Vikipediya

Pənahəli xan

(Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir səhifəsindən yönləndirilmişdir)

Pənahəli xan və ya Pənahəli xan Cavanşir (fars. پناهعل خان جوانشیر‎; 1693, Qarabağ – 1763, Şiraz) — Cavanşirlər sülaləsinə mənsub olan Qarabağ xanlığının qurucusu, ilk xanı, sərkərdə. 1748-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra Pənahəli xan Qarabağ xanlığını yaradır.[5]

Pənahəli xan
Pənahəli xan İbrahimxəlil ağa oğlu Sarıcalı-Cavanşir
Müasir rəssam Rizvan Qarabağlı tərəfindən təsvirlənmiş, Rəsul Həsən tərəfindən rənglənmiş Pənahəli xanın portreti
Müasir rəssam Rizvan Qarabağlı tərəfindən təsvirlənmiş, Rəsul Həsən tərəfindən rənglənmiş Pənahəli xanın portreti
1748[3] – 1763[4]
SonrakıMehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 1693
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1763
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Uşaqları
Dini şiəlik
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Pənahəli xan xanlığı, var-dövlətini və özünü qorumaq üçün ilk olaraq müdafiə tədbirləri görür və Bayat qalasını tikdirdi. Özünə yaxın və sədaqətli adamlarını ətrafına toplayır. Güclü qoşun yığaraq ona itaət etməyənləri müxtəlif yollarla və vasitələrlə özünə tabe etdirdi. Xalqın hörmətini qazandı. Üç il sonra, 1751-ci ildə Tərnəkütdə Şah bulağı deyilən yerdə Şahbulaq qalasını inşa etdi və tədricən xanlığın ərazisini əlavə torpaqlar hesabına genişləndirdi.[6] Azərbaycanda cərəyan edən hadisələr — feodal vuruşmalar göstərdi ki, Şahbulaq qalası da o qədər qüvvətli sığınacaq deyil, nisbətən qüvvətli düşmənin "qurbanı" ola bilər. Pənahəli xan Şuşa qalasını[q 1] tikdirib xanlığın iqamətgahına çevirdi. Qarabağ xanlığının ilk şəhəri olan Şuşanın siması Bərdə, Beyləqan, Bakı, Gəncə, Şəki və Şamaxı kimi ərazilərin memarlıq üslublarını özündə əks etdirib.[7]

Pənahəli xanın hakimiyyətini ilk olaraq Vərəndə məliki II Şahnəzər tanıdı. Bu tanıma həm də "nikah diplomatiyası" vasitəsilə möhkəmləndirildi. Onun qızı Hürzadla İbrahimxəlil ağa nikahlandı. Xaçın məliki Məlik Mirzədən tabe olmaqdan imtina etməsi Pənahəli xanın onun üzərinə yürüş etməsinə səbəb oldu. O, Ballıqaya adlanan yerdə məğlub olaraq mərkəzi hakimiyyəti tanımaq məcburiyyətində qaldı. Dizaq, Çiləbörd, Gülüstan məliklərinin də düşmənçilik siyasəti iflasa uğradı. Bir müddət sonra onlar da xan hakimiyyətinə tabe oldular.[8]

Bayat savaşından sonra Qarabağ xanlığının ərazisi xeyli genişləndi. Şamaxı, Şəki, İrəvan, Naxçıvan, Təbriz xanlıqları Pənahəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi. Pənahəli xan isə öz növbəsində Gəncə, İrəvan, Naxçıvan və Ərdəbili ələ keçirərək onların idarəsini öz adamlarına tapşırdı.[7][8]

Qarabağ xanlığı kimi bir xanlığın yaranması ətrafdakı xanları və hakimləri ciddi narahat etməyə başladı. Onlarda biri də Astrabad hakimi Məhəmmədhəsən xan Qacar oldu. O, 1757-ci ildə güclü bir qoşunla Qarabağ xanlığı üzərinə yürüşə başladı. Döyüş Qarabağ qüvvələrinin qələbəsi ilə nəticələndi. Xanlıq 1759-cu ildə urmiyalı Fətəli xan Əfşarın hücumuna məruz qaldı. Fətəli xan Əfşarın üzərinə yürüşünü Qarabağ salnaməçiləri ətraflı şəkildə təsvir edirlər. Zənd hakimi Kərim xan, Fətəli xan Əfşarla arasında olan müharibəyə Pənahəli xanı da əlavə etdi. Pənahəli xan Kərim xana yardım məqsədilə Fətəli xanla mübarizə apardı. Döyüşlər Fətəli xanın məğlubiyyəti ilə nəticələndi və o, öldürüldü. Kərim xan Zənd isə ona yardım göstərən Azərbaycan xanlarını şənlik adı ilə Şiraza dəvət edib, əsir götürdü. Pənahəli xan 1763-cü ildə, 69–70 yaşlarında Şirazda vəfat etdi.[8]

Pənahəli xan Bayat, Şahbulaq və Şuşa qalalarından əlavə, Əsgəran qalası və Qarabağ xan sarayının yaradıcısıdır. Hal-hazırda qalalar və xan sarayı yararsız vəziyyətdədir. Pənahəli xan Şuşa qalasını tikdirdikdən sonra, burada sikkəxana açdırmışdı. Həmçinin sikkəxanada pənahabad adlı sikkə də buraxılmağa başlamışdı. Pənahabad sikkəsi və Şuşa qalasının parad qapısının açarı hal-hazırda Azərbaycan Tarixi Muzeyində yerləşir.

Həyatının və fəaliyyətinin ilk illəri

redaktə

Pənahəli xan 1693-cü ildə İbrahimxəlil ağanın və Qızlarbəyim xanımın ailəsində, Qarabağın Alaqarğu kəndində anadan olub. Mirzə Adıgözəl bəy Cavanşir sülaləsinin yaradıcısı olan Pənahəli bəyin əslən Sarıcalı tayfasından olduğunu qeyd etmişdir. Mirzə Camal Cavanşir isə onun bu fikrini Cavanşirlərin Sarıcalı oymağından olmasını yazmaqla qəbul edir. Mirzə Camal bəy yazır: "Mərhum Pənah xanın əsl-nəsəbi Qarabağın Cavanşir elindəndir. Bu el qədim zamanlarda Türkistandan gəlmiş Bəhmənli elinin bir qolu olan Sarıcalı oymağındandır. Bunların atababaları Cavanşir eli arasında məşhur, adlı-sanlı, çörəkli, mal-dövlət və ehsan sahibi olmuş adamlar idilər".[9]

1723-cü ildə Osmanlı ordusunun Qarabağı almasından sonra İbrahimxəlil ağa Sarıcalı Cavanşir övladlarını və oymağın bir hissəsini götürüb Araza üz tutdu. Qarabağ bəylərbəyi II Uğurlu xan Ziyadoğlu-Qacar isə II Təhmasibin yanına getdi. 1730-cu ildə şah onu 700 nəfərlik dəstə ilə Qarabağa qoşun toplamağa göndərdi. Uğurlu xan Bərgüşad və Bərdə qəzalarından 12 min nəfərlik qoşun yığdı. İbrahimxəlil ağa və oğulları Fəzləli ağa, Pənahəli ağa, Behbudəli ağa, İsmayılxan ağa də onlara birləşdilər. Bu birləşmə Nadir şah Əfşarın tabeliyinə keçdi. Nadir şah Fəzləli ağaya bəy ünvanı verib, onu əvvəlcə naibi, sonra isə eşikağası təyin etdi. Fəzləli bəy vəfat etdikdən sonra, onun vəzifəsini kiçik qardaşı Pənahəliyə tapşırdılar. Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Nadir şah onun kiçik qardaşı Pənahəlini hüzuruna çağırıb, əlinə çomaq verdi, əynini qiymətli eşikağası xələti ilə bəzədi və böyük qardaşının mənsəbini ona verdi".[10]

Pənahəli bəy qardaşının taleyinin onu da gözlədiyindən şübhələnərək sarayı tərk etdi. Pənahəli bəy müəyyən müddət Zəngəzur yaylağında, Qara Murtuza bəyin yanında qaldı, sonra isə öz tərəfdarlarını toplayaraq, inzibati mərkəzlərə — Gəncəyə, Naxçıvana, Şəkiyə və digər yerlərə basqınlar etdi.[11] Əhməd bəy Cavanşir yazır: "Pənahəli bəy onu tutmaq üçün gələnlərə, habelə Dağıstan tərəfdən olan basqınlardan ölkəni qoruyanlarla mübarizədəki müvəffəqiyyətdən ruhlanaraq, gələcəkdə özü üçün daha əlverişli şərait yaranacağı təqdirdə əhalinin rəğbətini qazanmaq məqsədilə, xalqa zülm edənlərə qarşı amansız olmaqla, adi partizan dəstələri başçılarına nisbətən daha çox insanpərvərlik göstərirdi. Bu zaman təqribən 14–15 yaşına çatmış böyük oğlu İbrahimxəlil ağa, bir müddət sonra Qarabağa, Pənahəli bəyin yanına gəlir".[12]

Nadir şah Təbriz və Şamaxı hakimlərinə Pənahəli bəyin tutularaq paytaxt Məşhədə gətirilməsini əmr edir. Lakin həmin dövrdə Cənubi Qafqazda baş vermiş siyasi qarışıqlıqdan istifadə edən Pənahəli bəy təqiblərdən yayına bilir.[13]

Qarabağda hakimiyyəti

redaktə
 
Nadir şah

1747-ci il iyulun 19-dan 20-nə keçən gecə Nadir şah öldürüldükdən sonra İranda mərkəzi hakimiyyət pis vəziyyətə düşdüyü üçün, o cümlədən Azərbaycanda xalq azadlıq hərəkatının qələbəsi üçün şərait yarandı. Azərbaycanda 20 müstəqil və yarım-müstəqil xanlıqlar təşəkkül tapdı. Belə bir tarixi şəraitdə Pənahəli xan Qarabağ xanlığının əsasını qoydu. O, 200-ə qədər süvari tərəfdarı ilə birlikdə Qarabağa gəlib özünü xan elan etdi.[14] Pənahəli bəy Xorasana və Gilana sürgün edilmiş Kəbirli, Cavanşir və başqa Qarabağ tayfalarının vətənə qayıtmağına şərait yaratdı. Pənahəli xan onları qarşılamaq üçün Azərbaycan və İraq sərhədinə qədər gedib, onlara kömək göstərdi.[15]

V. A. Potto qeyd edir ki, Pənah xan İrandan böyük miqdarda həmyerliləri ilə Vətənə qaça bildi. 1747-ci ildə Qarabağ xanlığı yarandı və Pənah xan özünü hakim elan etdi. Beləliklə, böyük dövlətin sərhədlərində öz müstəqilliyini inadla qoruyan kiçik bir müstəqil dövlət əmələ gəldi.[16]

Nadir şahın ölümündən sonra onun qardaşı oğlu Əliqulu xan Adil şah adı ilə hakimiyyətə gəlmişdi.[17] Pənahəli xanın şöhrəti Azərbaycan hakimi Əmiraslan xana da yetişdi. Əmiraslan xan vaxt itirmədən Qarabağa gəldi və Pənahəli xanla görüşdü. Əmiraslan xan Pənahəli xana Adil şaha tabe olmağı təklif etdi. Pənahəli xan təklifi qəbul etdi.[18] Adil şah öz növbəsində rəsmi surətdə Pənahəli xana xanlıq rütbəsi fərmanı, eləcə də cəvahiratla bəzədilmiş qılınc, hədiyyələr göndərdi. 1748-ci ildə Adil şah öldürülür və Pənahəli xan xanlığı tam müstəqil idarə etməyə başlayır.[15]

1747-ci ildə məliklərdən biri, Vərəndə məliki II Şahnəzər öz əmisi Hüsünü[q 2] öldürərək məliklik hakimiyyətini ələ keçirdi. Xəmsə məliklikləri bu hadisəni eşitdikdə birləşərək Şahnəzərə qarşı düşmənçilik etməyi qəti qərara aldılar.[19] Vərəndəyə basqın etdilər, xeyli kəndi qarət etsələr də Şahnəzərə qalib gələ bilmədilər. Qış düşdüyü üçün öz mülklərinə çəkilib yazda basqını təkrar etmək qərarına gəldilər. Pənahəli xan Şahnəzərlə əlaqə yaratdı. Şahnəzər xoşluqla Pənahəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi və öz qızı Hurizadı xanın oğlu İbrahimxəlil ağaya ərə verdi.[20]

Xaçın məlikini aradan götürmək üçün Pənahəli xan Xındırıstan kəndxudası Mirzəxanı çağırıb bildirdi ki, əgər o, Xaçın məliki Allahverdini tutub onlara təhvil versə, əvəzində özü məlik rütbəsi ala bilər. Mirzəxan belə də etdi. Beləliklə Xaçın məlikliyi də Qarabağ xanından asılı vəziyyətə düşdü.[20] Digər məlumatlara görə isə, Xaçın məliki Ballıca oymağı yanında qızğın müqavimət göstərdikdən sonra oğlanları ilə birlikdə qılıncdan keçirildi. Dizaq məliki Yeqan da öz oğulları və qohumları ilə birlikdə kəskin müqavimət göstərmiş, lakin onların bir hissəsi qırılmış, bir hissəsi isə İslam dinini qəbul etmişdi. Çiləbörd məliki Allahqulu Pənahəli xanın təbəəliyini qəbul etdi. Lakin bir müddət sonra yeni Çiləbörd məliki Hətəm Talışda hakimiyyəti ələ keçirmiş məlik Usubla ittifaqa girərək Pənahəli xana qarşı mübarizəyə başladı. Darmadağın olan məliklər məğlubiyyətə uğrayıb Gəncə xanlığına qaçdılar və 7 il Şəmkir mahalında yaşadılar. Yalnız Qarabağ xanına itaət göstərdiklərini bildirdikdən sonra onlara geri qayıtmaq icazəsi verildi.[21]

Qarabağ xanlığı ərazisində möhkəmləşdirilmiş şəhər yox idi. Bu səbəbdən xanın ilk işi etibarlı qala inşa etdirmək oldu. Pənahəli xan 1748-ci ildə[22] Kəbirli mahalında Bayat qalasını tikdirdi. Pənahəli xan şəhərin bir çox adamlarını götürüb Bayat qalasında yerləşdi.[21]

Xanlıqdan gözlədikləri payı almayan Cavanşir və Otuziki elinin nümayəndələri Xəmsə məliklikləri ilə birləşib Hacı Çələbi xanı Şəkidən Qarabağa çağırdılar. Tarixçi Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Sonra, palçıqları kin və həsəd suyu ilə yoğrulmuş olan Cavanşir və Otuziki əhalisinin ürəklərində ədalət alovu şölələndi və beyinlərinə kin havası hücum etdi. Onlar bu xanlığın yox olması uğrunda son dərəcə səy göstərirdilər. Onlar xəmsə məlikliklərini də özlərinə həmməslək və müttəfiq etmişdilər. Əbədi ixtiyar sahibi Hacı Çələbiyə ərizələr yazmışdılar. Ona bildirdilər ki, Pənah xan burada taxta çıxmış, qala və səngər tikdirmişdir. Əgər dəfində bir qədər təxir edilsə, sonra onun qarşısını almaq mümkün olmayacaqdır".[23]

Bunlara inanan Hacı Çələbi, 1748-ci ilin sonunda Şamaxı xanı Hacı Məhəmmədəli xanla birləşərək Pənahəli xanı aradan götürmək üçün Bayat qalasına hücum etdi. Qala mühasirəyə alındı. Bir ay mühasirədə qalan qala təslim olmadı. Pənahəli xan düşmənə qəfil həmlələr edirdi. Nəticəsiz mübarizədən sonra, Hacı Çələbi xan müttəfiqi ilə geri çəkildi. Məqsədinə nail ola bilməyən və mübarizədə məğlub edilən Hacı Çələbi geri dönərkən "Pənahəli xan bu vaxtacan bir sikkəsiz gümüş idi, biz gəldik, ona sikkə vurduq və qayıtdıq" deyə vurğuladı.[21]

Bayat müharibəsindən sonra Pənahəli xan fikirləşdi ki, xanlığa daha etibarlı qala lazımdır. Çünki Bayat qalasının strateji mövqeyi zəif, iqlimi isti olduğundan, orada uzun müddət böyük hərbi qüvvə saxlamaq mümkün deyildi. Buna görə də Pənahəli xan Ağdamın 5–6 kilometrliyində yerləşən Şahbulaq adlanan yerdə inşaat işlərinə başlanıldı və kiçik qala-şəhər halına salındı.[24] Pənahəli xanın iqamətgahını Bayat qalasından Şahbulaq qalasına köçürtməsini Mirzə Adıgözəl bəy belə təsvir edir: "Bundan sonra Pənah xan düşündü ki, mən təzəbinə bir adamam, Cavanşir və Otuziki elatı, Xəmsə məliklikləri mənə düşməndir. Mən gərək möhkəm bir yerdə məskən və mənzil salam. Düşməni dəf etməkdən kahallıq və fəsad əhli ilə mübarizədə səhlənkarlıq etməyəm. Buna görə Bayat şəhərini dağıtdı və gəlib bir təpənin ətəyində Şah bulağı adı ilə məşhur olan bir qala bina etdi".[25]

1749-cu ildə şamaxılı Hacı Məhəmmədəli xan, şəkili Hacı Çələbi xan, qarabağlı Pənahəli xan, gəncəli Şahverdi xan ilə birlikdə Gürcüstana hücum etmək üçün razılığa gəlirlər. Lakin yürüşə başlamazdan əvvəl Pənahəli xan daha çox qənimət əldə etmək üçün 4000 qoşunla İrəvan xanlığına basqın etdi. Qarabağ qoşunları əsasən, "Üçkilsə" monastırının ətrafındakı kəndləri qarət edərək bir çox əsir və qənimətlə geri döndülər.[26]

1749–1750-ci illər arasında Pənahəli xan Gəncəyə hücum edib şəhərin bir hissəsini tutdu. Gəncəli Şahverdi xan şəkili Hacı Çələbi xanı və carlıları köməyə çağırdı. Lakin Pənahəli xan onlarla sövdələşib geri qayıtmalarma nail oldu. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Şahverdi xan gürcü çarları II Teymuraz və II İrakliyə müraciət etdi. Qarabağ xanının Gəncəni tutduqdan sonra gürcülərin zəbt etdikləri Qazax və Borçalını tələb edəcəyindən narahat olan çarlar Şahverdi xanın yardıma gəldilər. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Pənahəli xan Şahverdi xandan 450 tümən bac alıb geri döndü.[27]

Pənahəli xan bundan sonra Qaradağ, Ərdəbil və Naxçıvan xanlıqlarını da öz təsiri altına aldı. Öz mülkünü cənub-şərqə və cənub-qərbə tərəf genişləndirərək Tatev, Sisyan, Qafan, Meğri mahallarını özünə tabe etdi. Zəngəzur və Qapan mahallarını Təbriz bəylərbəyisindən aldı. Kolanıların məskəni olub, Uşacıq kəndindən Göyçə sərhəddinə qədər uzanan Tərtər çayı sahilənədək yerləri İrəvan hakimindən aldı. Gəncə hakimlərinə aid və Xudafərin körpüsündən Kür çayına qədər uzanan yerləri də öz əlinə keçirdi.[28]

Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Naxçıvan elindən olub bir minbaşıya tabe Kəngərli eli, Borçalıdakı Dəmirçihəsənlilərdən olub bir minbaşıya tabe Dəmirçihəsənli eli, yenə Borçalıdan Cinni tayfası da Qarabağa gəlib Pənahəli xanın himayəsinə sığınmışdılar".[28]

Pənahəli xan Şahbulaq qalasının da etibarlı qala olmadığını görüb, yeni Şuşa qalasının inşası üçün danışıqlar apardı. Pənahəli xan söylənilən fikirləri nəzərə alaraq, yeni paytaxtın tikintisi üçün əmrlər verdi. Şahbulaq qalasında sakin olanları, kənd əhalisi ilə köçürüb buraya gətirdilər. Hər şəxs yurd və yer verib xalqı sakitləşdirdilər. Sonra Pənahəli xan öz ailəsi üçün uca imarətlər və geniş binalar saldırdı. Hünərli ustalar, sənət sahibləri və iş bilən memarlar hasar, barı, bürc və divar çəkdilər.[29] Şuşa şəhəri XVIII əsrin ortalarında meydana çıxsa da özünün siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafına görə bir çox orta əsr Azəbaycan şəhərlərini qabaqladı.[30]

XVIII əsrin 50-ci illərində Naxçıvan xanı Heydərqulu xan işğalçılardan azad olmaq və hakimiyyətini gücləndirmək üçün Pənahəli xanın görüşünə getdi. Pənahəli xan özünə güclü rəqib saydığı Hacı Çələbi xanla yürüşə hazırlaşırdı. Yürüşün səbəbi isə Şəki xanlığının güclənməsi idi. Heydərqulu xan ona hörmət əlaməti olaraq, qoşunları ilə Qarabağa gəldi. Pənahəli xan, qaradağlı Kazım xan, naxçıvanlı Heydərqulu xan, xoylu Əhməd xan və gəncəli Şahverdi xan məsləhət məclisi qurdular və II İraklini də bu birliyə dəvət etdilər. İrakli görüş yerinə gəlib, birləşmiş xanları Gəncə yaxınlığındakı Qızılqaya adlı yerdə həbs etdirdi. Şahverdi xanın nökərindən bu hadisəni eşidən Hacı Çələbi xan, xanları azad etmək qərarına gəldi. Onun qoşunları Kür çayını keçərək Gəncəyə tərəf hərəkətə başladı. Nizami Gəncəvinin məqbərəsi yaxınlığında baş vermiş həlledici döyüş gürcü qoşunlarının tam məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Əsir alınmış xanlar azad edilərək öz vətənlərinə üz tutdular.[31][32][33]

 
Qarabağ xanlığına aid qalxan. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

Qacar hakimi Məhəmmədhəsən xan taxt-tac uğrunda rəqibləri ilə mübarizəyə girməzdən əvvəl Şimali Azərbaycanda özünə yeni qüvvələr cəlb edib, sursat əldə etmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, Azərbaycan xanlarını onun Qarabağa qarşı hərbi yürüşündə iştirak etməyə məcbur etmək istəyirdi. Lakin yalnız Qaradağ hakimi Kazım xan və Gəncə hakimi Şahverdi xan Məhəmmədhəsən xanın Qarabağ üzərinə yürüşündə iştirak etməyə razılıq verdilər. Digər Azərbaycan xanları isə onun tələbi ilə Muğana hərbi dəstələr göndərəcəklərinə söz versələr də buna əməl etmədilər. Yalnız qiymətli hədiyyələrlə öz nümayəndələrini buraya göndərməklə kifayətləndilər.[34]

1757-ci ilin avqustunda Qacar şahı Məhəmmədhəsən xan Qovanlı-Qacar Mazandarandan, Astrabaddan və Gilandan 30 minlik ordu yığaraq Şuşaya yürüş edərək Хatunarxı adlanan yerdə düşərgə saldı. Məhəmmədhəsən xan 1 ay burada qaldı. Görülən ciddi hazırlıq işlərinə baxmayaraq, o, qalanı ələ keçirə bilmədi. Həmçinin Qarabağ əhalisindən ibarət dəstələr düşmənə ağır zərbələr vurmağa başladılar. Qacar hakiminin ordusunda fərarilik kütləvi hal aldı. Məhəmmədhəsən xan burada uğur qazana bilmədiyini görərək, geri çəkildi.[34][35]

Məhəmmədhəsən xan Qacar həlak olandan sonra urmiyalı Fətəli xan Əfşar müstəqilləşdi və yenidən öz gücünü artırmağa başladı. Cənub xanlıqlarının bir çoxunu özündən asılı hala saldı və öz hakimiyyətini Azərbaycanın şimal xanlıqlarına da yaymağı qərara aldı. O, ilk növbədə mühüm strateji əhəmiyyəti olan Qarabağ xanlığını ələ keçirməyə cəhd göstərdi. Qarabağa elçilər göndərib Pənahəli xandan ona tabe olmasını tələb etdi. Lakin Pənahəli xan Fətəli xanın elçisinə kobud cavab verdi.[36]

1759-cu ildə Azərbaycanın cənubu və İranda ali hakimiyyət uğrunda mübarizənin fəal iştirakçısı olan Urmiya xanı Fətəli xan Əfşar 30 minlik qoşun toplayaraq Qarabağa yürüş etdi və Şuşa qalasının yanında düşərgə saldı. Öncə bir neçə mahalı ələ keçirdi. Pənahəli xana qarşı gizli düşmənçiliyi davam etdirən Çiləbörd və Talış məlikləri Məlik Hatəm və Məlik Usub da Fətəli xanla birləşdilər.[36] Pənahəli xanın müdafiəyə yaxşı hazırlaşdığı və Şuşa qalasının möhkəmliyini görən Fətəli xan, şəhərin altı kilometrliyində — Ballıca və Xocalı çayları arasında istehkam inşa etdirdi.[37]

Şəhər əhalisinin güclü müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, Fətəli xanın qoşunları gündən-günə qalaya doğru irəliləyirdilər. Şuşaya gedən yollar bağlandığı üçün orada azuqə, hərbi-sursat getdikcə azalır və yeni-yeni çətinliklər meydana çıxırdı. Müharibənin son günlərində Urmiya xanlığının döyüşçüləri artıq qala divarı ətrafında döyüşürdülər. Şəhər süqut etmək təhlükəsi qarşısında idi. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar olaraq Pənahəli хan Fətəli хanla sazişə gəlməyə məcbur oldu. Pənahəli xan çıxış yolu görmədiyindən tabeliyini bildirib oğlu İbrahimxəlil ağanı ona girov kimi verdi.[38]

Mərkəzi İranda öz hakimiyyətini xeyli möhkəmləndirən Kərim xan Zənd belə hesab edirdi ki, Azərbaycan xanlıqlarını tabe etmədən öz mövqelərini kifayət qədər möhkəmləndirə bilməyəcək. Müstəqil siyasət yeridən Azərbaycan xanlarının əksəriyyəti isə Kərim xanın hakimiyyətini qəbul etmək niyyətində deyildilər. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının çoxu Fətəli xan Əfşarın hakimiyyəti altında idi. Fətəli xan Qarabağda olduğu zaman taxt-taca digər iddiaçı Kərim xan Zənd öz qüvvələrinin toplayıb İsfahan və Şirazı tutdu.[39]

Kərim xan Zənd güclənib, Fətəli xana hücum etdi. O, Təbrizi tutdu. Təbriz əhlindən bir neçə nəfəri danışıq üçün onun yanına göndərdi. Fətəli xan elçilərə rədd cavabı verərək onları geri göndərdi. Təbrizə çəkilərək möhkəmlənən Fətəli xan, Xoya və Urmiyaya xəbər göndərib, möhkəmlənməklərinə göstəriş verdi.[40]

Kərim xan öncə Marağaya hücum edib, oranı ələ keçirdi. Şahsevən və Şəqaqi ellərini özünə tabe etdi. Kərim xan Mirzə Ələkbər Mollabaşını Fətəli xanın yanına elçi göndərdi. Fətəli xan bu dəfə də rədd cavabı verdi. Bundan qəzəblənən, Kərim xan 1761-ci ilin yay ayında Fətəli xanla Qaraçəmən kəndinin Ucan düzündə qarşılaşdı. Gərgin keçən döyüşdə Kərim xan Fətəli xana ağır zərbə vura bildi və Fətəli xan Urmiya qalasına çəkildi.[41]

"Fitnə və fəsad sahibi Fətəli xan indi bizimlə qan düşməni olmuşdur. Sizinlə də pis xasiyyətli bir düşməndir. Verdiyi sözün və içdiyi andın əksinə hərəkət etmişdir. İbrahimxəlil ağanı apararaq sizidə dərd və qüssəyə salmışdır. Hər an bir fikirdə və hər gün bir əmirlə hərəkət etməkdədir. Mən də: "Ey ağıl sahibləri, sizin üçün qisas almaqda həyat vardır" ayəsinin məzmununa əsasən intiqam almağı və ədavət qılıncını qınından çəkib hərbə girişməyi qərara almışam. Buna görə cənabınızdan bir dost kimi xahiş edirəm ki, təcili surətdə durmadan və təxir etmədən, hökümünüz altında olan qalib qoşunlarınızla bizə yoldaşlıq edəsiniz; çünki, əsas məqsədim və günəş kimi işıqlı olan fikrim budur ki, həm oğlunuzu xilas edim, həm də qardaşımın qanını alım"
Kərim xan Zəndin Pənahəli xan Cavanşirə 1762-ci il tarixli məktubu.[41]

1762-ci ildə Kərim xan Zənd Pənahəli xana məktub göndərdi. Kərim xan Zənd, Fətəli xanla mübarizədə onunla müttəfiq olmağı təklif etdi. Pənahəli xan Kərim xanın çağırışını cavablayıb, qoşunla Təbrizə yürüş etməyə söz verdi. Bu iş üçün 3 ay hazırlıq gördü.[41]

1763-cü ilin ortalarında Kərim xan xeyli ordu ilə Pənahəli xanla görüşdü. Fətəli xan qaladan çıxıb, öndə dayanan Kərim xanın dəstəsinə hücum etdi. 500 nəfərlik Zənd dəstəsi Fətəli xanın qoşunun mərkəzinə hücum etdi. Fətəli xan çəkilərək Urmiyaya geri döndü. Döyüşçülər isə mübarizəni dayandırmadılar. Kərim xan 9 ay müddətinə Urmiya qalasını mühasirəyə aldı.[42] Fətəli xan əsir düşərək İsfahan yaxınlığında öldürüldü. Azad olunmuş İbrahimxəlil ağanı isə Qarabağa göndərdilər.[43]

Eyni zamanda, o, köməyinə gəlmiş Azərbaycan xanlarını — Pənahəli xanı, qaradağlı Kazım xanı, xoylu Şahbaz xanı, naxçıvanlı Hacı xan Kəngərlini, sərablı Əli xan Şəqqaqini qələbəni qeyd etmək üçün Şirazda keçiriləcək şənliklərə dəvət etdi. Bu dəvəti qəbul etdirməklə Kərim xan sözügedən şəxsləri Şirazda girov kimi saxlaya bildi və onların özündən asılılığını təmin etmiş oldu.[44]

Şirazda girov vəziyyətində olan Pənahəli xan tezliklə dünyasını dəyişdi. Onun ölümünün səbəbləri və təfərrüatları haqqında tarixi faktlar yoxdur. Mənbələrdə bununla bağlı bir çox izahlara rast gəlinir. 1763-cü ildə Pənahəli xan vəfat etdi. Kərim xanın göstərişi ilə Pənahəli xanın nəşini Qarabağa göndərdilər. O, Ağdamda dəfn edildi.[45] Ondan sonra hakimiyyətə, böyük qardaş hesab olunduğu üçün İbrahimxəlil ağa gəldi.[46]

Raffi Pənahəli xanın Şiraza getməsini və ölümünü bir qədər fərqli təsvir edir. Rafinin yazdığına görə, "Kərim xan Zənd Urmiya qalasını ələ keçirərkən Pənahəli xan onun yanında deyildi. Pənahəli xan Kərim xanın İbrahimxəlil ağanı özü ilə apardığını eşidib zəngin hədiyyələrlə oğlunu Qarabağa qaytarmaq üçün Kərim xanın yanına getdi. Lakin Kərim xan İbrahimxəlil ağanı buraxmamış, hətta Pənahəli xanı özü ilə Şiraza aparmışdır. Şirazda qalan Pənahəli xan buradan çıxmaq üçün özünü vəfat etmiş kimi göstərərək tabuta qoyuldu. Pənahəli xanın yanındakılar Kərim xandan xanın cənazəsini Qarabağa gətirilməsini istədi. Pənahəli xan fikirləşirdi ki, bununla Qarabağda hakimiyyətini bərpa edə biləcəkdir. Kərim xan isə hiyləni anlayaraq cənazənin yolda xarab olmamasına görə, Pənahəli xanın qarnının yarılmasını və balzamlaşdırılmasına göstəriş verdi. Beləliklə, Pənahəli xan həlak oldu və bundan sonra Kərim xan İbrahimxəlil ağanı azadlığa buraxdı."[47][48]

Mirzə Yusif Qarabaği də Pənahəli xanın Şiraz əsirliyindən xilas olmaq üçün özünü ölü kimi göstərdiyini yazır. Mirzə Yusif həmçinin qeyd edir ki, "Kərim xan Pənahəli xanın hiyləsini anlayaraq deyir: Pənah xan mənim xeyirxah dostumdur. Buna görə də məm gərək onun cənazəsini tam hörmətlə Qarabağa göndərim. Kərim xanın göstərişi ilə, Pənahəli xanın qarnı yarılmış, ədviyyat ilə doldurulub Qarabağa göndərilmişdilər."[49][50]

İqtisadi fəaliyyəti

redaktə
Həmçinin bax: Pənahabad
 
Pənahəli xan tərəfindən zərb edilmiş pənahabad, Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatikа Fоndu.

Qarabağ xanlığının tədqiqatçıları Pənahəli xanın hakimiyyətə başlamasından az sonra xüsusi zərbxana düzəltdirməsi və pul zərbindən bəhs edirlər. Şuşada Pənahəli xan tərəfindən sikkəxana inşa edilmişdi. Burada gümüşdən pənahabad pul sikkəsi zərb olunurdu. Bu pul həm xanlıq daxilində, həm də digər xanlıqların ərazisində işlənirdi. Onun dəyəri 18 şahı,[q 3] 18 qəpik gümüş yaxud 70 qəpik rus mis pulu qiymətində idi. Eyni zamanda, bu pulun təklik və cütlük olmaqla iki növü var idi. Təklik 15 qəpik, cütlük 30 qəpik hesab olunurdu.[7]

Qarabağda "xan ərşini" adı ilə bir ölçü miqyası var idi. Bu arşın 5–10 santimetrdən artıq idi. Çəki daşı olaraq "istil" deyilən ağırlıq ölçüsü tətbiq olunurdu. Bu da təxminin 800 qram ağırlığında idi. Həmin çəki daşı haqqında xalq arasında müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Bəziləri onun ağırlığı 600 qram, bəziləri isə 1 kiloqram hesab edirdilər.[51]

Pənahəli xanın dövründə, Qarabağ xanlığı əhalisinin də böyük əksəriyyəti kənd təsərrüfatında çalışırdı. Son dərəcə əlverişli iqlim şəraiti, münbit torpaqları, Kür və Araz çaylarının arasında yerləşməsi xanlıqda kənd təsərrüfatının inkişafına zəmin yaradırdı. Xanlıqda daim qarla örtülmüş qarla örtülmüş dağlarla yanaşı isti düzənliklər də var idi.[52]

Kənd təsərrüfatının əsas sahələri əkinçilik və maldarlıq idi. Xanlıqda, xüsusən onun çaylara yaxın yerlərində suvarma qurğularını mövcüd olması əkinçiliyin inkişafına böyük təkan verirdi. Pənahəli xanın dövründə; Qarabağ xanlığının ümumi torpaq fondu 1354000 desyatin[q 4] təşkil edirdi. Əhalinin hər nəfərinə təxminən 1,1 desyatin əkin sahəsi düşürdü.[52]

Əlverişli iqlim şəraiti və bərəkətli torpaqlar bağçılıq və üzümçülüyün inkişafına da şərait yaradırdı. Pənahəli xanın dövründə bağçılıq və üzümçülük xanlığın Çuləndər,[q 5] Bazarçay çayları və onların qollarının hövzələrində daha geniş yayılmışdı. Araz və Kür çayı yaxınlıqlarında da bağçılıq və üzümçülüklə məşğul olurdular. Xanlıqda yaşayan xristianlılar ildə 70 min vedrə şərab və 3400 spirtlu içki istehsal edirdilər. Pənahəli xanın dövründə xanlıqda 3080 üzüm, yüzdən artıq meyvə bağı vardı.[53]

Xanların sələflərinin dəfn olunduqları Barlı və Narlı bağları Pənahəli xan tərəfindən salınmışdı. Onun vəsiyyətinə əsasən bu bağları satmaq və icarəyə vermək olmazdı. Barlı bağda xanlığın 8 otaqlı və hamamı olan imarəti vardı. Bağmanlar kəndində də xanın böyük meyvə bağları vardı. Kənd sakinləri bu bağlara qulluq etməli və qorumalı idilər. Barlı bağ vaxtilə Pənahəli xanın atası İbrahimxəlil ağa tərəfindən salınmış, Pənahəli xan isə burada xan sarayı inşa etdirmişdi. Xan sarayının bütün vəfat etmiş üzvləri burada dəfn olunmuşdular və Pənahəli xanın vəsiyyətinə görə, buranı nə satmaq, nə də icarəyə vermək olmazdı.[54]

Xanlıqda baramıçılıq və ipəkçilik inkişaf etmişdi. Pənahəli xanın dövründə Qarabağda ildə 2 min yük, yəni 14 min pud[q 6] xam ipək istehsal olunurdu. Baramaçılıqla Mehri, Güney, Çuləndər, Bərgüşad, Dizaq, Cəbrayıl, Arazbar, Vərəndə, Otuziki, Kəbirli, Cavanşir, İyirmidörd, Çiləbörd mahallarında məşğul olurdular. Çoxlu sayda baramaqurdu ilə təchiz olunmuş hər tut bağı ildə 6 batman,[q 7] bəzən dörd və daha az, iki batman barama verirdi. Xüsusən Pənahəli xanın dövründə, xanlıq ərazisində iki yüzə qədər tut bağı var idi və orta illik barama məhsulu 1.700 puda bərabər idi. Digər mənbələrə görə, bu rəqəm 4 min puda çatırdı.[55]

Mədəni fəaliyyəti

redaktə
Həmçinin bax: Bayat qalası, Şahbulaq qalası, Şuşa qalası, Əsgəran qalası, və Qarabağ xan sarayı
Üçüncü şəkil erməni işğalından sonraya aiddir.
 
Şuşa qalası
 
Əsgəran qalası
 
Qarabağ xan sarayı

Pənahəli xan dövlətin əsasını qoyduqdan sonra, ətraf xanların öz üzərinə hücüm edəcəkləri təqdirdə ailə və qohumlarının, qulluqçu, yaxın adamlarınının və el böyüklərinin qorunması üçün münasib bir yerdə qala tikilməsini lazım bilmişdi. Məşvərətdən, sonra o, 1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalasının əsasını qoydu. Qısa bir zamanda möhkəm hasar çəkildi, xəndək qazıldı, bazar, hamam və məscid inşa edildi. Xan bütün ailəsini, qohumlarını və el böyüklərini qalaya topladı. Ətrafda olan camaat, Pənahəli xanın tərəqqisini, onun rəftarını eşidən Təbriz və Ərdəbil vilayətlərinin bir çox hissəsi və sənətkarları öz ailələri ilə birlikdə Bayat qalasına yerləşdilər.[56]

İnşa edilmiş Bayat qalası düzənlikdə yerləşdiyindən o qədər etibarlı deyildi. Buna görə də Ağdamdan 10 km aralıda yerləşən Şahbulaq deyilən yerdə 1751-ci ildə yeni qala inşa olundu. Şahbulaq qalasının hasarı daş və əhəngdən tikilmişdi. Qalada daşdan tikilmiş məscid, hamam, şəhər evləri və bazar vardı. Mənbələrin məlumatına görə Şahbulaq qalasında iki qəsr-içqala və xarici qala var idi. İç qəsr təpənin üzərində bulaqların yanında salınmışdı. Pənahəli xanın iqamətgahı yonulmamış daşlardan düzbucaqlı, 8 pilləli şəkildə tikilmişdi. Möhkəm və hündür divarlar var idi.[57]

Pənahəli xanın yeni paytaxt yaratmaq fikrində olduğunu bilən saray əyanlarından bir qrupu ona dəniz səviyyəsindən 1800–2000 metr yüksəklikdə olan və üç tərəfdən təbii müdafiəsi olan, meşələrlə örtülmüş, bir tərəfdən uçurum, digər tərəfdən isə sıldırım qayalarla əhatə olunmuş, bir növ qalanı xatırladan yeri göstərdilər. Xanlığın gələcək paytaxtı və başlıca iqamətgahı olan qalanın istehkamlarını Pənahəli xan özü müəyyən etmişdir.[58]

Pənahəli xanın bir neçə məlumatlı adamı gedib, qalanın yerini və ətrafını nəzərdən keçirdi. Qalanın içində iki-üç bulaqdan başqa axar su yox idi. Bu bulaqların suyu isə qala camaatına kifayət etməzdi. Ona görə də, bura bir neçə quyu qazmaq fikrinə düşdülər. Qalanın şəraitini Pənahəli xana bildirdilər. Pənahəli xan bir neçə öz yaxın adamı ilə buraya gəlib, qalanın əsasını qoydu.[59]

Pənahəli xan bu qalaya Pənahabad adını verdi. Saray adamları Şahbulaq qalasının sakinləri Şuşa qalasına köçürərək onlara ev verdilər. Lakin burada yaşayış evləri yox idi. Bu sahə şəhərin şərq tərəfində, altı verstliyində[q 8] yaşayan əhalinin əkin yeri idi. Pənahəli xan xalqı yerləşdirdikdən və xüsusilə özü üçün yurd və imarət müəyyən etdikdən sonra, qalanın hasarını çəkdirdi. Pənahəli xanın tikdirdiyi hasar hal-hazırda xarabalıq vəziyyətindədir. Yalnız bəzi yerlərdə divarların qalıqları görünür.[60]

Qala divarları daş və əhənglə bərkidilmişdi. Bu divarlardan dörd qapı açılırdı. Şimal və şərq tərəfdən olan qapıya Şuşa kənd qapısı deyilirdi. İki qapı isə şimal və qərb arasındadır. Bunlardan birinə Gəncə qapısı, digərlərinə isə Ağoğlan və İrəvan qapıları deyilir. Dördüncü qapı isə dağıdılmış və hazırda onun yerinə divarlar tikilmişdir. Hal-hazırda qalanın üç qapısı var.[61]

Şuşa qalasından üç ağaclıq məsafədə[q 9] Qarqarçayın keçdiyi iki dağın arası Əsgəranda Əsgəran və Ağaoğlan qalaları tikilmişdi. Müharibə zamanı bu qalalarda olan piyada qoşunu düşmənin oradan keçib Şuşaya getməsinə imkan vermirdi. Qalaların biri şərq, digəri qərb tərəfdə əhəng və daşdan hörülmüşdü. Rzaqulu bəy Cavanşirin məlumatına görə, "Əsgəran qalasından Şuşa qalasına 8 verstlik məsafə idi. Bu qalaların ətrafı möhkəm dağlar, meşələr daşlar qayalar və böyük səhralar idi."[62] Divarlarınn hündürlüyü 8 metrə, qalınlığı isə 2 metrə çatırdı. Çayın yatağında iki qüllə var idi. Qarqarçayın sahili burada elə sıldırımlı idi ki, Əsgəran qalasından yan ötərək keçmək mümkün deyil idi.[63]

Pənahəli xan həmçinin Şuşanın kənarında özü üçün qəsr tipli saray inşa etdirmişdi. Qəsrin hasarı və bir bürcü var idi. Xan sarayı künclərində dairəvi qüllələr olan hündür divarlarla əhatələnmişdi. Pənahəli xan oğlu İbrahimxəlil ağa üçün də bir qəsr saray inşa etdirmişdi. İkinci oğlu Mehrəli bəy və üçüncü oğlu Talıbxan bəy üçün də bürcü və hasarı olan imarətlər inşa etdirmişdi.[64]

Xanlıqda mərkəzi aparat olan divanxana binası rusların işğalından sonra kilsəyə çevrilmiş, sonralar, XX əsrin 60-cı illərinə kimi isə binadan klub kimi istifadə olunmuşdu. Pənahəli xan Şuşanın tikintisində Təbriz, Ərdəbil və başqa şəhərlərdən ustalar dəvət etmişdi. Sonralar həmin ustalar Şuşada qalıb yaşamışlar.[65]

Şəcərə

redaktə
İbrahimxəlil ağa
 
 
Pənahəli xan
(1693–1763)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İbrahimxəlil xan
(1732–1806)		Mehrəli bəy
(1735–1785)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Məhəmmədhəsən ağa
(1755–1806)		Cavad ağa
(1757–1779)		Mehdiqulu xanƏbülfət xan Tuti
(1766–1839)		Ağabəyim ağa
(1782–1831)		Xanlar ağa
(1785–1832)		Məmməd Qasım ağa
(?–1843)		Gövhər ağa
(1796–1844)		Məhəmməd bəy
(1762–1797)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Cəfərqulu xan Nəva
(1785–1867)		Xəncan ağa
(təq.1793 – ən geci 1844)		Xurşidbanu Natəvan
(1832–1897)		Kərim ağa
(1826–1907)		Paşa ağaCəfərqulu bəy
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ata xanMahmud ağaMehdiqulu xan Vəfa
(1855–1900)		XanbikəƏli ağa Cavanşir
(1858–?)		Azad xanƏhməd bəy
(1823–1903)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qəmər bəyim Şeyda
(1881–1933)		AslanBəhram xan NaxçıvanskiƏkbər xan Naxçıvanski
(1873–1961)		Kərim bəy CavanşirBehbud xan
(1877–1921)		Həmidə Məmmədquluzadə
(1873–1955)
 
 
 
 
Xan Şuşinski
(1901–1979)		Nəsib Cavanşir (Məmmədov)
(1910–1996)
 
 
Sabir Məmmədov
(1950)
 
 
Zaur Cavanşir
(1974)

Qeydlər

redaktə
  1. ↑ Qalanın ilk adı Pənahabad idi.
  2. ↑ Digər mənbələrdə Osip deyərək keçilir.
  3. ↑ Səfəvilər dövlətində zərb edilmiş sikkə.
  4. ↑ O cümlədən 100 min desyatini əkinə yararlı idi.
  5. ↑ Digər adlandırma şəkli Çavundur-dur.
  6. ↑ 40 girvənkə yaxud 2 batman 1 puda bərabərdir.
  7. ↑ 20 girvənkə yaxud 8 kiloqram 1 batmana bərabərdir.
  8. ↑ 1 verst 1066 metr və ya 3500 futa bərabərdir.
  9. ↑ Təqribən 25 kilometrdir.

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Шнирельман, Войны памяти, 200
  2. ↑ Michael P. Croissant, The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications, p.11:
  3. ↑ George A. Bournoutian: The Politics of Demography
  4. ↑ Мамедов С., Велиев Т., Годжаев А. История Азербайджана (учебник для IX класса). Б.: Тахсил. 2002. s.117.
  5. ↑ 1 2 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; :34 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  6. ↑ "Qarabağ xanı Pənahəli xan Cavanşir (1693–1763)" (az.). Portal.Azertag.az. 2 yanvar 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 oktyabr 2018.
  7. ↑ 1 2 3 Uğur. Qarabağ Azərbaycanın əzəli torpağıdır. III yazı. Xalq cəbhəsi.- 2017.- 24 fevral.s.13.
  8. ↑ 1 2 3 Fazil Qaraoğlu. "Tarixdə iz buraxanlar: Pənahəli xan" (az.). Baki-Xeber.com. 25 oktyabr 2017. 2 yanvar 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 oktyabr 2018.
  9. ↑ Yunis Hüseynov, 2007. səh. 29-30
  10. ↑ Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 64
  11. ↑ Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 41
  12. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 29-30
  13. ↑ Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 65
  14. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 30
  15. ↑ 1 2 Qarabağnamələr.III kitab, 2006. səh. 80
  16. ↑ Yunis Hüseynov, 2007. səh. 35
  17. ↑ Qarabağnamələr.I kitab, 2006. səh. 33
  18. ↑ Qarabağnamələr.II kitab, 2006. səh. 20
  19. ↑ Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 67-68
  20. ↑ 1 2 Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 45
  21. ↑ 1 2 3 Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 33
  22. ↑ Qarabağnəmələr.II kitab, 2006. səh. 40
  23. ↑ Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Həsənov Habil, 2007. səh. 66-67
  24. ↑ Qarabağnəmələr.III kitab, 2006. səh. 82
  25. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 34
  26. ↑ Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. Bakı: "Şərq-Qərb". 2007. s.83.
  27. ↑ Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 44
  28. ↑ 1 2 Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 35
  29. ↑ Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Həsənov Habil, 2008. səh. 70
  30. ↑ Yunis Hüseynov, 2007. səh. 37
  31. ↑ Qarabağnamələr.I kitab, 2006. səh. 50
  32. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 36
  33. ↑ Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 76-77
  34. ↑ 1 2 Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 41
  35. ↑ Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 76
  36. ↑ 1 2 Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 43
  37. ↑ Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 55
  38. ↑ Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2007. səh. 77
  39. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 47
  40. ↑ Bəhram Məmmədli, Ənvər Çingizoğlu, 2013. səh. 121-122
  41. ↑ 1 2 3 Bəhram Məmmədli, Ənvər Çingizoğlu, 2013. səh. 122
  42. ↑ Bəhram Məmmədli, Ənvər Çingizoğlu, 2013. səh. 123
  43. ↑ Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov, 2008. səh. 78
  44. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 48
  45. ↑ Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 57
  46. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 125
  47. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 49
  48. ↑ "Раффи. Меликства Хамсы". 2007-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-20.
  49. ↑ "Мирза Джамал Джеваншир Карабаги. История Карабаха". 2007-01-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-20.
  50. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 49-50
  51. ↑ Qarabağnamələr.III kitab, 2006. səh. 83
  52. ↑ 1 2 Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 53
  53. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 54
  54. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 55
  55. ↑ Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 90
  56. ↑ Qarabağnamələr.I kitab, 2006. səh. 127
  57. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 115
  58. ↑ Yunis Hüseynov, 2007. səh. 37-38
  59. ↑ Yunis Hüseynov, 2007. səh. 38
  60. ↑ Qarabağnamələr.I kitab, 2006. səh. 131
  61. ↑ Qarabağnamələr.II kitab, 2006. səh. 23
  62. ↑ Qarabağnamələr.II kitab, 2006. səh. 280
  63. ↑ Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 209
  64. ↑ Mustafazadə Tofiq, 2009. səh. 117
  65. ↑ Zemfira Hacıyeva, 2007. səh. 134

Ədəbiyyat

redaktə
  • Yunis Hüseynov. "Qarabağnamələr". Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün mənbə kimi. Bakı, "Mütərcim", 2007. – 216 səh.
  • Tofiq Mustafazadə. Qarabağ xanlığı. Bakı, "Sabah", 2009. – 333 səh.
  • Zemfira Hacıyeva. Qarabağ xanlığı: sosialiqtisadi münasibətlər və dövlət quruluşu. Bakı, "Təhsil", 2007. – 254 səh.
  • Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev. Qarabağnamələr. I kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006. – 216 səh.
  • Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov. Qarabağ xanlığı. Bakı, "Mütərcim", 2008. – 208 səh.
  • Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev. Qarabağnamələr. II kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006. – 288 səh.
  • Bəhram Məmmədli, Ənvər Çingizoğlu. Urmiya xanlığı. Bakı, "Mütərcim", 2013. – 188 səh.
  • Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev. Qarabağnamələr. III kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006. – 248 səh.

Xarici keçidlər

redaktə
Mehdiqulu xanİbrahimxəlil xan CavanşirMehrəli bəy Sarıcalı-CavanşirPənahəli xan QarabağlıCavanşirlər
SƏLƏF
İbrahimxəlil ağa 		  Pənahəli xan   XƏLƏF
İbrahimxəlil xan
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Pənahəli_xan&oldid=7820495"