑ Суммарно согласно данным Ethnologue по Азербайджану и данным российской переписи. Отдельно эти числа отражены в преамбуле статьи (364000 и 402173)
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-16.
- ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1939-го года Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 21.04.2018
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения районов, городов и крупных сел союзных республик СССР. Азербайджанский ССР >> Исмаиллинский Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine // Источник: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, Д.Д. 966–1001 ("Национальный состав населения по СССР, республикам, областям, районам"), Д.Д. 256–427 (табл. 26 "Национальный состав населения районов, районных центров, городов и крупных сельских населенных пунктов") — yoxlanılıb: 21.04.2018
- ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1959-го года Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 21.04.2018
- ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1970-го года Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 21.04.2018
- ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1979-го года Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 21.04.2018
- ↑ Population statistics of Eastern Europe Arxivləşdirilib 2017-11-16 at the Wayback Machine: Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census Arxivləşdirilib 2015-06-27 at Archive.today — yoxlanılıb: 21.04.2018
- ↑ Population statistics of Eastern Europe Arxivləşdirilib 2017-11-16 at the Wayback Machine: Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census Arxivləşdirilib 2012-02-07 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 21.04.2018
- ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-02.
- ↑ Azərbaycanın əhalisi Arxivləşdirilib 2022-09-11 at the Wayback Machine — Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi
- ↑ "Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года". 2012-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-16.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам. Arxivləşdirilib 2020-05-13 at the Wayback Machine: см. Arxivləşdirilib 2012-10-18 at the Wayback Machine
Xarici keçidlərRedaktə
- Дуьняда авай Лезгияр
- Lezgi Informational Entertainment Port
- Лезгинский этнокультурный портал Arxivləşdirilib 2017-06-19 at the Wayback Machine
- Lezgi mp3
- Lezgi National Electronic Library — Ulub.info Arxivləşdirilib 2016-10-06 at the Wayback Machine
- The Lezgin people on Azerb.com
- "Suvar" ləzgi ansamblının konserti keçirilib
