Vikipediya

Osmanlı imperiyasının bölünməsi

Osmanlı imperiyasının parçalanması
border=none Əsas məqalə: Osmanlı imperiyası

Osmanlı imperiyasının bölünməsi (türk. Osmanlı İmparatorluğu'nun parçalanması, 30 oktyabr 1918-ci il — 1 noyabr 1922-ci il) — Birinci Dünya müharibəsindən sonra Osmanlı imperiyasının bu münaqişədə məğlub olması və hələ bu hadisədən əvvəl başlayan süqutu nəticəsində, əvvəllər türklərin hakimiyyəti altında olan böyük ərazilər və xalqlar konqlomeratının meydana çıxması nəticəsində baş vermiş siyasi hadisə. İmperiya bu siyasi hadisələr zamanı bir neçə yeni dövlət və ərazilərə bölündü.

Osmanlı imperiyasının bölünməsi bu dövlətin müharibəyə girdiyi ilk günlərdən Türkiyəyə qarşı çıxan qüvvələr tərəfindən nəzərdə tutulmuşdu.[1] Baxmayaraq ki, Osmanlı imperiyası ilə döyüşən Antanta dövlətləri bu ərazidə müharibədən sonrakı məqsədlərində çoxlu ziddiyyətlər var idi.[2] Onlar Osmanlı imperiyasının bölüşdürülməsi ilə əlaqədar öz aralarında bir neçə ikili və üçlü müqavilələr bağlamışdı.[3] 1918-ci ilin noyabrında İstanbul Antanta qüvvələri tərəfindən işğal edildikdən sonra Osmanlı hökuməti 1920-ci ildə Sevr müqaviləsini imzaladı. Bununla belə, Türkiyənin İstiqlaliyyət müharibəsi müttəfiqləri müqavilə ratifikasiya olunmamışdan əvvəl yenidən danışıqlar masasına oturmağa məcbur etdi.[4] Müttəfiqlər və Türkiyə Böyük Millət Məclisi 1923-cü ildə əksər ərazi məsələlərini həll edən Sevr müqaviləsini əvəz edən yeni Lozanna müqaviləsini imzalayıb ratifikasiya etdilər. Həll olunmamış məsələlərdən biri də Mosul mübahisəsinin sonradan Millətlər İttifaqının iştirakı ilə həll edilməsidir.[5]

Osmanlı imperiyasının parçalanması müasir ərəb dünyasının və Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranmasına səbəb oldu. Millətlər Liqası Fransaya Suriya və Livan, Böyük Britaniya isə Mesopotamiya və Fələstin (sonradan iki yerə bölündü: Fələstin və Trans-İordaniya) üzərində mandat verdi.[6] Osmanlı imperiyasının Ərəbistan yarımadasındakı mülkləri bugünkü Səudiyyə Ərəbistanı və Yəmənin bir hissəsi oldu.

Tarixi

redaktə

Osmanlı imperiyası xilafət idi. O, geosiyasi, ideoloji və mədəni baxımdan XX əsrin əvvəllərində aparıcı İslam dövləti sayılırdı. Osmanlı imperiyasının parçalanması Qərb dövlətlərinin, xüsusən də Böyük Britaniya və Fransanın Yaxın Şərqdə mülklərinin yaranmasına səbəb oldu.[7] Bu qüvvələrin təsirinə qarşı ən erkən müqavimət türk milli hərəkatından gəldi və II Dünya müharibəsindən sonra “post-Osmanlı” Yaxın Şərqdə daha geniş yayıldı.

Bölünmə Qərb dövlətləri tərəfindən Birinci Dünya müharibəsi zamanı müttəfiqlər tərəfindən Osmanlı imperiyası ilə bağlı bir neçə razılaşmanın bağlanması yolu ilə planlaşdırılıb. İngilislər və fransızlar Says-Piko sazişi ilə Yaxın Şərqin şərq hissəsini (“Böyük Suriya” da adlandırılır) öz aralarında bölüşdürdülər.[8][9][10] İtaliya ilə Rusiya arasında daha bir məxfi müqavilə bağlanmışdı.[11] Balfur bəyannaməsi (1917) sionistlərə o dövrdə üstünlük təşkil edən ərəb-müsəlman əhalidən əhəmiyyətli dərəcədə az olan yəhudi azlığının yaşadığı Fələstində “yəhudi xalqı üçün milli ev” yaratmaqda Britaniya hökumətinin dəstəyini vəd edirdi.[12][13] Çar Rusiyasının hakimiyyət orqanları da Osmanlı imperiyasının bölünməsi ilə bağlı Antanta ilə bir sıra hərbi müqavilələr bağlamışdılar. Lakin Rusiya oktyabr inqilabından sonra Osmanlı mülklərinin bölünməsində iştirak etmədi.[14]

Sevr Müqaviləsi (1920) Yaxın Şərqdə yeni yaradılmış Millətlər Liqasının mandatını, Yəmənin müstəqilliyini və Kipr üzərində Britaniya suverenliyini rəsmən tanıdı.[15]

Fransa mandatı

redaktə

Suriya və Livan Millətlər Liqası mandatı adı altında Fransanın protektoratlarına çevrildi.[16]

Livanda mandat

redaktə

Fransanın Yaxın Şərqdə yaratdığı ərazi Böyük Livan adlanırdı. Bu, müasir Livanın sələfi idi. Bu ərazi 1920-ci il sentyabrın 1-dən 1926-cı il mayın 23-dək mövcud olub.[17] Fransa maronit xristian əhalisi üçün “təhlükəsiz sığınacaq” yaratmaq üçün bu ərazini Levantın quru hissəsindən (Millətlər Liqasının mandatı idi) ayırdı. Maronitlər özləri üçün müstəqil idarəçilik əldə etdilər və sonradan 1943-cü ildə müstəqil Livanda güclü mövqe əldə etdilər.[18]

Fransanın maronitləri qorumaq adı altında müdaxiləsi Osmanlı imperiyası kapitulyasiyaları adlandırılan XVI-XIX əsrlər arasında əldə edilmiş razılaşmalarla başladı. 1866-cı ildə Maronitlərin lideri Yusuf Kərəm Livan dağlarında üsyan qaldırdıqda, Fransanın başçılıq etdiyi dəniz qüvvələri onun köməyinə gələrək vali Davud Paşanın əleyhinə Sultana şikayət ərizəsi yazdılar. Kərəmin təhlükəsiz yerə Əlcəzairə qaçmasını təmin etdilər.[19]

Suriyada mandat

redaktə

Says-Piko sazişi Fransaya Suriyanı işğal etməyə icazə verdi. 1923-cü ildə orada Fransa hakimiyyəti quruldu və Fransa 1943-cü ilə qədər Suriyanı rəsmən idarə etdi.[20][21]

Britaniya mandatı

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Paul C. Helmreich, From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920 (Ohio University Press, 1974) ISBN 0-8142-0170-9
  2. ↑ en:Roderic H. Davison; Review "From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920" by Paul C. Helmreich in en:Slavic Review, Vol. 34, No. 1 (Mar. 1975), pp. 186–187
  3. ↑ Fromkin, A Peace to End All Peace (1989), pp. 49–50.
  4. ↑ P. Helmreich, From Paris to Sèvres (Ohio State University Press, 1974)
  5. ↑ P. Helmreich, From Paris to Sèvres (Ohio State University Press, 1974)
  6. ↑ Baer, Robert. See No Evil: The True Story of a Ground Soldier in the CIA's War on Terrorism. Broadway Books.
  7. ↑ Fromkin, A Peace to End All Peace (1989), pp. 26–28.
  8. ↑ Fromkin, David. :en:A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East. New York: Owl. 1989. 286, 288. ISBN 978-0-8050-6884-9.
  9. ↑ Martin Sicker. The Middle East in the Twentieth Century. Greenwood Publishing Group. 2001. səh. 26. ISBN 978-0275968939. İstifadə tarixi: July 4, 2016 – Google Books vasitəsilə.
  10. ↑ "International Boundary Study; Jordan – Syria Boundary" (PDF). 2009-03-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-08. p. 8.
  11. ↑ P. Helmreich, From Paris to Sèvres (Ohio State University Press, 1974)
  12. ↑ Friedman, 1973. səh. 257
  13. ↑ Renton, 2016. səh. 21
  14. ↑ Herbert Henry Asquith (1923). The Genesis of the War. p. 82
  15. ↑ Helmreich, Paul C. From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920. Columbus, Ohio: Ohio State University Press. 1974. səh. 320. ISBN 9780814201701. OCLC 694027.
  16. ↑ Fromkin, A Peace to End All Peace (1989), pp. 436–437.
  17. ↑ Emmanuel Brunet-Jailly. Border Disputes: A Global Encyclopedia [3 volumes]: A Global Encyclopedia. ABC-CLIO. 28 July 2015. 353–. ISBN 978-1-61069-024-9.
  18. ↑ Quilliam, Syria and the New World Order (1999), p. 33.
  19. ↑ Tarrouz Karam on Ehden Family Tree website
  20. ↑ Albert-Sorel, Jean. Le mandat français et l'expansion economique de la Syrie et du Liban (fransız). M. Giard. 1929.
  21. ↑ Travaux de droit, d'économie et de sociologie (fransız). Librairie Droz. 1963.

Ədəbiyyat

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Osmanlı_imperiyasının_bölünməsi&oldid=7686288"