Təbriz xanlığı

Disambig.svg Bu məqalə Təbriz xanlığı haqqındadır. Digər mənalar üçün Təbriz (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.

Təbriz xanlığı — XVIII əsrin ortalarında keçmiş Təbriz bəylərbəyiliyinin mərkəzində Təbriz xanlığı yaranır. Xanlığın əsasını Əfşar tayfasından olan Əmiraslan xan qoymuşdur. Xanlığın mərkəzi də Təbriz şəhəri olmuş, Xoy, Naxçıvan, Qaradağ, SərabMarağa xanlıqları ilə sərhədlənmişdi. Əmiraslan xan qısa bir zamanda Təbriz, Xalxal, Ərdəbil və Azərbaycanın bir sıra cənub əyalətlərini özünə tabe edir.[2] Təbriz uğrunda mübarizəyə qoşulanların çox olması bu şəhərə tez-tez hücumlara, şəhərin əldən-ələ keçməsinə səbəb olur. Nadir şahın qardaşı oğlu İbrahim Mirzə güclü ordu ilə Təbrizə hücum edərək şəhəri ələ keçirir. Lakin Məşhəd və İsfahanda baş vermiş üsyan xəbərini eşidib Məşhədə qayıdır və döyüş zamanı həlak olur.[2]

Təbriz xanlığı
17471799
Təbriz xanlığı sərhədləri ilə
Təbriz xanlığı sərhədləri ilə
StatusuXanlıq
PaytaxtıTəbriz
Rəsmi dilləriAzərbaycan dili
Fars dili
Dini
İslam (Şiəlik)
İdarəetmə formasıMütləq monarxiya
SülaləDünbuli eli
Xan 
Tarixi 
• Yaranması
1747
• Süqutu
1799
Ərazisi
Sələfi
Xələfi
Əfşarlar imperiyası
Qacar dövləti

Bundan sonra Fətəli xan Əfşar Təbrizi tutur və şəhərin idarəsini Nəcəfqulu xan Dünbiliyə tapşırır. Urmiya xanlığının süqutundan sonra Təbriz tam müstəqil xanlığa çevrilir.[3] 1780-cı ildə isə xanlığın fəaliyyətinə son qoyulmaqla ərazisi Xoy xanlığına birləşdirilir.[2]

İnzibati quruluş, idarəçilik və mədəniyyətRedaktə

Təbriz xanlığı inzibati cəhətdən Təbriz, Güney və Mərənd mahallarına bölünürdü. İlk dövrlərdə Xalxal və Ərdəbil mahalları da xanlığın tərkibində olmuşdur. Mahalları naiblər, kəndləri isə kətxudalar idarə edirdilər. Xanlığın 10 minə qədər hərbi qüvvəsi var idi. Dövləti qeyri-məhdud səlahiyyətləri olan xan idarə edirdi.[2]

Təbriz şəhəri yenə mühüm sənət, ticarət və mədəniyyət mərkəzi olaraq qalırdı. Naiblər yerlərdə xanın dayaqları hesab olunurdular. Şəhər məmurları da naib vəzifəsi daşıyırdılar. Bundan başqa şəhər məmurları sırasına qalabəyi, darğa və gecə qarovulunun başçısı olan əsasbaşı da daxil idi. Naib təsərrüfatı idarə edir, vergilərin vaxtında yığılması üçün xanın qarşısında məsuliyyət daşıyır, mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsini tələb edirdi.[2]

Təbriz şəhəri qədim ticarət və sənətkarlıq mərkəzi kimi öz şöhrətini saxlamışdı. Bu¬rada çoxlu bacarıqlı ustalar yaşadığından digər Azərbaycan şəhərlərinə ustalar buradan dəvət olunurdu. XVIII əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda olmuş rus səyyahı S.Qmelinin məlumatına görə şamaxılı Məhəmməd Səid xan şəhərdə ipəkçiliyi bərpa etmək üçün Təbrizdən Şamaxıya yüzə qədər usta dəvət etmişdir.[2]

Təbriz həm də iri toxuculuq mərkəzi kimi şöhrət qazanmışdı. Buranın ipək məhsulları öz keyfiyyətinə görə digər şəhərlərin məhsullarından üstün idi. Bu şəhərdə ildə 60 min taya yaxın yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal olunurdu. O dövrün səyyahlarından biri yazırdı: "Şəhər bazarı genişdir. Burada Asiya mallarından başqa Avropa malları da satılır. Kağız və yun materialları çoxdur. İngilis və holland mahudu, əla şallar və xalçalar, şüşə və çini qablar, bəzi polad əşyalar və s. Təbriz bazarında kifayət qədərdir".[2]

HakimləriRedaktə

Sıra Xan Hakimiyyət illəri Haqqında
1
Əmiraslan xan Qırxlı-Avşar
1747-1748
Nadir şahın ölümündən sonra qoşunla Ərdəbilə yürüş edib, Sam mirzəni tutdu. Edam edib, Təbrizə gəldi. Məhəmmədkazım xan Qaradağlını özünə həmfikir edib, şahlıq eşqinə düşdü. İran şahlıq taxtının iddiaçılarında şübhə doğurmamaq üçün, ehtiyatlı hərəkət edərək öz adından deyil, İmam Rza adından sikkə kəsdirməyə başladı.
2
Fətəli xan Əfşar
1748-1763
Nadir şah Əfşarın əmisi oğlu. 1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra Qafqaz əyalətləri Azərbaycan xanlıqları kimi tanınan bir neçə onlarla xanlıqlara bölündü. O, hakimiyyətə gəldikdən az sonra Təbrizi ələ keçirdi və tezliklə Cənubi Azərbaycanının bir çox ərazilərində öz nəzarətini möhkəmləndirdi.
3
Nəcəfqulu xan Dünbili
1747/1769-1785
I Şahbaz Xanın oğlu, (d.1713, v.1785), Çorsda 1731-ci ildə atasının yerinə, 1731-1785-ci illərdə Çors və Salmas hakimi, Dünbuli tayfasının başçısı kimi 1747-ci ildə qardaşı II Murtuzaqulu xanı əvəz etdi, 1757-1785-ci ildə Azərbaycan hakimi, 1769-1785-ci illərdə Təbriz valisi, 1-ci Təbriz xanı
4
Xudadad xan Dünbili
1785-1787
Nəcəfqulu xanın oğlu (vəf.1787), Sadıq xan Şəqaqi tərəfindən öldürülüb. Atasının yerinə 1785-1787-ci illərdə Təbriz valisi, 2-ci Təbriz xanı
5
Hüseynqulu xan Dünbili
1787-1793
Nəcəfqulu xan Dünbilinin qardaşı oğlu (d.1756, v.1798), 1786-1793 və 1797-1798-ci illərdə Xoy valisi, 4-cü Xoy xanı, 1787-ci ildə Təbrizi 3-cü Təbriz xanı kimi öz tabeliyində birləşdirir.
6
Cəfərqulu xan Xoyski
1793-1797/1799
Hüseynqulu xan Dünbilinin qardaşı, 1793-1797 və 1799-cu illərdə qardaşının hakim olduğu ərazidə ona qarşı oldu, 4-cü Təbriz xanı
7
II Nəcəfqulu xan Dünbili
1809-?
Xudadad xan Dünbilinin nəvəsi, 1809-cu ildə Təbriz valisi və Təbriz xanlığının hakim xanı. Ondan sonra Təbriz Qacarlar sülaləsinin vəliəhdinin iqamətgahına çevrildi və o, həm də Azərbaycanın bəylərbəyi vəzifəsini icra edirdi.[4][5]

Həmçinin baxRedaktə

İstinadlarRedaktə

  1. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2014-07-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-08-25.
  2. 1 2 3 4 5 6 7 Təbriz xanlığı Arxivləşdirilib 2020-02-10 at the Wayback Machine - tarix info
  3. "Азербайджанские ханства". 2012-11-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-08-08.
  4. Oberling, Pierre. "DONBOLI". Encyclopaedia Iranica. 2016-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-29.
  5. Manoutchehr M. Eskandari-Qajar: Life at the Court of the Early Qajar Shahs, transl. and edit. from "Tarikh-e 'Azodi" by Soltan Ahmad Mirza 'Azod al-Dowleh, Mage Publishers, Washington 2014, pp. 140 ff.

Xarici keçidRedaktə

Vikianbarda Təbriz xanlığı ilə əlaqəli mediafayllar var.