Vikipediya

Sultan Hüseyn

(Şah Sultan Hüseyn səhifəsindən yönləndirilmişdir)

Şah Sultan[a] Hüseyn və ya Sultan Hüseyn (1668[1][2][…], İsfahan – 1726[1][2][…], İsfahan), 1694–1722-ci illərdə hakimiyyətdə olan IX Səfəvi şahı. Mir Mahmud Hotakinin rəhbərlik etdiyi əfqan və puştun üsyançılar tərəfindən hakimiyyətdən devrilmişdir.[3][4][5]

Sultan Hüseyn
Şah Sultan Hüseyn
Şah Sultan Hüseynin alman səyyah və rəssamı olan Korneli de Bruin tərəfindən çəkilmiş portreti
Şah Sultan Hüseynin alman səyyah və rəssamı olan Korneli de Bruin tərəfindən çəkilmiş portreti
Səfəvilər dövlətinin IX şahı
1694 – 1722
ƏvvəlkiSüleyman şah Səfəvi
SonrakıII Şah Təhmasib
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 1668[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1726[1][2][…]
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi başın kəsilməsi
Dəfn yeri Qum
Fəaliyyəti dini rəhbər[d]
Atası Süleyman şah Səfəvi
Anası Elena Xanım
Həyat yoldaşları Fərda Bəyim Sultan
Əminə Bəyim
Uşaqları 12 oğlan, 11 qız
Ailəsi Səfəvilər
Dini Şiə (İslam)
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Səfəvi hökmdarı Şah Süleymanın gürcü knyazının qızı olan Yelena Xatunla izdivacından dünyaya gəlmişdi.[4]

Hakimiyyətə gəlməsi

redaktə

Şah Süleyman Səfəvi 28 iyul 1694-cü ildə İsfahanda vəfat etdi. Şah Süleyman Səfəvi ölüm yatağlnda olarkən öz hərəm ağalarına və saray əyanlarına vəsiyət edir ki, əgər onlar imperiyanın güclənməsini istəyirlərsə kiçik oğlu Abbas Mirzəni şah elan etsinlər, əgər dinc şəraitdə yaşamaq istəyirlərsə böyük oğlu Sultan Hüseyn Mirzəni şah elan etsinlər. Hərəm ağaları və digər əyanlar Sultan Hüseyni seçdilər. Doqquz gün sonra yəni 6 avqust 1694-cü ildə Şah Süleymanın böyük oğlu Hüseyn Mirzə 26 yaşında Səfəvi dövlətinin şahı oldu. İlk görülən iş Şah Süleymanın dəfni idi. O, Qumda atasının və babasının yanında dəfn edildi. Bundan sonra 3 gün müddətinə müxtəlif şəhərlərdə ehsan verildi.

Şah Sultan Hüseynin tacqoyma mərasimi əmir və əyanların iştirakı ilə keçirildi və bu dəfə onun tacını başına Şeyxülislam Məhəmməd Baqir Məclisi qoydu. Başqa Səfəvi şahlarının tacqoyma məraismləri zamanı şahın belinə şahlıq qılıncını Qızılbaş tayfa başçılarından biri bağlayırdı, lakin Şah Hüseynin belinə şahlıq qılıncını da şeyxülislam bağladı. Bu şahın dindar olmasından irəli gəlirdi və bütün bu mərasimlərin M.B. Məclisi tərəfindən həyata keçirilməsi Şah Hüseynin dövlətin idarə olunmasında ruhanilərə üstünlük verəcəyinə işarə idi.

Bundan sonra Məclisi tacqoyma mərasimində adət olan uzun bir xütbə oxudu. Nəsirinin "Dəsture-Şəhriyaran" kitabında yazdığına əsasən bu mərasim "Ayinəxana" sarayında keçirildi:

"Çox savadlı, əllamə, müctəhidiz-zamani, Şeyxul-islam mövlana Məhəmməd Baqir Məclisini "Ayinəxana sarayına çağırdılar və o, aləmdən bac alan Şahlıq tacını qoymaqla Şaha başucalığı verdi, kəmər bağlamaq və xəncərlə zinətləndirməklə nurani Şəriətin hökmlərini icra etməyə hazırlaşanı hörmətə mindirdi."[6]

Şah Sultan Hüseyn dövlət işləri ilə maraqlanmırdı, xarici və daxili siyasət barədə ondan nəsə soruşan əyanlara, hərbi başçılara ancaq "yaxşıdır" dediyinə görə, xalq və saray əyanaları öz aralarında şaha "yaxşıdır" ləqəbi qoymuşdular.

Hakimiyyətinin ilk dövrlərində Məclisinin rəhbərlik etdiyi dini şuraya böyük səlahiyyətlər verilmişdi. Sarayda və digər yerlərdə şərab içmək, narkotik maddə qəbul etmək qadağan edilmişdi. Qadınların ictimai həyatda iştirakına məhdudiyyətlər qoyulmuşdu. Əyalət hakimlərinə göndərilən əmrlərdə şəriət qaydalarına riayət olunması tələb edilirdi.[5][7] 1699-cu ildə Şeyxülislam Məclisi vəfat etdi. Dövlətin idarə edilməsi bundan sonra Şah Süleymannı bibisi Məryəm Bəyimin (Şah Səfinin qızı) əlinə keçdi. Onun birbaşa təsiri ilə Şah Hüseyn spirtli içkilərdən və narkotik maddələrdən asılı hala gətirildi. Onsuzda dövlət işləri ilə çox az maraqlanan Şah Hüseyn, bundan sonra dövlət işləri ilə tamamilə maraqlanmadı, vaxtını öz hərəmində və kef məclislərində keçirdi.[8]

 
Sultan Hüseyn əyanları ilə (Məhəmməd Əli, 1721)

Daxili vəziyyət

redaktə

Son Səfəvi şahları dövlətin dağılıb parçalanmasını yalnız seyr edirdilər. Üç Azərbaycan bəylərbəylikləri, onların Dərbənd, Bakı, Şəki, Xudat kimi qalalara qoyduqları yerli sultanlar Səfəvi hökumətinə saymazlıqla yanaşırdılar. Xalqın Səfəvilərə ehtiramı qalmamışdı. 1715–1718-ci illər Rusiya elçiliyindən olan A. Lopuxın bütün yol boyu xalqın "… biz şahdan qorxmur və onun sözünə baxmırıq" deyərək, belə bir düşüncədə olmasını görmüşdü. O, Quba əhalisi haqqında yazırdı:[9]

  Burada yaşayan xalq çox özbaşınadır, öz hökmdarına istəyi yoxdur və ona qulaq asmaq istəməyir; onlarda xan şahın adından qoyulsa da, buranın xalqı yalnız atası ya babası burada xan olanların varislərini xan kimi tanıyır, yaxud xasiyyətcə onlara uyğun bir kimsəni özlərinə xan seçirlər: indiki xan Sultan Əhmədi irsən buranın əhalisi bu qaydada seçmişdir.  

Səfir heyətinin rəhbəri A Volinski özü Təbriz əhalisi ilə tanışlıqdan sonra yazmışdı:[9]

  Burada xalq Şamaxıya nisbətən daha çox özbaşınadır...  

Bu zaman Azərbaycan bəylərbəylikləri, xüsusilə Şirvan mərkəzi Səfəvi hökumətindən əslində nominal bir asılılıqda idi.

Səfəvi dövləti sistemində Azərbaycanın, Təbriz və Şamaxı kimi şəhərlərin iqtisadi çəkisi böyük idi. Adı çəkilən Rusiya heyət rəhbərinin gündəliyində bu barədə oxuyuruq:[9]

  Bütün Səfəvi dövlətində mən Osmanlı sərhədindən başlayaraq ən yaxşı əyalətlər İrəvan və Təbrizi sayıram. Onlarda taxıl qıtlığı görmədim, alış-veriş baxımından da İrana az fayda vermirlər, çünki Osmanlıdan gələn böyük karvanlar (bir neçə yüz dəvə ilə) oraya axışır, çoxları da gümüş gətirərək, Təbriz ustalarına ondan Səfəvi pulu çəkdirir, sonra isə bu hazır pula İrandan istədikləri malları, ən çox da ipək alırlar... Xəzər dənizinə yaxın əyalətlərdən Şirvan və Gilan iranlılara böyük fayda gətirir. Mən çox yerlərdə oldum, amma onlardan qazanclısını görmədim. Şirvanda yaşayış yerləri çox, əhalisi sıxdır, hamısının da azuqəsi var, gerçəkdən bu torpaq çox bərəkətli, çörəyi isə boldur (bir çox başqa yerlər də çörəyi buradan alırlar), üzüm və başqa çeşidli mer-meyvəni heç Osmanlı vilayətində də görmədim; burada, xüsusən dəniz yaxınlığında istənilən qədər meşəliklər, bunlar bir yana, saysız yırtıcı heyvan və quş var; mal- qara və balıq da çoxdur, ən çox da ipək işinə maraq göstərirlər, istər dəniz yaxınlığında, istərsə də Kür çayına kimi olan yerlərdə çoxlu barama yetişdirilməkdədir və ipək fabriki olmayan az kənd var.  

Rus elçiliyindən 8 il öncə, yəni 1707-ci ildə, Şamaxıda olmuş Korneli de Bruin də, Pyotrun tutmaq istədiyi Azərbaycanın varlı bir məmləkət olmasını ayrıca qeyd edirdi. O yazırdı ki, Səfəvi dövlətinin o biri vilayətlərindən Araz çayı ilə ayrılan "quberniya" (burada təkcə Şirvan bəylərbəyliyi deyil, həm də Qarabağ-Gəncə bəylərbəyliyi nəzərdə tutulur) çox böyük gəlir verir. Sonra müəllif pambıq, zəfəran işinin verdiyi gəlirdən, "torpağın çox yaxşı qırmızı və ağ çaxır" üçün üzüm yetirməsindən, "gözəl atların və ev heyvanlarının" çoxluğundan, bu "gözəl və gözəyatımlı vilayətin Gürcüstanla yanaşı çox bərəkətli" olmasından danışaraq, "çar əlahəzrətləri üçün bu vilayətin Rusiyaya qatılması çox yerinə düşər və onun təbəələri üçün çox əlverişli olardı" yazırdı.

Xalq zülm, saysız vergilər boyunduruğu altında idi. Qanunsuzluq, dərəbəylik, rüşvətxorluq hökm sürürdü. Kəndlilər üzərinə ağır mükəlləfiyyətlər yüklənmişdi. Vergi yığımı bəylərbəyinə, xan və sultanlara sonsuz qazanc gətirirdi. Kənd və şəhərlərdən artıqlaması ilə yığılan vergilərin hökmdar xəzinəsinin deyil, yerli hakimlərin (ilk öncə bəylərbəyinin) əlinə keçməsi bir qayda olmuşdu. 1702-ci ildə Şah Hüseyn vergiləri artırdı. Bununla bağlı olaraq, 15 yaşından tutmuş hamı vergi sayımına alınmışdı. Şahın fərmanı üzrə sayımdan yayınıb gizlənən bir kimsə ələ keçərdisə öldürülürdü. Hər şeyə göz yetirən Volinski gündəliyində bunu da yazmışdı:[9]

  Səfəvilər dövlətinin çörək ağası sayılan Azərbaycanda tarlalar 7 ildir əkilmir, ölkədə aclıq var.  

Üsyanlar

redaktə

Şah Hüseynin ilk gördüyü tədbirlərdən biri də bəzi üsyan etmiş Bəluc tayfalarına qarşı hərbi qüvvə göndərməsi olmuşdur. Göndərilmiş qoşunların sayəsində üsyanlar bir qədər də olsa yatırıldı. Əfqanıstanda qalxan üsyanlar yayılaraq Kirman vilayətinə qədər gəlib çatmışdı. Mir Üveys xan Hotaki hücum edərək Qəndəharın Səfəvi canişini Gərgin xanı öldürərək Qəndəharı ələ keçirdi.

1695-ci ildə kürdlərin kompakt yaşadığı ərazilərdə də üsyanlar başladı. Bununla paralel olaraq Xorasana da özbək hücumları başladı. Özbək hücumları nəticəsində Xorasanın bəzi hissələri itirildi və bütün Xorasan demək olar ki, yağmalandı. Özbəklərin Xorasan üzərinə ən böyük yürüşü isə 1710-cu ildə baş vermişdir.

Bu dövrdə Fars körfəzi tərəfindən də Səfəvilər dövləti üçün təhlükə meydana çıxdı. Beləki, Səfəvilərin hakimiyyəti altında olan Bəhreynə Oman tərəfindən mütəmadi dağıdıcı yürüşlər təşkil edilməyə başlandı. Bu yürüşləri təşkil edən Oman imamı İmam Seyfin təşkilatçılığı ilə güclü donanma yaratmışdılar. Bu donanma sayəsində nəinki Bəhreyni özlərinə tabe etmiş, körfəzdəki bütün Səfəvi adalarını özlərinə tabe edərək, demək olar ki, körfəzi Səfəvi dövlətinin ticarət edə bilməməsi üçün qapamışdı. Bəhreynin dini rəhbəri Şeyx Məhəmməd ibn Macid Omanlıların yürüşünə qarşı göndərilməsini xahiş etməsi üçün İsfahana getmiş, şahdan şəxsən bunu xahiş etmişdi. Şah Hüseyn Lütfəli xanın başçılığı altında qoşun göndərsə də, dəniz qüvvəsi olmadığına görə bu baş tutmamışdı. Səfəvi hərbi qüvvələrini Bəhreynə daşımaq üçün Portuqaliyadan yardım istənmişdi. Portuqaliya isə bunun müqabilində Səfəvilərdən xeyli pul istəmişdi. Lütfəli xan pul verməmək üçün fransızlarla danışıqlara başlamışdısa da, bu da bir nəticə verməmişdi. Sonda Lütfəli xan heç bir hərbi əməliyyat keçirmədən İsfahana geri dönmüşdü.

Şahın dini siyasəti imperiya ərazisində yaşayan dini azlıqları — sünniləri, xristianları (xüsusən erməniləri və gürcüləri), zərdüştləri ciddi şəkildə narahat edirdi. Şah Hüseynin hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən Məhəmməd Baqir Məclisinin həyata keçirdiyi dini siyasət onun ölümündən sonra varisi və nəvəsi Məhəmməd Hüseyn tərəfindən həyata keçirilirdi. Bir müddət sonra Şah Hüseyn zərdüştlüyün qadağan edilməsini nəzərdə tutan əmr verdi və zərdüştlərə dərhal İslam dinini qəbul etmələri əmr edildi.

Bütün bunlar imperiya ərazisində ümumi narazılıqlara səbəb oldu. 1717–1720-ci illərdə sünni kürdlər və Şirvan bölgəsində yaşayan sünnilər üsyana qalxdı. Şirvanlılara Cənubi Dağıstanlılarda qoşuldu. 1720-ci ildə Şirvan bəylərbəyliyinin mərkəzi olan Şamaxı ələ keçirildi və şəhərdə yaşayan şiələr qətlə yetirildi, bəylərbəyi və ailəsi qətlə yetirildi. Jonas Hanvey yazır ki, şəhər tamamilə talan edildi.[10]

Azərbaycan üsyanlar

redaktə

Səfəvilərə tabe olan bütün əyalətləri kütləvi çıxışlar bürümüşdü. Nüfuzunu itirmiş xanədana qarşı yönəlmiş bu çıxışların iki başlıca ocağı yaranmışdı. Bunlardan biri Əfqanıstan, o biri isə Azərbaycan idi. Hər ikisində ilkin çıxışlar 1709-cu ildə baş verdi. Həmin ildə Təbriz üsyana qalxdı. Tezliklə Muğan şahsevənləri də ayağa qalxaraq, mərkəzi Səfəvi hökumətini tanımaqdan boyun qaçırdılar. 1711-ci ildə Car vilayəti üsyan etdi. Carlılar şah xəzinəsinə vergilərdən azad idilər. Əksinə, Səfəvi təbəəliyinə qoşulub sərhəd xidmətində sayıldıqları üçün onlara şahın adından illər boyu pul ilə ödənc verilirdi. Şirvan bəylərbəylərinin özbaşınalığı ilə bu ödəncin kəsilməsi onları bərk narazı salmışdı. Carlıların Şəki və Şirvana girməsi bir çox yerlərdə kəndlilərin onlara qoşulması ilə nəticələndi. Üsyan başçıları xalqın narazılığından varlanmaq, özlərinə siyasi nüfuz qazanmaq üçün istifadə edirdilər. Belələrindən Ərəş vilayətinin hakimi Əli Sultanın adını çəkmək olar. (Osmanlı sultanının 1722-ci il tarixli fərmanında o, "Şəki sultanı" adlandırılır). Səfəvi hökmdarı sultan Hüseynin verdiyi əmrlərə baxmayaraq, Şirvan qoşunu bu çıxışı yatıra bilmədi. Əli Sultanın başçılığı ilə üsyançılar Şəki mahalında hökumət qoşununu əzdilər. bu dğyüşdə Şirvan bəylərbəyisi Həsənəli xan öldürüldü. Üsyançı dəstələr Gəncə-Şəmkir-Zəyəm-Qazax-Şəmşədil bölgələrinə basqın etdilər. Gəncə bəylərbəyisi Uğurlu xanın Şəmkir yaxınlığında onların qarşısını almaq istəməsi də uğursuz oldu, xanın qoşunu məğlub oldu. Özü isə Gəncə qalasına sığındı. Şəki hakimi Kiçik xan da məğlub edilərək öldürüldü.

Tezliklə üsyan rəhbərlərindən Hacı Davud ad çıxardı. O, Quba vilayətindəki Müşkür mahalının Dədəli kəndindən idi. Həccə getdikdən sonra Şərqi Qafqazda sünni dini rəhbərlərdən biri olmuş, Qaytaq hakimi Əhməd xan və Qazıqumuq hakimi Surxay xanla ittifaq yaratmışdı. Onlar kütləvi üsyan qaldıraraq, Şirvan və Dağıstanda Səfəvi hökmranlığına son qoymaq istəyirdilər. 1719-cu ildə Hacı Davud tutulub Dərbənd qalasına salındı. O biri il dustaqlıqdan çıxdıqdan sonra o, müttəfiqləri ilə birlikdə Şabran şəhərini tutub dağıtdı. Bu dağıntıdan sonra Şabran şəhəri yer üzündən silindi. Buradan sonra Xudat qalası alındı, burada Əhməd xan Qaytaqlı öldürüldü. Hacı Davud və Surxay xan buradan Bakı qalası üzərinə hücuma keçdilər. Bakı hakimi Dərgahqulu b\y qaladan yarım fərsəx aralı onların qoşununu məğlub etdi (bu yer o dövrdən Qanlı Dərə adlanır). Şamaxını və Dərbəndi ələ keçirmək cəhdi də uğursuz oldu.

Əfqan üsyanı

redaktə

Şah hüseyn taxta keçdiyi vaxtdan etibarən əfqanlar mütəmadi olaraq üsyan edirdilər. Hələ əsrin əvvəllərində Mir Mahmud Hotakinin atası Mir Üveys Hotəki üsyan qaldıraraq Qəndəharı Səfəvilərdən almışdı.

Mir Mahmud Hotakinin rəhbərliyi altında toplaşan əfqanlar Səfəvi dövlətinin zəifləməsindən istifadə edərək onların üzərinə hücuma keçdilər. İlk hücumlarının qarşısı Yəzd və Kirmanda alınsa da, ikinci hücumun qarşısını almaq münkün olmadı. Şah Hüseyn əfqan üsyançıların qarşısını almaq üçün qoşun yığılması işinə başladı. Vəliəhd-şahzadəsi Təhmasib Mirzəni ordu toplaması üçün şimala göndərdi. 50 minlik qoşun təşkil edən Şah Hüseyn, 1722-ci ilin mart ayında Gülnabad adlı yerdə 20 minlik əfqan ordusu ilə üzləşdi. Səfəvi ordusu məğlub oldu, Şah Hüseyn İsfahana qaçdı. Əfqan ordusu Səfəvi ordusunun geri çəkilməsinə inana bilmirdi və bunu hansısa taktika ilə əlaqələndirdiklərinə görə Səfəvi ordusunu izləmədilər.

İsfahanı mühasirəyə alan əfqan ordusu 8 aylıq mühasirədən sonra şəhəri təslim aldılar. Şah Hüseyn özü gələrək şahlıq tacını Mahmudun başına qoydu və onu İranın yeni şahı elan etdi.

Xarici siyasət

redaktə

Osmanlı imperiyası ilə münasibətlər

redaktə

Səfəvi dövlətinin bu dövrdə qərbdə Osmanlı dövləti ilə heç bir problemi yox idi. Dövlətlər arasında mütəmadi olaraq elçi mübadiləsi həyata keçirilirdi. 1696-cı ildə Səfəvi kəşfiyyatçıların mərkəzi dövlətə verdikləri xəbərlərə əsasən osmanlıların başı Avropada bərk qarışmışdı. Səfəvi dövləti tərəfindən osmanlılara bir səfir getdi və Sultan III Əhmədlə görüşdü. Maraqlıdır ki, III Əhməd səfirdən gətirdiyi əsgərlərin onun hüzurunda çovqan oynamalarını istədi. Onlar da oynadılar və osmanlıların şahı "digərlərindən daha yaxşı oyun nümayiş etdirən iki nəfərə iyirmi əşrəfi miqdarından ən’am" verdi. Səfir iki aydan bir az artıq müddətdən sonra Səfəvi dövlətinə qayıtdı. Səfəvilərlə osmanlıların arasında son səfir get-gəli əfqanların üsyanı ərəfəsində oldu. Həmin vaxt osmanlılar tərəfindən Səfəvi dövlətinə səfir gəldi və yazdığı müfəssəl hesabatda Səfəvilər dövlətinin vəziyətini çox böhranlı və dağılmaq ərəfəsində vəsf etdi. Əhməd Dəri adlı həmin səfirin səfərnaməsi kitabında çap edilib. Şah Sultan Hüseynin Osmanlıların səfiri vasitəsilə Osmanlıların şahına göndərdiyi sifariş bu oldu:

  Mən ona dua edirəm. Onlar ata-babadan cihad edən Xandırlar və onlar həmişə vaxtlarını kafirlərlə müharibədə keçiriblər və onlara dua etmək bizə vacibdir.  

Rusiya çarlığının Səfəvi imperiyası ərazisinə yürüş etməsi və Xəzəryani vilayətlərin əksəriyyətini ələ keçirməsi Osmanlı imperiyasının böyük narahatlığına səbəb olmuşdu. Rusiyanın yalnız onun tacirlərini öldürmüş adamlardan qisas almaq məqsədinin olmasını bildirməsinə baxmayaraq, Xəzəryani vilayətləri işğal etməsi Osmanlı imperiyasını qəti addımlar atmağa vadar etdi. Hacı Davudu Krım xanları səviyyəsində Şamaxı hakimi kimi tanıdı və ona paşalıq rəmzləri göndərdi.

Rusiyanın yayındırıcı manevrləri işə yaramadı və Osmanlı qoşunları Kartlı, Kaxüetiya və Tiflisi tutdu. bunun ardınca Naxçıvan, İrəvan ələ keçirildi. Rusiya ilə danışıqlar yeninə bərpa edildi və dekabr ayında müqavilə imzalanması prosesinə start verildi.

1724-cü ildə imzalanmış İstanbul sülhünə əsasən Səfəvi torpaqları Osmanlı imperiyası ilə Rusiya çarlığı arasında bölündü.

Bu dövrdə isə, 1722-ci ildə əfqanlar Səfəvi dövlətinin paytaxtını ələ keçirmiş, Şah Hüseyn taxtdan salınmış, oğlu II Təhmasib özünü şah elan etmişdi.

Rusiya çarlığı ilə münasibətlər

redaktə

Rus çarı I Pyotr (1689–1725) Xəzəryanı bölgələri ələ keçirməyi qərara aldı. O, Xəzər dənizini Rusiyanın daxili dənizinə çevirməyi və Şərq ölkələri ilə Xəzər–Volqa yolu ilə ticarət etməyi, Şərqlə Qərb ticarətində Rusiyanın vasitəçiliyinə nail olmağı planlaşdırmışdı. Öz yaxın adamı A. P. Volinskiyə kəşfiyyat aparmağı tapşıran I Pyotrun əsas məqsədi Xəzərin qərb hissəsini işğal etmək, Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək idi. A. P. Volinski karvan yollarını, yol boyu otlaqların olmasını (bu, suvari qoşun üçün lazım idi), yerli qoşunun, müdafiə qurğularının vəziyyətini öyrənməli, buradakı xristianlarla əlaqə yaratmalı idi.[11] Ona həmçinin, burada rus ticarətinin inkişaf etdirilməsi perspektivinin öyrənilməsi də tapşırılmışdı.[12]

1721-ci ilin avqustunda Şirvan üsyanı zamanı Şamaxını ələ keçirən Hacı Davud və Surxay xanın adamlarının rus tacirlərini öldürmələri Rusiyanın Xəzəryanı bölgələri tutmaq planını qətiləşdirdi. I Pyotr onları həm Rusiyanın, həm də Səfəvilərin ümumi düşməni elan etdi. Bu zaman Hacı Davud kömək üçün Osmanlı sultanı II Əhmədə (1703–1730) müraciət etdi, sonra isə İstanbula gedib özünün Şirvan hakimi təsdiq olunması üçün razılıq aldı. Buna baxmayaraq, Rusiya işğalçılıq niyyətlərindən əl çəkməmişdi. Əvvəla, Rusiya iqtisadiyyatının Azərbaycan xammalına böyük ehtiyacı vardı. İkincisi də Rusiya osmanlıların Cənubi Qafqazda, Xəzəryanı bölgələrdə möhkəmlənmək cəhdlərinin qarşısını almağa çalışırdı.

1722-ci iyunun 18-də I Pyotr Həştərxandan yürüşə başladı. Rus qoşunları iki istiqamətdə-quru və dəniz yolu ilə hərəkət edirdi. Dərbənd yolu üzərində Sultan Mahmudun hücumuna məruz qalmış ruslar bu hücumu dəf edib, 6 kəndi yandırdılar. İşğalçılar belə dağıdıcı basqınlarla yerli əhalini qorxutmağa çalışırdılar. Azərbaycan ərazisinə daxil olan I Pyotr zəifləmiş Səfəvi qoşunu tərəfindən ciddi müqavimətə rast gəlmədi. O, dini amildən də məharətlə istifadə edərək, Cənubi Qafqazın xristian əhalisinə elan etdi ki, bu yürüşdə məqsəd onları müsəlmanların zülmündən xilas etməkdir. 1722-ci il iyunun 15-də I Pyotr Azərbaycan dilində bəyannamə nəşr etdirərək Şirvana və Xəzəryanı bölgələrə göndərmişdi. Bəyannamədə yenə də rus ordusunun yürüşünün əsas səbəbi ört-basdır edilirdi. I Pyotr Xəzəryani bölgələrdə yaşayan şiə əhalisini inandırmağa çalışırdı ki, o, Səfəvi şahının dostudur, yürüşdən onun məqsədi bu yerlərdə əmin-amanlıq yaratmaqdan və rus tacirlərini qarət edən qiyamçıları cəzalandırmaqdan ibarətdir. Onun bu əraziləri işğal etmək niyyəti yoxdur. O, riyakarcasına bildirirdi ki, Səfəvilərə qarşı usyan edən feodalların, Osmanlı turklərinin bu torpaqları zəbt etməsinin qarşısını alacaq, burada Səfəvilərin hakimiyyətini bərpa edəcəkdir. I Pyotrun belə hiyləgərliyi ilk vaxtlar Xəzəryanı bölgələrdə əhalinin bir qisminin Rusiyaya meyil etməsinə səbəb oldu.[13]

1722-ci il avqustun 15-də rus eskadrası Dərbəndə çatdı. Avqustun 23-də piyada qoşun da şəhərə daxil oldu. Şəhərin naibi İmamqulu bəy qalanın açarlarını rus çarına təqdim etdi. I Pyotr buradan senata göndərdiyi məktubda şəhərdə səmimi qarşılandığını bildirirdi, lakin Azərbaycanın nüfuzlu feodalları rus ordusuna müqavimət göstərməyin tərəfdarı idilər. Bakı hakimi Məhəmməd Hüseyn bəy və onun tərəfdarları öz güclərinə, həmçinin Hacı Davudun köməyinə arxalanaraq, şəhəri qorumaq və rus qoşununu Bakı qalasına buraxmamaq əzmində idilər. Buna görə də Məhəmməd Hüseyn bəy I Poytrun məktubunu gətirən şəxsi qəbul etmir. Belə bir vaxtda Avropada İsveç tərəfindən Rusiyaya qarşı yeni müharibə təhlükəsi yaranır. Digər tərəfdən rus ordusunun Xəzəryanı bölgələrə təcavüzü Osmanlı dövlətində kəskin etiraza səbəb olur. Hacı Davud dağlarda qoşun toplayaraq rusların hücumunun qarşısını almağa hazırlaşır. Bu cəhətləri nəzərə alan və geri qayıtmağa tələsən I Potr bu işi general-mayor M. Matyuşkinə tapşıraraq Sankt-Peterburqa qayıdır.

Osmanlı ordusunun qarşısına qoyulan əsas vəzifə isə rusların Səfəvi dövlətinin qərbini və Cənubi Qafqazın şərqini ələ keçirməsinə mane olmaq, ilk növbədə isə onların Bakını tutmasının qarşısını almaq olur. Sankt-Peterburqa qayıdan I Pyotr burada Osmanlı ordusunun irəliləməsi xəbərini eşidir. Onun göstərişi ilə 1722-ci ilin dekabrında Rəşt şəhəri zəbt edilir. Rus eskadrası 1723-cüu il iyulun 6-da Bakı körfəzinə daxil olur. Məhəmməd Hüseyn bəy rus komandanlığının təslim olmaq təklifini rədd edərək müqavimət göstərir. Rus qoşunu rədd cavabı alan kimi şəhəri top atəşinə tutur və 1723-cü il iyulun 23-də Bakı zəbt edilir. M. Matyuşkin Bakı hakimi Məhəmməd Hüseyn bəyin guya Hacı Davudla əlaqədə olduğunu bəhanə gətirərək onun həbs olunması haqqında əmr verir. Məhəmməd Hüseyn bəy həbs olunaraq əvvəlcə Həştərxana, sonra isə Roqaçevskə sürgün edilir və orada da vəfat edir. Knyaz İ. Baryatinski Bakının komendantı təyin edilir. I Pyotr Bakının alınmasına hədsiz dərəcədə sevinir və onun göstərişi ilə bu hadisə Sankt-Peterburqda yaylım atəşi ilə qeyd olunur. Bakı tutulduqdan sonra rus qoşunu Salyanı da asanlıqla işğal edir.

Rusiyanın Xəzəryani vilayətləri tutduğu zaman Səfəvilər dövlətində də hakimiyyət dəyişikliyi baş vermişdi. Beləki, 1722-ci ilin oktyabr ayının 22-də Şah Hüseyn əfqan üsyançılara tabe olmuş və Mir Mahmud Hotakini İranın yeni şahı elan etmişdi. lakin Şahzadə Təhmasib Mirzə İsfahandan qaçmağı bacarmış və Qəzvində özünü yeni Səfəvi şahı elan etmişdi.[14]

1723-cü il sentyabrın 12-də II Təhmasibin Peterburqa göndərdiyi elçisi İsmayıl bəy şahdan xəbərsiz olaraq Xəzəryanı bölgələrin-Dərbənddən Gilana qədər olan torpaqların Rusiyaya birləşdirilməsi haqqındakı müqaviləni özbaşına imzaladı. Rusiya bunun əvəzində Səfəvi şahına əfqanlarla müharibədə yardım göstərəcəyini öhdəsinə götürürdü, lakin II Təhmasib müqaviləni təsdiq etmədi. Beləliklə, 1722–1723-cü illərdə Xəzəryanı bölgələrin Rusiya tərəfindən işğalının birinci mərhələsi başa çatdı.[15]

Əsirlik və ölümü

redaktə

İsfahan mühasirəsi 8 ay davam etdi. Mühasirə zamanı şəhər əhalisi küçə itlərini belə kəsib yemişdi. Sonda Şah Hüseyn bütün sülaləsi ilə gedərək Mir Mahmud Hotakiyə təslim oldu və onu İranın yeni şahı elan etdi.

İlk dövrlərdə Mir Mahmud Hotaki Şah Hüseynlə hörmətlə davranırdı, lakin bir gün xəbər yayıldı ki, Səfəvi sülaləsi şahzadələrindən Səfi Mirzə adlı şahzadə İsfahandan qaçmışdır. Bundan qəzəblənən Mir Mahmud Hotaki, 1725-ci ilin fevralında bütün Səfəvi şahzadələrinin öldürülməsi əmrini verir (Şah Hüseyndən başqa). Şah Hüseyn buna mane olmağa çalışarkən yaralanır, nəticə də iki az yaşlı oğlunu ölümdən xilas edə bilir.

Mir Mahmud Hotaki 1725-ci ilin aprel ayının 25-də dəli olaraq vəfat edir.[16] Mir Mahmud Hotakinin yerinə keçən Əşrəf xan ilk dövrlərdə Şah Hüseynlə hörmətlə davranırdı. Əşrəf xan şah Hüseynin qızı ilə evlənməklə İran cəmiyyəti qarşısında legitimlik qazanmaq istəyirdi.

Əşrəf xanın Səfəvi taxtına oturması onun Osmanlı imperiyası ilə müharibəsinə səbəb oldu. 1726-cı ilin payızında Osmanlı imperiyasının Bağdad valisi Əhməd paşa İsfahana doğru irəliləməyə başladı və Əşrəf xana məktub göndərərək İranın qanuni şahına qanuni hakimiyyətini geri qaytarmağa gəldiyini bildirdi. Buna cavab olaraq isə Əşrəf xan Şah Hüseynin başını kəsərək ona göndərmiş və bu sözləri yazmışdır:

  Ümid edirəm ki, Əhməd paşa buna öz qılıncı və nizəsi ilə cavab verər.  

Bu cür şəraitdə öldürülən Şah Hüseynin ölümünü Maykl Axvorthy bu cür təsvir edir: Şah Hüseyn ölümüylə sağlığında heç vaxt vermədiyi qədər sərt cavab vermiş oldu.[17]

Ailəsi

redaktə

Oğlanları

  • Şahzadə Mahmud Mirzə (1697 – 8 fevral 1725), (birinci oğul, vəliəhd))
  • Şahzadə Səfi Mirzə (1699 – 8 fevral 1725)
  • Şəhzadə Təhmasib Mirzə (II Şah Təhmasib)
  • Şahzadə Mehr Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
  • Şahzadə Heydər Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
  • Şahzadə Səlim Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
  • Şahzadə Süleyman Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
  • Şahzadə İsmayıl Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
  • Şahzadə Məhəmməd Mirzə, (ö. 8 fevral 1725)
  • Şahzadə Xəlil Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
  • Şahzadə Məhəmməd Baqir Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
  • Şahzadə Məhəmməd Cəfər Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
  • Seyid Murtuz Xəlifə Mirzə

Qızları

Qeydlər

redaktə
  1. ↑ Sultan titulu yox, adıdır

Mənbə

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 Shah of Iran Ḥusayn I // Faceted Application of Subject Terminology.
  2. ↑ 1 2 3 4 Husayn I // Encyclopædia Britannica (ing.).
  3. ↑ "An outline of the history of Persia during the last two centuries (A.D. 1722–1922)". Edward Granville Browne. London: Packard Humanities Institute. səh. 30. 2012-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-24.
  4. ↑ 1 2 Əliyarlı, Süleyman. Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı A. 1996.
  5. ↑ 1 2 Cambridge History of Iran Vol.6 pp.311–312
  6. ↑ Nəsiri, "Dəsture Şəhriyaran"
  7. ↑ Axworthy pp.29–30
  8. ↑ Axworthy pp.30–31
  9. ↑ 1 2 3 4 Volinski, Artemi. Səyahətnamə. Sankt-Peterburq.
  10. ↑ An Historical Account of the British Trade Over the Caspian Sea — London. 1762. Т. II. С. 146.
  11. ↑ "Волынский Артемий Петрович". 2021-07-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-08.
  12. ↑ Savory, Roger. Iran Under the Safavids. Cambridge: Cambridge University Press. 2007. səh. 246. ISBN 978-0521042512. In 171 5, the Tsar sent the 28-year-old Artemii Petrovich Volynsky as ambassador to Shah Sultan Husayn (...)
  13. ↑ Rayfield, Donald. Edge of Empires: A History of Georgia. Reaktion Books. 2013. səh. 225. ISBN 978-1780230702. In 1719 Volynsky, Russian ambassador to Iran, negotiated with (...)
  14. ↑ William Bayne Fisher, P. Avery, G. R. G. Hambly, C. Melville. The Cambridge History of Iran, Volume 7 Arxivləşdirilib 2017-09-11 at the Wayback Machine Cambridge University Press, 10 okt. 1991 ISBN 0521200954 p 319
  15. ↑ "Rusiyanın Xəzəryanı bögələrə hərbi yürüşü". 2021-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-08.
  16. ↑ Axworthy pp.64–67
  17. ↑ Axworthy pp.86–88

Ədəbiyyat

redaktə
  • Azərbaycan Tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII–XVIII əsrlər). Bakı. "Elm". 2007. 592 səh. + 56 səh. illüstrasiya.
  • Azərbaycan Tarixi. I cild. (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). Bakı. "Azərnəşr". 1994. 680 səh.
  • R. İ. Dadaşova. Səfəvilərin son dövrü (ingilisdilli tarixşünaslıqda). Bakı. "Nurlan". 2003. 393 səh.

Xarici keçidlər

redaktə
 
Vikimənbədə Sultan Hüseyn ilə əlaqəli mətnlər var.
 
Vikianbarda Sultan Hüseyn ilə əlaqəli mediafayllar var.
Sultan Hüseyn
Doğum: 1668 Vəfat: 1726
Hakimiyyət titulları
Sələfləri 
Süleyman şah Səfəvi 		{{{titul}}}
1694-1722 		Xələfləri 
II Şah Təhmasib
Xələfləri 
Mir Mahmud Hotaki
(Hotakilər dövləti)
SƏLƏF
 
Süleyman şah Səfəvi 		  Şah Sultan Hüseyn Səfəvi
 
Səfəvilər sülaləsi 		  XƏLƏF
 
II Şah Təhmasib
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Sultan_Hüseyn&oldid=7493229"