Gəncə üsyanı (1920)

Gəncə üsyanı — Sovet işğalına qarşı 1920-ci il mayın 26–31-də Gəncədə baş vermiş xalq üsyanı. Üsyanın məqsədi Azərbaycanı sovet işğalından azad etmək, kommunistlərin özbaşınalığına son qoymaq idi. Bu üsyan XX əsrdə Azərbaycanın işğal edilməsinə qarşı baş vermiş ən böyük və ən çox itkiyə səbəb olmuş üsyandır. Üsyanın təşkilatçıları və istiqamətverici qüvvəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusunun zabitləri idi.

Gəncə üsyanı
Sovet işğalına qarşı üsyanlar
Döyüş səhnəsi
Tarix	1920
Yeri	Gəncə
Nəticəsi	Üsyan yatırılıb
Münaqişə tərəfləri
I Azərbaycan piyada diviziyası Qaçaq dəstələri XI Qırmızı Ordu Gəncə erməniləri
Komandan(lar)
Məhəmməd Mirzə Qacar ☪ Cavad bəy Şıxlinski Teymur bəy Novruzov Cahangir bəy Kazımbəyli Mixail Levandovski Mixail Velikanov Pyotr Kurışko Aleksandr Şirmaxer
Tərəflərin qüvvəsi
10.000-12.000 bilinmir
İtkilər
bilinmir Müxtəlif istinadlara əsasən rəqəmlər 800-8500 arasında dəyişir
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Üsyanın təşkilində başlıca olaraq, Azərbaycan ordusunun 1-ci piyada diviziyası, 3-cü Gəncə alayının şəhərdə olan bölmələri, 3-cü Şəki süvari alayının təlim komandası, bir topçu batareyası, diviziya qərargahına tabe olan komendant bölməsinin şəxsi heyəti iştirak edirdi. Qaçaq Qəmbər, Sarı Ələkbər, qaçaq Qasım Kolaxani, qaçaq Mikayıl və başqaları da öz silahlıları ilə birlikdə Gəncə üsyanında iştirak edirdilər. Üsyan etmiş orduya ətraf kəndlərin də ordusu qoşuldu. Onların sayı 10 min nəfərdən çox idi. Üsyan ərəfəsində şəhərin daxilində və ətrafında XI Qırmızı Ordunun XX atıcı diviziyasının hissələri mövqe tutmuşdu. Diviziyanın 178-ci və 180-ci atıcı alayları şəhərin erməni məhəlləsində, 3-cü briqadanın rabitə taboru və komendant bölməsi isə şəhərin azərbaycanlılar yaşayan məhəlləsində idi. 40-cı süvari briqadası Zurnabad kəndinin ətrafında dayanmışdı. Mayın 25-də Taman süvari briqadasının II alayı da Gəncəyə gətirildi.

Mayın 25-dən 26-na keçən gecə başlanan üsyanda üsyançılar qısa müddətdə şəhərin mühüm obyektlərini, azərbaycanlılar məhəlləsindəki qırmızı qoşun hissələrini nəzarət altına götürdülər. Hərbi anbar, şəhər həbsxanası, dəmir yolu stansiyası, fövqəladə komissarlığın binası da ələ keçirildi. Mayın 28-də Gəncə üsyanının rəhbərləri və şəhər ictimaiyyəti dairə məhkəməsinin binasına toplaşıb, Azərbaycanın istiqlaliyyətinin elan olunmasının iki illiyini qeyd edirlər.

Mayın 29-da bolşeviklərin üsyançılar üzərinə hücumu uğursuzluqla başa çatdı. Bir neçə istiqamətdən həyata keçirilən hücumda bolşevik qüvvələri qarşıya qoyduqları vəzifəni yerinə yetirə bilmədilər. Əksinə, üsyançıların əkshücumları bolşevik qüvvələrini ağır vəziyyətə saldı. Daha sonra XI Qırmızı Ordu komandanlığı Gəncəyə əlavə qüvvələr gətirdi. Mayın 30-da növbəti döyüşlər başlamazdan əvvəl 11-ci Qırmızı ordunun Gəncədə 5 piyada alayı, 6 süvari alayı, 7 əlahiddə hissə və dəstələri, 57 ədəd topu və 2 zirehli avtomobili var idi. Bu qüvvələrin çoxu şəhərin şimalında yerləşdirildi və mayın 31-də əsas hücum buradan başladı. Şəhəri tərk etmək imkanları olmayan üsyançılar, habelə dinc əhali mühasirəyə alınaraq kütləvi şəkildə güllələndilər. Üsyan yatırıldıqdan sonra general-mayor Məhəmməd Mirzə Qacar, Qaçaq Qəmbər, hüquqşünas İsmayıl xan Ziyadxanov, ədəbiyyatçı Firidun bəy Köçərli, mühəndis Abuzər bəy Rzayev və müəllim Mirzə Abbas Abbaszadə kimi şəxsiyyətlərlə yanaşı Azərbaycan ordusunun 12 generalı, 27 polkovnik və podpolkovniki, 46 kapitan, ştabskapitan, poruçik və podporuçiki, 146 praporşik və podpraporşiki, 267 digər hərbi qulluqçusu bolşeviklər tərəfindən güllələndi.

Üsyandan əvvəl vəziyyət

Aprel işğalı

XI Qırmızı Ordunun zirehli qatarının Bakıya gəlməsi 28 aprel 1920-ci il. Şəkildə Mixail Yefremov, Anastas Mikoyan, Qəzənfər Musabəyov, Simon Ter-Petrosyan və digərləri III İnternasional qatarında təsvir olunublar

1920-ci ilin 21 və 23 aprel tarixlərində Qafqaz Cəbhəsi İnqilab Hərbi Şurası S. Q. Orconikidzenin başçılığı ilə XI Qırmızı Orduya Aprelin 27-də Azərbaycan sərhədini keçib, bütün ərazini tutmaq əmrini vermişdi. Aprelin 26-da XI Qırmızı Ordu qərargahı hücuma rəhbərlik etmək üçün Dərbəndə köçür. XI Ordunun hücumu aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə saat 12-də başlayır. 70.000 XI Qırmızı Ordu, öndə "III İnternasional", daha 3 zirehli qatar və 300 nəfərdən ibarət piyada desant olmaqla, Samur çayı üzərindəki körpünü keçir. Bu qoşuna rəhbərlik edənlər arasında Anastas Mikoyan və Qəzənfər Musabəyov da var idi. Azərbaycan ordusunun əksəriyyəti Əsgəran döyüşündə olduğu üçün sərhəddi yalnız Quba alayının bir neçə yüngül top və pulemyotla silahlanmış iki rotası, 300 nəfərdən ibarət süvari eskadronu və kiçik jandarm dəstəsi qoruyurdu. Yalama stansiyasında baş vermiş Yalama döyüşündə böyük say fərqinə görə AXC orudusu 300 nəfərdən çox itki verir. 1920-ci ilin Aprelin 28-də saat 5-də "III İnternasional" zirehli qatarı 23 saatlıq Yalama-Bakı məsafəsini qət edərək Bakı vağzalına çatdı. Azərbaycan bolşevikləri Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsini formalaşdırıb, Xalq Komissarları Sovetini təşkil edərək, Sovet Rusiyası ilə sıx münasibətlərə hazır olduqlarını bəyan edirlər. Bununla da Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının əsası qoyulur.

Bakıdakı hadisələrdən xəbər tutan AKP Gəncə dairə komitəsi elə həmin gün Quberniya İnqilab Komitəsini formalaşdırır. Növbəti günün axşamı qubernator Xudadat bəy Rəfibəyli bütün Gəncə quberniyasında hakimiyyətin İnqilab Komitəsinə verilməsi haqqında aktı imzalayır. Gəncə İnqilab Komitəsinin tərkibində sədr İbrahim Əliyev, müavin Fərhad Əliyev, Vəkilov, Sultanov və Eminbəyov var idi.

Gəncə quberniyasında hakimiyyət dəyişikliyi gedən vaxt Bakıdan Gəncə istiqamətində zirehli qatarlar hərəkətə başlayırlar. Şəhərə yaxınlaşanda onlar yollarını kəsməyə çalışan müsavatçıların dəstələri ilə böyük döyüşə girirlər. 1 may tarixində sovet zirehli qatarları və 28-ci atıcı diviziyanın desant rotaları Gəncə stansiyasını və şəhərin dəmir yolu rayonunu tutdular. Növbəti gün bura II Atlı korpusun və Taman süvari diviziyasının alayları gəldilər və şəhəri eləcə də ona tabe rayonları tutdular.

5 may tarixində Sovet Azərbaycanının rəhbərliyinə, Leninin göndərdiyi və Sovet Azərbaycanının yeni dövlət kimi tanınması kimi qiymətləndirilən teleqramdan sonra 8 may tarixində Gəncə İnqilab Komitəsindən quberniya inqilab komitəsinin sədri İbrahim Əliyevin imzası ilə teleqram gəlir. Bu teleqramda Gəncə quberniyasının RSFSR tərəfindən Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının tanınması alqışlanmış və dünyadakı bütün fəhlə sinfini istismar edənlərə qarşı amansızca mübarizə aparmağa hazır olduğunu ifadə etmişdir. Bununla yanaşı Gəncə üsyanı zamanı belə bir çox kəndlərin ölkənin sovetləşməsindən xəbərləri belə yox idi.

AXC ordusuna qarşı siyasət

28 aprel tarixində Azərbaycan İnqilab Komitəsinin dekretinə əsasən Hərbi və Dəniz işləri üzrə Xalq Komissarlığı yaradıldı və onun ilk komissarı Çingiz İldırım təyin olundu. Növbəti gün Azərbaycan İnqilab Komitəsi Azərbaycan ordusunun əsgərlərinə müraciət edərək onları Sovet hökuməti uğrunda mübarizə aparmaqda Qırmızı Orduya kömək etməyə çağırdı. Elə həmin gün Azərbaycan ordusunu dərhal XI Qırmızı Orduya tabe etmək və ordunu Fəhlə Kəndli Qırmızı Ordusu əsasında, uyğun say və hissələri Azərbaycan adını saxlamaqla yenidən formalaşdırmaq haqqında qərar qəbul edildi. Yeni formalaşdırılmış ordu ilk dövrlər (may ayı) öz şəxsi heyətinə, təchizatına görə keçmiş AXC ordusunun varisi idi, onun yalnız adı dəyişərək Qırmızı Ordu adlanırdı. Əsgər və zabitlər artıq yeni hökumətin tabeliyindəki orduda xidmət edirdilər. Ayın 30-da Çingiz İldırım keçmiş hərbi nazirin müavini Əliağa Şıxlinskini özünə müvəqqəti köməkçi təyin edir.

Azərbaycan Kommunist Partiyasının üzvlərini siyasi rəhbərliyi öz əllərində cəmləmələri üçün keçmiş ordu hissələrinə göndərməyə başlayırlar. Gəncədə yerləşən hərbi hissələrin komissarı Azərbaycan İnqilab Komitəsinin tövsiyəsinə əsasən və Azərbaycan Sovet Respublikası Hərbi və Dəniz işləri üzrə xalq komissarının əmri ilə 4 may tarixində Əhməd Rzayev təyin edilir. 7 may tarixində AİK "operativ, inzibati, təşkilati və eləcə də bütün növ təchizatlarla bağlı" o dövrdə artıq adı dəyişdirilmiş ordu və donanmanı XI Qırmızı Orduya və Volqa – Xəzər hərbi donanmasına tabe etmək haqqında qərar qəbul edir. Köhnə AXC ordusunun hissələrini XI Qırmızı Orduya tabe etmək təkcə siyasi fəaliyyət deyildi. Qafqaza daxil olmuş XI Qırmızı Orduya öz şəxsi heyətini artırmaq vacib idi.

Bu qərarı icra etmək üçün 11 may tarixində XI Qırmızı Ordunun komandanı Mixail Levandovskinin, İnqilabi Hərbi Şuranın üzvü Konstantin Mexonoşinin və qərargah rəisi Aleksandr Remezov tərəfindən çıxmış qərara görə Gəncə qəzasında yerləşən Azərbaycan hissələri 32-ci diviziyanın komandanına tabe edilməli və XI Qırmızı Ordu inspektorları tərəfindən Azərbaycan hissələrini yenidən formalaşdırmaq, eləcə də, I Birləşmiş Azərbaycan fəhlə-kəndli qırmızı sovet atıcı diviziyasını yaratmaq planını cızmaq tapşırılmışdı. Həmin gün Çingiz İldırım yazırdı:

XI Qırmızı Ordunun İnqilabi Hərbi Şurası və Azərbaycan Sovet Respublikası Hərbi-dəniz komissarlığına Azərbaycan ordusunu Fəhlə-Kəndli Qırmızı Ordusu əsasında yenidən formalaşdırılması tapşırılır. Donanmanın yenidən formalaşdırılması Xəzər Qırmızı Donanmasının komandanlığı ilə birgə aparılsın. Hissələrin mobilizasiyası və formalaşdırılması Azərbaycan Sovet Respublikasının Hərbi-Dəniz komissarlığı tərəfindən aparılır.

Yenidənqurma zamanı köhnə Azərbaycan ordusunun hissələri yenidən təşkil edilirdilər. Azərbaycan Sovet Respublikasının Hərbi-Dəniz komissarının 16 may tarixli qərarına əsasən III Gəncə piyada alayının adı, III Azərbaycan fəhlə-kəndli qırmızı atıcı alayına, I piyada diviziyası (sonradan üsyan qaldırırlar) II piyada diviziyası ilə birləşdirilərək adı, I fəhlə-kəndli qırmızı atıcı briqadasına dəyişdirilir. I fəhlə-kəndli qırmızı atıcı briqadası I Azərbaycan fəhlə-kəndli qırmızı diviziyasının bir hissəsi olur. (I piyada diviziyasının qərargahı Azərbaycan fəhlə-kəndli birləşmiş diviziyası adını alır). Demək olar ki, eyni vaxtda Azərbaycan Sovet Respublikasının Hərbi-Dəniz komissarının qərarı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərbi Məktəbinin adı dəyişdirilərək Fəhlə-Kəndli Qırmızı komandanlıq Kursları adını alır. Təlim tədris hissələrinin yenidən formalaşdırılması işi isə keçmiş ordunun zabiti həmin dövrdə Azərbaycan Sovet Respublikasının Hərbi-Dəniz komissarının köməkçisi olan general Əliağa Şıxlinskiyə tapşırılır: "Təlim tədris hissələrinin yenidən formalaşdırılması isə mənim müavinim Əliağa Şıxlinskinin göstərişlərinə əsasən aparılsın".

Hərbi-siyasi vəziyyət

Gəncə üsyanı baş verən dövrdə Azərbaycan sərhədlərində qarışıqlıq hökm sürürdü.

Sovet Azərbaycanının qərb sərhədlərində Qırmızı Ordu hissələri ilə gürcü ordusu arasında silahlı qarşıdurmalar baş verirdi. 1 maydan etibarən 15 maya qədər hər iki tərəf arasında arasıkəsilməz atışma baş vermişdi. Gürcü ordusu strateji əhəmiyyətli Poylu körpüsünü nəzarət altına almaq eləcə də Gəncə və Zaqatala istiqamətində irəliləmək niyyətində idi. XI Qırmızı Ordunun İnqilabi Hərbi Şurası gələcəkdə bütün Zaqafqaziyanı sovetləşdirməyi təbliğ edirdi. Gürcü kommunistləri 3 mayda uğursuz hakimiyyət çevrilişinə cəhd etdilər. 13 may tarixində Sovet Rusiyası ilə Gürcüstan arasında sülh müqaviləsi bağlandı. Gəncə üsyanı bolşeviklərin Zaqafqaziyadakı vəziyyətini çətinləşdirdiyi üçün gürcü generalı Georgi Kvinitadzeyə inanırdı ki, yalnız onda gürcü ordusu bolşeviklərə məhv etməyə və mütəffiq kimi Azərbaycanın yanındakı öhdəliyi yerinə yetirməyə qadir idi.

Sovet Azərbaycanı da Gürcüstanla sülh müqaviləsi bağlayıb hərbi əməliyyatlara son qoymaq haqqında danışıqlara başlayır. İnqilabi Hərbi Şuranın təzyiqi ilə Azərbaycan İnqilab Komitəsi 27 may tarixində Gürcüstanla sülh müqaviləsi bağlayır.

Bu dövrdə Ermənistanda da vəziyyət kəskinləşir. 10 may tarixində bolşeviklər üsyan qaldırsalar belə erməni hökuməti tərəfindən bu üsyan yatırılır. Kömək məqsədilə İngiltərə Ermənistana 1 milyon funt sterlinq dəyərində silah sursat təklif edir və ermənilər bu təklifi may ayının 19-da qəbul edirlər. Üsyan yatırılsa belə Ermənistanın bəzi bölgələrində hökumətə qarşı silahlı mübarizə gedirdi. Hətta Şəmşəddin rayonunun üsyançılarına Sovet Azərbaycanı tərəfindən 18 may tarixində 17 vaqon ərzaq və 5 milyon rubl göndərilmişdir. Buna baxmayaraq uzun sürən döyüşlərdən sonra 1600 nəfər erməni üsyançısı Azərbaycana keçir. Sovet Azərbaycanında onlardan Erməni Qırmızı üsyançı alayı (I Qazax üsyançı alayı) formalaşdırılır. 18–20 may tarixlərində daşnaklar Qazaxın cənub hissəsində sərhəddi pozmaqlarına baxmayaraq sovet ordusu tərəfindən geriyə oturdulurlar.

Ermənistandakı bolşeviklərin may üsyanı, XI Qırmızı Ordunun 32-ci atıcı diviziyası Qazax uyezdinin Ermənistanla sərhəddinə çıxdığı dövrə təsadüf edirdi. Qırmızı Ordunun təzyiqi ilə Qarabağdan erməni dəstələri geri çəkilirdilər. 18 may tarixində 32-ci atıcı diviziyanın komandiri Şteyger XI Qırmızı Ordudan "diviziyanın bütün hissələri 25 maya qədər Şuşa ətrafında cəmlənsin və güclü dəstələr Naxçıvan – Culfa – Ordubad istiqamətində göndərilsin" məzmununda əmr alır. Burada məqsəd həmin əraziləri ələ keçirmək idi. Əmrə əsasən 20 may tarixində Gəncədən Şuşaya Yelenendorf-Çaykənd-Tərtər-Xankəndi marşrutu ilə XX diviziyanın birinci briqadası göndərilir. Eyni zamanda diviziyanın ikinci briqadası və qərargahı Gəncədə qalır. 20 may tarixində üsyançılar və xalq milis dəstələri Azərbaycan SSR-nin köməyi ilə Ermənistanın Azərbaycanla sərhəd bölgəsi olan Karvansarayı ələ keçirdilər. Növbəti gün buraya qırmızı ordu dəstələri də daxil oldular. Lakin Gəncə və Zaqatala üsyanları eləcə də Zəngəzur və Qarabağdakı mübarizə XI Qırmızı Ordunun güclərini bəzi hədəflərdən yayındırdı. Sovet Ermənistanının partiya və dövlət xadimi Şavarş Amirxanyanın xatirələrinə görə "Azərbaycanın bəzi bölgələrində xüsusən də Gəncədə əksinqilab baş qaldırırdı. Əsas çətinliklər qərb cəbhəsində yarandı bura yeni qüvvələr göndərmək lazım idi. Bu hadisələrlə əlaqədar atlı alaylar dərhal Gəncəyə çəkilmək əmri aldılar". Azərbaycanın şimal qərbində, XI Qırmızı Ordunun arxasında baş vermiş üsyan sovet erməni tarixçisi Qaloyana görə Qırmızı ordunun "üsyana qalxmış Ermənistan zəhmətkeşlərinin köməyə getməyinə mane oldu".

Sovet Azərbaycanında da vəziyyət heç də sakit deyildi. Bakı hərbi qarnizonunun rəisi 28-ci diviziyanın komandiri Nesterovski 26 may tarixində Bakıdakı gərgin vəziyyətdən və üsyan olacağı ilə bağlı söz-söhbətlərin gəzdiyindən xəbər verirdi. Ən gərgin vəziyyət Qarabağda idi. Burada mart ayında erməni üsyanını yatırmağa getmiş Azərbaycan Milli Ordusunun hissələri yerləşirdi. 18 may tarixində Şuşada 7 yerli bəyin və bir türk zabitinin əlbir olduğu əksinqilabi fəaliyyət ifşa olundu. Bu dövrdə həm də Şuşada sovet hakimiyyəti ilə mübarizəyə başlamış 300 nəfərlik silahlı dəstə də yaranmışdı.

17–18 may tarixlərində Xəzər dənizinin cənubunda Volqa-Xəzər hərbi donanması və Sovet Azərbaycanının Qırmızı donanması birlikdə Ənzəli əməliyyatını həyata keçirirdilər. Gəncə üsyanı, Qafqaz Cəbhəsi İnqilab Hərbi Şurasının, Rusiya Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin Qafqaz Bürosunun üzvü Serqo Orconikidzenin və Volqa-Xəzər hərbi donanmasının komandiri Fyodor Raskolnikovun Ənzəliyə getmələri ilə üst üstə düşmüşdü. Öz gedişləri haqda Orconikidze Moskaya 24 may tarixində məlumat vermişdi. 27 may tarixində isə onlar gilan üsyançılarının rəhbəri Mirzə Kiçik xanla Kursk paraxodunda görüş keçirib daha sonra dərhal Bakıya geri qayıdırlar.

Səbəbləri

Azərbaycanlı tarixçi Şəlalə Məmmədovaya görə ac, hərbi geyimsiz qalmış silahlı XI Qırmızı Ordu hissələrinin quldur hərəkətləri, sovetləşmə prosesinə cəlb olunmuş ordu hissələrində etnik ermənilərin çoxluğu azərbaycanlılar arasında qırğınların miqyasını artırmış və bu da haqlı olaraq kəskin mübarizə və etiraz dalğaları ilə müşayiət olunmuşdur.

Jurnalist və tədqiqatçı Xanlar Bayramova görə isə üsyanın üç əsas səbəbi var:

• Gəncədə milli azadlıq hisslərinin dərin kök salması, Bəndər üsyanının, Cavad xan hərəkatının təsiri, qan yaddaşı;
• Xalq Cümhuriyyətinin süqutu ilə may ayının 10-dan Gəncədə həbslərin başlaması, görkəmli şəxsiyyətlər Xudadat bəy Rəfibəylinin, İsmayılxan Ziyadxanlının, Məmmədbağır Şeyxzamanlının həbs olunması, Nəsib bəy Yusifbəylinin müəmmalı şəkildə yoxa çıxması, digər əslən Gəncədən olan ictimai-siyasi xadimlərin – Həsən bəy Ağayevin, Xəlil Xasməmmədovun, Fətəli xan Xoyskinin, Nağı Şeyxzamanlının və başqalarının vətəndən iraq düşməsi;

• Bakıda və digər ərazilərdə bolşeviklər tərəfindən bəy, xan, mülkədar, musavat adı ilə imkanlı ailələrin var-yoxunun, mülklərinin talan edilməsi və kütləvi həbslər idi.

Ölkədə terror tüğyan edir, ictimai və siyasi xadimlər həbs olunur, güllələnir, axtarışlar ara vermirdi, xalqın əmlakı müsadirə edilir, dinin, müqəddəs hisslərin təhqiri adi hal alır, əhaliyə amansız mənəvi və psixi zərbə vurulur, vəziyyət çıxılmaz şəkilə düşür.

Tərəflərin vəziyyəti

Üsyanın iştirakçıları Qaçaq Məmmədqasım və Sarı Ələkbər.

Gəncə Azərbaycanın qərbində yerləşən böyük bir şəhərdir. Bu şəhərin qarnizonu XX atıcı diviziyadan və I Azərbaycan piyada diviziyasının bəzi hissələrindən ibarət idi. 4 may tarixində XX diviziyanın rəhbəri vəzifəsinə V. Popoviçin yerinə keçmiş çar podporuçiki, partiyasız Mixail Velikanov təyin edildi. O dövrdə diviziyanın hərbi komissarı isə əvvəllər fəhlə olmuş, partiya üzvü İvan Tkaçov idi.

Köhnə Azərbaycan ordusu

Üsyan vaxtı AXC-nin I Azərbaycan piyada diviziyası hələ sovet üsulu ilə yenidən formalaşdırılmamışdı. Bu diviziya ümumi sayı 1800 nəfər olmaqla, III Gəncə atıcı polkundan, III Şəki atlı polkunun təlim dəstəsindən, bir artilleriya batareyasından və diviziya qərargahının komendant komandasından ibarət idi. Diviziyanın rəhbərliyi də dəyişilməmişdi. Məsələn general mayor Əmir Kazım mirzə Qovanlı-Qacar diviziyanın təchizat rəisi olmaqla yanaşı may ayının 20-ə qədər şəhərin komendantı vəzifəsini də daşıyırdı.

Nizamsız dəstələr

AXC-nin köhnə ordu hissələrindən başqa üsyana Sarı Ələkbər, Qaçaq Qəmbər və digərlərinin çox saylı qaçaq dəstələri də qatılmışdılar. Dəstələrin bir çoxu uzaq məsafələrdən döyüş üçün gəlmişdilər. Məsələn üsyanda iştirak edən Sarı bəyin qaçaq dəstəsi Gəncədən 35 km uzaqlıqda yerləşən indiki Şəmkir rayonunun Morul kəndindən gəlmişdi. Digər qaçaq lider olan Qaçaq Məmmədqasım isə öz doğma bölgəsi olan Samuxdan 250 nəfərlik dəstə toplayaraq Gəncəyə yollanmışdı. Əraziyə bələd olduqları üçün onlar Gəncəyə çatana qədər 500 nəfərlik bolşevik dəstəsini məhv etmişdilər. Cahangir bəy Kazımbəyli Gəncə üsyanı haqqında yazdığı xatirələrində qeyd edir ki döyüş səngərlərində qadınlar da var idi. Üsyanda qadınların da iştirak etdiyini XI Qırmızı ordunun piyada inspektoru Melnikov da Orconikidzeyə verdiyi hesabatda qeyd edir. Bu hesabatında Melnikov qeyd edir ki:

Üsyana qalxanların demək olar ki hamısı müsəlman idi. Bəzən hətta qadınların belə tüfəngdən atəş açdığına şahid olurduq. Sonradan apardığımız axtarışlarda da bəzi qadınların paltar qatlarının arasından revolverlər tapırdıq. Hətta bir bolşevikin mənə dediyinə görə qadınlardan birini evin damında pulemyot arxasında tapıblar.

XI Qırmızı Ordu

XX diviziyanın 178 və 180-ci atıcı alayları Gəncənin ermənilər yaşayan cənub şərq hissəsində, Taman süvari briqadasının komendant bölməsinin şəxsi heyəti və rabitə batalyonu isə Gəncənin şimal qərbində yəni türklər yaşayan hissəsində yerləşmişdilər. Aleksandr Şirmaxerin komandanlıq etdiyi III briqada 2 min nəfər şəxsi heyət, 30 pulemyot və bir yüngül artilleriya divizionundan ibarət idi.

Gəncənin 20 km cənub qərbində Zurnabad kəndində yerləşən XX süvari briqadasının 450 nəfər şəxsi heyəti, bir atlı batareyası və 8 pulemyotu var idi. Gəncədən 5–6 km cənubda yerləşən Yelenendorf alman koloniyasında isə diviziyanın artilleriya qərargahı və iki toplu bir batareyası yerləşirdi. May ayının 25-də Taman süvari briqadasının II alayı da Gəncəyə göndərilmişdi.

Tarixi

Üsyanın başlayıb bitmə tarixi ilə bağlı mənbələrdəki məlumatlar fərqlidir. Gürcü tarixçi Giorgi Mamulia və Ramiz Abutalıbovun birlikdə yazdıqları "Odlar yurdu" kitabında üsyanın başlanma tarixi 22 may kimi göstərilib. Jurnalist və tədqiqatçı Xanlar Bayramova qeyd edir ki, bolşeviklərin əksər sənədlərində üsyanın başladığı tarix 25 may yatırılması tarixi isə 31 may kimi qeyd olunub. Bununla yanaşı daxili işlər komissarının raportunda üsyanın 30 maya qədər davam etdiyi qeyd olunub. Üsyanın yatırılmasında iştirak edən və ifadəsi 1937-ci ildə alınmış Linçevskiyə görə isə şəhər iyun ayının 1-dən 2-nə keçən gecə "müsavatçılardan təmizlənib". Bununla yanaşı Linçevskiyə görə üsyan may ayının 25-dən 26-na keçən gecə başlayıb.

Qaçaq dəstəsinin rəhbəri olan Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım və üsyanın təşkilatçılarından biri olan Cahangir bəy Kazımbəyli isə öz xatirələrində üsyanın 24 mayda başlandığını qeyd edirlər. Kazımbəyliyə görə üsyan may ayının 3-dən 4-nə keçən gecə yatırılıb. Bu tarixi həm də Xanlar Bayramova yazdığı məktubda üsyanın iştirakçı və sonradan mühacirət edən Zahid xan Xoyski də qeyd etmişdi. Xanlar Bayramov öz əsərində üsyan iştirakçılarının qeyd etdikləri tarixlərə əsaslanır.

Üsyanın başlama saatı ilə bağlı da fikir ayrılıqları mövcuddur. Cahangir bəy Kazımbəylinin xatirələrinə əsasən bolşeviklərin tərkisilah edilməsi 20:00-da başlayıb 23:00-da bitib. Sovet ədəbiyyatında isə üsyanın gecə saat 3-də başlandığı, səhər saat 5-dən etibarən isə şəhər əhalisinin də üsyana qatıldığı qeyd olunub.

1983-cü ildə çap olunmuş "SSRİ-də vətəndaş müharibəsi və hərbi müdaxilə" ensiklopediyasında hadisələr 26 maydan etibarən izah edilir, üsyanın yatırılması isə 31 may kimi qeyd olunub. 2008-ci ildə Rusiyada çap olunmuş "Rusiyada İnqilab və Vətəndaş müharibəsi: 1917–1923-cü illər" ensiklopediyasında isə Gəncədəki üsyanın 25 – 31 may tarixlərində baş verdiyi qeyd olunur. Demək olar ki eyni tarixlərlə biz britaniyalı tarixçi Conatan Smilin yazdığı kitabda da rastlaşırıq. O da qeyd edir ki, üsyan may ayının 25-dən 26-na keçən gecə başlayıb və 31 may tarixində qırmızı qvardiyaçılar Gəncədəki üsyanı yatıran əsas qüvvələri cəmləşdirməyə müvəffəq olublar.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Əksinqilab ilə mübarizə təşkilatının rəisi olmuş Nağı bəy Şeyxzamanlı da öz xatirələrində üsyanın 9 gün çəkdiyini qeyd edib.

Hazırlıq

Üsyanın təşkilatçıları Gəncə hərbi qarnizonun rəhbəri general-mayor Cavad bəy Şıxlinski və Gəncə Piyada alayının komandiri, polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyli.

ÜKP(b) MK, Azərbaycan İnqilab Komitəsi və İnqilabi Hərbi Şuranın Qafqaz cəbhəsinin üzvü Serqo Orconikidze türkiyəli kommunist Mustafa Sübhinin hüsabatını əldə edirlər. Bu sənəddə "Gəncə səfərinin nəticələri haqqında hesabat" başlığında üsyandan iki həftə əvvəl Samuxda yerləşən Şahmalinskinin mülkündə baş verən gizlin görüşdən xəbər verilir. Bu görüşdə keçmiş baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyli, Qazax qəzasının general-qubernatoru Əmir xan Xoyski, keçmiş Daxili İşlər naziri Mustafa bəy Vəkilov, Cahangir bəy Kazımbəyli və türk general Nuru Paşa iştirak edirdilər. Onların bu gizlin görüşünün məqsədi üsyana hazırlıq görmək idi.

23 may tarixində XI Ordunun qərargahından şəhərə komanda heyəti ilə birgə diviziyalardan birinin yeni rəhbəri gəldi. (Kadişevə görə Azərbaycan diviziyasının, Darabadiyə görə isə XX diviziyanın). Azərbaycan hissələrini üsyana təhrik edən hadisələr, diviziya rəhbərliyinin köklü şəkildə dəyişdirilməsi və şəxsi heyətinin yenilənməsi nəzərdə tutulurdu. Həmin gün qəbiristanlıqda gizlin görüş təşkil edildi. Köhnə ordunun zabitlərinin gəldiyi görüşdə general Məhəmməd Mirzə Qacar üsyana qalxmağın vacibliyini bəyan edir. Burada ortaq qərargah və operativ qruplar yaradılır.

Üsyançılar əvvəlcədən şəhərdə gizlin silah anbarları təşkil etdilər. Yerli sakinlərdən təşkil edilmiş silahlı dəstələr ətraf kəndlərə çəkildilər. Hərbi qarnizonun rəhbəri general-mayor Cavad bəy Şıxlinski və Gəncə Piyada alayının komandiri, polkovnik Cahangir bəy Kazımbəylinin rəhbərliyi ilə bir qrup hərbçi üsyanın operativ planını tərtib etdilər. Gəncənin keçmiş komendantı, general mayor Məhəmməd Mirzə Qacara şəhərin ətrafında müdafiə istehkamlarını qurmaq tapşırılmışdı. Cahangir bəyin xatirələrinə görə üsyanın rəhbərləri gözlənilməz hücum faktorundan istifadə edərək tezliklə qırmızı qvardiyaçıları tərkisilah edib Qarabağda ermənilərlə döyüşən Azərbaycan ordu hissələri ilə və gürcü ordusu ilə birləşib ölkəni azad etməyi planlaşdırırdılar.

Ağdam və Tərtərdə komandiri polkovnik Tokayev olan III Şəki süvari alayı yerləşirdi. Şəki süvari alayının əsgərləri ilə eyni yerdə yerləşən XI Qırmızı Ordunun 282-ci alayı arasında Gəncə üsyanından bir qədər əvvəl münaqişə baş vermişdi. Qırmızı ordu əsgərlərinin Şəki süvari alayının atlarını qaçırmaq cəhdlərinə Azərbaycan hissələri tərəfindən atəşlə cavab verilmiş və bu da münaqişəyə səbəb olmuşdur. Nəticədə 21 may tarixində III Şəki süvari alayının Tərtərdə yerləşən hissələri və yerli əhali üsyana qalxdılar. Sovet mənbələrinə əsasən üsyan vaxtı qırmızı ordu qüvvələrinin 80 nəfəri o cümlədən də alay komandiri Naumov üsyançılar tərəfindən öldürülür. Lakin qırmızı ordu əsgərlərinin çoxluğu və Tərtərə gəlmiş ASSR Hərbi Dəniz İşləri üzrə xalq komissarı Çingiz İldırımın və ASSR Xalq Maarif komissarı Dadaş Bünyadzadənin yeni hökumətə qarşı dözümlü olmaqla bağlı çağırışları üsyanın sakitləşməyinə səbəb oldu. Gəncə üsyanının təşkilatçıları III Şəki süvari alayının köməyinə arxalanaraq Ağdam və Tərtər rayonlarına alay komandiri ilə görüşüb gələcək üsyandan xəbər vermək üçün iki zabit göndərdilər. Gürcü ordusu ilə əlaqə qurmaq üçün isə gürcü zabitlər Eristov, Sumbatov və İsrafil bəy Yadigarov Gürcüstana göndərildilər.

Çayxanalarda və yerli kazarmalarda söz söhbət gəzirdi ki, xristianlara yeni Qırmızı Ordu geyiminin veriləcək ancaq müsəlmanlara verilməyəcək. İnsanlar arasında yayılan "Ruslar yenə müsəlmanların üzərində öz hakimiyyətlərini bərpa etmək istəyirlər" kimi fikirlər də üsyana zəmin yaradırdı.

Üsyan ərəfəsində Qaçaq Qəmbər və Sarı Ələkbərin rəhbərliyi ilə silahlı dəstələr Gəncə şəhərindən qərbdə yerləşən Nüzgər kəndində toplaşmışdılar. Cahangir bəy Kazımbəylinin evi daima nəzarət altında olduğu üçün o gizlin görüşləri ya Gəncənin kənarında Bağmanlarda ya da Kür sahilində olan kəndlərdə keçirirdi. Son iclas 24 may saat 4 radələrində Bağmanlarda keçirilir. Bu görüşdə döyüşlərin baş verəcəyi yerlər və üsullar müəyyən edilir. Müəyyən siqnaldan sonra qaçaq dəstələri Bağmanlardan hücuma keçərək Gəncə çayını keçib şəhərin erməni hissəsində yerləşən Qırmızı Ordu bölüyünə hücum etməli idilər. Taborlardan birinə qaçaqların köməyi ilə, qırmızı diviziyanın yerləşdiyi sahəni mühasirəyə alıb, onları təslim olmağa məcbur etmək tapşırılmışdı. Digər tabora isə, şəhərin poçt, teleqraf, və hərbi anbarların yerləşdiyi əsas hissələri ələ keçirmək və "Şəriət alayı"-nı tərk-silah etmək tapşırıldı. XI Qırmızı Ordunun 1 iyuna aid operativ sənədində göstərilir ki:

üsyançıların sonrakı hərəkətləri şəhəri azad etdikdən sonra, dəmiryoluna çıxış əldə edib Bakı ilə Ağstafa arasındakı əlaqəni kəsmək istiqamətində idi. Bununla onlar Poylu stansiyasında Gürcüstan nümayəndə heyəti ilə sülh danışıqları aparan heyətin Bakı ilə əlaqəsini kəsmək istəyirdilər.

Böyük Sovet Ensiklopediyasına görə silahlı üsyanı Müsavat partiyasının üzvləri təşkil etmişdilər.

Başlanması

XI Qırmızı Ordunun komandanlığı respublika daxilində sovet rejiminə qarşı üsyan və silahlı müqavimət ehtimallarının qarşısını almaq üçün AXC dövründə formalaşdırılmış ordu hissələrini yenidən qurmağı və onları "qırmızılaşdırmağı" əsas məsələ kimi nəzərdə tutmuşdu. Hərbi nazirliyin rəhbərliyi dəyişdirildikdən sonra diviziya və hissələrin komandirlərinin də dəyişdirilməsinə başladılar. May ayının 20-də qərargahı Gəncədə yerləşən I Azərbaycan diviziyasının rəhbər heyətinin yeni tərkibi şəhərə gəldi və vəzifəsinin icrasına başladı. Milli ordu zabitlərini yeni rejimə sadiq olan qırmızı hərbçilərlə əvəzləməli idilər.

Şəhər komendantı üsyanın başlamağına 2–3 saat qalmış bundan xəbər tutur və buna görə də qarovulda olan azərbaycanlı əsgərləri vəzifədən uzaqlaşdırmaq, onların kazarmalarını mühasirəyə almaq qərarı qəbul edirlər. Lakin bu xəbərdarlığı yalnız XX atıcı diviziyaya çatdıra bilirlər. . Müseyib Şahbazov yazırdı:

Üsyan 1920-ci il mayın 24-dən 25-nə keçən gecə başladı. Qısa müddətdə şəhərin mühüm obyektləri, azərbaycanlılar yaşayan məhəllələrdəki qırmızı qoşun hissələri nəzarət altına götürüldü. Hərbi anbar, mərkəzi həbsxana, dəmir yolu stansiyası, fövqəladə komissarlığın binası ələ keçirildi.

3 iyun 1920-ci il Xalq Daxili İşlər Komissarlığı Şöbəsinin Bakıya göndərdiyi raportda yazılırdı:

18 mayda fövqəladə komissar Həmid Sultanov 6 təlimatçı ilə birgə Gəncəyə gəlib. 25 may, gecə saat 3-də bir artilleriya atəşindən sonra üsyan başlanıb. Səhər saat 5-də İnqilab Komitəsinin təlimatçıları və dövlət işçiləri küçəyə çıxdıqda tutulub həbsxanaya doldurulmuşlar. Həmin vaxt şəhərdə şiddətli mübarizə gedirmiş. Üsyançıların başında general Şıxlinski, polkovnik Kazımbəyli, şahzadə Məhəmməd Mirzə, Xoyski qardaşları, tanınmış Qəmbər və Ələkbər və III Gəncə alayının əsgərləri dururdular.

Digər qüvvələrin qoşulması

Üsyan başlayan kimi III Şəki atlı alayının diviziya komandiri polkovnik-leytenant Ehsan xan Naxçıvanski Qırmızı ordunun Yevlaxda yerləşən qərargahına baş vermiş hadisə haqqında məlumat almaq üçün gedir. Lakin o qərargaha çatan kimi öldürülür. Onun ölümü III Şəki süvari alayının da üsyanda iştirakına təkan verir.

Qırmızı ordunun tamamilə azərbaycanlılardan ibarət III alayı da üsyançılar tərəfə keçdi. Daha sonra bir sıra mənbələrdə qeyd edilir ki, üsyançıların tərəfinə kütləvi şəkildə şəhər və dəmiryolu milisinin işçiləri də keçmişdilər. Bundan başqa Sovet hökumətinin yerli orqanlarının bir çox nümayəndələri də üsyançılar tərəfə keçmişdi bunun nəticəsində XI Qırmızı Ordunun yerli hakimiyyət orqanlarına inamı itir.

Üsyana qalxmış əsgərlərin sayı 2 min nəfərə yaxın idi. Sonradan şəhər əhalisindən formalaşan könüllülərin sayəsində üsyançıların sayı 10–12 min nəfərə çatır. Elə həmin gecə ruhanilər müsəlmanları bolşevik hökumətinə qarşı cihada çağırdılar.

Gəncə erməniləri üsyanın ilk günündən etibarən bolşeviklərin tərəfində durdular. Behbud Şahtaxtinskinin Leninə yazdığı kimi onlar düşünürdülər ki, üsyançılar uğur qazansalar onları da bolşeviklərlə birgə məhv edəcəklər. Qırmızı Ordu əsgərlərinə həm də Yelenendorfdan olan alman kəndlilər də kömək edirdilər. Bununla yanaşı tədqiqatçı jurnalist Xanlar Bayramovun yazdıqlarına əsasən üsyançıların sırasında menşeviklər, ağqvardiyaçılar eləcə də almanlar və gürcülər də var idilər. Beləliklə üsyançıların piyada dəstələrinə polkovnik Krauze, artilleriya dəstələrinə isə denikinçi polkovnik Nikolayev başçılıq edirdi.

Bolşeviklərin həbsi

Şəhərin ermənilər yaşayan hissəsinə daxil olan üsyançılar burada Qırmızı ordunun komandirlərindən biri olan Kolesnikovu və bir neçə kommunist müsəlmanı öldürürlər. Bundan başqa üsyançılar bir çox qərargah işçilərini və qırmızı ordunun əsgər və zabitlərini o cümlədən də keçmişdə çar ordusunun ştabs kapitanı olmuş üsyan baş verdiyi dövrdə isə III briqadanın komandiri olan Aleksandr Şirmaxeri həbs etdilər. Gəncə İqlilab Komitəsinin sədr müavini Bala Əfəndiyev də həbs olunaraq həbsxanaya salınır. S. Levçeskinin xatirələrinə görə həbsxanaya 1200-ə yaxın qırmızı ordunun əsgəri salınmışdı. Bundan başqa daha əvvəl bolşeviklər tərəfindən tutulmuş insanlar həbsdən azad olunmuş yerli əhaliyə isə müsadirə olunmuş silahlar paylanılır. Qırmızı ordu mənsublarına qarşı həbslər və münasibət haqqında Müseyib Şahbazov öz xatirələrində yazırdı:

Gəncənin müsəlman hissəsində yerləşən hərbi müəssisələrin işçilərinə və qırmızı ordu mənsublarına qarşı həbslər və təzyiqlər başladı. Tezliklə Gəncə həbsxanası həbs olunanlarla doldu və burada əsir qırmızı ordu mənsublarının dözülməz işgəncələri başladı. Demək olar ki içməli su heç yox idi və susuzluğumuzu gölməçələrdəki sular ilə doyururduq. Həftəyə adambaşı bir funt çörəyin ⅜ hissəsi verilirdi, qiymətli əşyalar müsadirə edilmişdi, pul gizlədə bilmiş əsirlər üsyançılara bir funt çörək qarşılığında 1000 rubl verirdilər.

Başqa bir fikri isə azərbaycanlı mühacir zabit Əsgər Kəngərlinski xatirələrində qeyd edib. O öz xatirələrində göstərir ki, üsyançılar tərksilah olunmuş bir qırmızı ordu mənsubunu belə öldürməmişdilər.

Sonrakı günlər

Yeni qurulmuş bolşevik hökuməti üçün bölgələrdə və xüsusən də Gəncədə başlamış üsyanlar ciddi təhlükə yaradırdı. 26 may tarixində Bakıdan göndərilmiş XI Qırmızı Ordunun xüsusi gizlin operativ direktivində qeyd olunurdu ki, baş verməyi ehtimal olunan ümumi üsyanın sərt şəkildə yatırılmasına hazırlaşılsın və o yatırılsın.

26 may tarixində Yelenendorf (cənub) tərəfdən bolşeviklərin və erməni hissələrinin hücumu başladı, ancaq üsyançılar əks hücumla düşmənin hücumunu dayandırdılar və itki vermələrinə səbəb oldular. Elə həmin gün bolşeviklərin Şəmkir tərəfdən də hücuma cəhd etdilər, ancaq üsyançılar pulemyot və artilleriya atəşləri ilə bu hücumun da qarşısını alıb düşmənin böyük itkilər verməsinə səbəb oldular. Saat 5-də bolşeviklər şəhərin və üsyançıların mövqelərini artilleriya atəşinə tutmağa başladılar. Lakin cavab üsyançılar onları cavab atəşi ilə susdurdular. Həmin gün xəbər yayıldı ki, general Məhəmməd Qacar xəstələnib.

Hissələri yenidən qruplaşdıran XX süvari briqadası 27 may tarixində üsyançıların dağa getməsinin qarşısını almaq üçün şəhərin cənub qərbini ələ keçirdilər. Briqadanın bir alayı ilə atlı artilleriya taqımına Gəncəni şimaldan və şərqdən keçib şəhərin şimal qərb ətraflarını tutmaq və üsyançıları təcrid etmək tapşırılmışdır. Bu zaman üsyançılar bütün qüvvələrini şəhərin şimalında cəmləşdirərək yenidən dəmir yolu stansiyasını tutmağa cəhd göstərdilər. Lakin onların bütün cəhdləri uğursuz oldu. Onlar şose yolu boyunca üzümlük sahələrdə və bostanlarda səngərlər qazdılar. Üsyançılara hücum etmək əmri almış XX süvari alayı ilə atlı artilleriya taqımına Bakıdan gəlmiş zirehli qatar kömək göstərməyə başladı. Nəticədə üsyançılar yenə də stansiyadan uzaqlaşdırıldılar. Buna baxmayaraq üsyançıların artilleriyası Gəncənin qərbində yerləşən körpülərdən birini məhv etməyə nail oldu və bu bir müddət Qırmızı ordunun Qazaxla əlaqəsini kəsdi. Üsyançılar gün ərzində şəhəri ələ keçirməyə çalışan bolşeviklərin 7 hücumunu dəf etməyə nail oldular. Şəhəri ələ keçirə bilməyən bolşeviklər, bütün gün ərzində şəhəri artilleriya atəşinə tutdular.

Azərbaycan Kommunist Partiyasının və Azərbaycan İnqilab Komitəsinin fərmanına uyğun olaraq tərkibinə Nəriman Nərimanov, Mirzə Davud Hüseynov və digərlərinin də daxil olduğu Azərbaycanın Fəhlə Kəndli Müdafiə Şurası yaradılır. 28 may tarixində "İzvestiya Vremennoqo Revolyutsionnoqo Komiteta Azerbaydjana" qəzeti Azərbaycan İnqilab Komitəsinin bu fərmanını çap etdi. Qəzetdə bunlar yazılmışdı:

Azərbaycan əks inqilabı öz cinayətkar və qanlı pəncəsini fəhlə-kəndli hökumətinin başı üzərinə gətirib. Gənc Sovet Respublikası soyğunçu və qəzəbli təsir dəstələrinin hücumuna məruz qalıb. Fəhlə-kəndli inqilabının işi üçün təhlükənin yarandığını nəzərə alaraq Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Müvəqqəti İnqilab Komitəsi, Azərbaycan Mərkəzi Kommunist Partiyasının da razılığı ilə əks inqilabı tez bir zamanda ləğv etmək üçün ona bütün geniş səlahiyyətləri verməklə Azərbaycanın Fəhlə Kəndli Müdafiə Şurasını yaratmaq haqqında qərar qəbul edib.

29 may tarixində AKP MK-i Azərbaycanın bütün fəhlələrinə, kəndlilərinə və bolşeviklərinə bu məzmunda müraciət ünvanlayır:

İnqilab təhlükədədir! Burjua sinfi hələ güclüdür, o tərksilah olunmayıb...Hər biriniz maraqlarınızı qorumaq üçün, Sovet hökumətini qorumaq üçün qalxın!

Üsyanın yatırılmasına Azərbaycanda formalaşdırılmış Qırmızı Ordunun hissələri də cəlb olundular. Gəncə uyezdində yerləşən Çardaqlı kəndində Qırmızı ordu hissələrinə kömək üçün 200 nəfərdən ibarət internasional dəstə yaradıldı.

Güclü döyüşlərin getməsinə baxmayaraq üsyançılar 28 may tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunmasının ikinci ilini qeyd etmək haqqında qərar vermişdilər. Həmin gün səhər saat 8-də şəhərin nüfuzlu adamları, Gəncə üsyanının təşkilatçılarının nümayəndələri və şeyxülislam dairə məhkəməsinin binasına toplaşdılar, Azərbaycanın müstəqilliyinin ildönümünü qeyd etməklə bərabər, şəhərdə yaranmış vəziyyətlə bağlı öz fikirlərini bölüşdülər. Mərasim iştirakçıları hamını sona qədər mübarizəyə səslədilər. Bu hadisə ilə bağlı Cahangir bəy Kazımbəyli öz xatirələrində yazırdı:

Hamı sona qədər mübarizəyə səsləyirdi. Qoy bizə qalib gəlsinlər, lakin qoy düşmən öz qələbəsinə özünün yüzlərlə, minlərlə meyiti üzərindən çatsın. Qoy 28 may günü bizim tariximizə yalnız bizim müstəqilliyimizin elan edildiyi gün kimi yox, həm də Vətən naminə böyük qurbanlar günü kimi yazılsın. Qoy 28 may günündə düşmən ağır, amansız, ölüm-dirim mübarizəsi ilə qarşılaşsın. 28 may günündə layiqli müqavimət bizim iradəmizin böyüklüyünün simvolu, mənəvi qələbəmizin simvolu olacaqdır.

ХI ordu Komandanlığı şəhərdəki hərbi qüvvələri daha da möhkəmləndirdi. Mayın 28-də imzalanmış əmrlə 179-cu alay və 20-ci atıcı diviziyasının süvari briqadası Gəncəyə gətirildi. Həmin gün Zaqatala bölgəsində olan 18-ci süvari diviziyası da Gəncəyə gətirildi. Bu diviziya əməliyyat baxımından 20-ci atıcı diviziyaya tabe etdirildi. Şəhərə gətirilən yeni qüvvələr arasında haubitsa divizionu da var idi. Buradakı zirehli qatarların sayı isə 4-ə çatdırıldı. Üsyanın yatırılmasına Bakıda yerləşən aviasiya bölmələri də cəlb edilmişdi. Bu məqsədlə 2-ciŞ 18-ci və 33-cü aviadəstələr Yevlaxda yerləşdirildi. Təyyarələrin əvvəlcə Gəncə ətrafında yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Lakin 33-cü dəstənin şəxsi heyətinin üzvlərindən bir çoxunun Gəncə ətrafında malyariya xəstəliyinə tutulması ilə həmin dəstə döyüş tapşırığının icrasından azad edildi, digər iki dəstə isə Yevlax ətrafında yerləşdirildi.

Bununla da Gəncədə üsyan etmiş silahlı qüvvələrdən həm kəmiyyətcə həm də kefiyyətcə daha üstün olan sovet qruplaşması yaradıldı. Bu qruplaşmaya Gəncədə baş qaldırmış üsyanın tezliklə yatırılması və şəhərdə yenidən sovet hakimiyyətinin bərpa edilməsi tapşırılmışdı. 20-ci atıcı diviziya Gəncə çayından başlayaraq şəhərin cənub və cənub qərb hissəsini əhatəyə almalı idi. 20-ci süvari briqadası isə şəhərin qərb və şimal qərbindən hücuma keçməli idi. 178-ci və 179-cu atıcı alayların hücum istiqaməti şəhərin şimal və şimal qərb istiqamətinə doğru olmalı idi. 180-ci atıcı alaya və şəhərin erməni məhəlləsində yerləşən hissə və bölmələrə şəhərin şərqindən, süvarilərə isə cənub və cənub qərbdən azərbaycanlılar yaşayan məhəlləyə hücum etmək tapşırığı verilmişdi. Hücuma cəlb edilmiş hissə və birləşmələrin fəaliyyətində nizamlılığa nail olmaq üçün bütün süvari qüvvələr 18-ci süvari diviziyasının komandirinə, şəhərin erməni məhəlləsində yerləşən hissə və bölmələr isə Azərbaycan diviziyasının yenicə təyin edilmiş komandirinə, şimal tərəfdəki qüvvələr isə 20-ci diviziyanın komandirinə tabe etdirildi.

Səhər tezdən Şəmkir tərəfdən ciddi hücum olacağı xəbərini alan Cahangir bəy Kazımbəyli alman əsilli polkovnik Hauzen ilə kəşfiyyatdan sonra vəziyyətin doğrudan da gərgin olduğunu görüb, əsas qüvvələri qərb istiqamətinə cəmləşdirdi. Kazımbəyli, Hauzen və kapitan Mirizadənin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan hissələri bolşeviklərin 18-ci süvari diviziyasını 600 metr irəli buraxaraq, 22 pulemyot, 6 topun köməyi ilə geri oturda bildilər. Kazımzadənin xatirələrinə görə döyüş gedən sahə öldürülmüş və yaralanmış bolşeviklərlə dolu idi.

Gündüz saat 2-də bolşeviklərin Yelenendorf tərəfdən də hücuma keçməsi barəsində məlumat alındı. Həmin istiqamətdə mövqe tutmuş olan piyada taborunun köməyinə əlavə pulemyot bölüyü və partizan dəstəsi də göndərildi. Taborun və partizanların ümumi səyləri nəticəsində erməni-bolşevik dəstəsinin bu hücum cəhdinin də qarşısı alındı. Mayın 28-də şəhərə girə bilməyən bolşevik qüvvələri şəhəri top atəşlərinə tutmağa başladılar. Üsyançıların topçuları mərmilərə qənaət edilməsi üçün bu atəşlərə qarşı xüsusi bir fəallıq göstərmədilər. Operativ idarənin rəisi V. Voronkovun ordu qərargahına verdiyi məlumatda deyilir:

Şəhərin yarısı artilleriya zərbəmizlə dağıdılmışdır.

Üsyanın 3-cü günü 20-ci diviziyanın komandiri Velikanov tabeliyindəki əsgərlərdən yalnız 100–150 nəfərin qaldığını görüb sağ qalanları şəhərdən çıxarmaq, yaxın ərazilərin birində istehkam qurmaq barədə hazırlıq görməyə başlamışdı. Mixail qorivatov kimi komandirlər də döyüşdə həlak olmuşdur. Elə həmin gün stansiya ətrafında 4–5 artilleriya briqadası yerləşdirildi. Stansiyaya "Krasnıy dagestanets", "Krasnaya Astraxan", "III İnternasional", "Qrom", "Karl Marks", "Şaumyan-Caparidze" zirehli qatarları da gəlib çatdılar. Şəhər davamlı olaraq artilleriya və zirehli qatarlardan atəşə tutulurdu. Bu artilleriya atəşləri nəticəsində bolşeviklərin əsgərlərindən də ölənlər olur.

Gəncədə yaşayan qatı kommunist Səid Cavadovun casusları gecələr üzümlüklərin arası ilə qaçıb üsyançıların toplaşdığı yerləri, silah-sursat anbarlarını XI ordunun qərargahına xəbər verirdilər. Etdikləri xəyanətə görə Səid və əlaltılar Sarı Ələkbərin adamları tərəfindən tutularaq güllələnirlər.

28 maydan 29-a keçən gecə Sovet Rusiyası ilə Gürcüstan arasında bağlanmış sülh müqaviləsi haqqında üsyançılara məlumat gəlir. Bu isə üsyançılar üçün böyük zərbə idi. Artıq Gürcüstan tərəfdən heç bir köməyin gəlməyəcəyi dəqiq idi. Üsyançılar yalnız öz güclərinə güvənməli idilər.

29 may səhər saat 7-də Qırmızı ordunun hissələri hücuma başladılar. 178-ci və 179-cu alaylar şəhərin şimal-qərb istiqamətində hücum edirdilər. Hələ şəhərə daxil olmamış onun ətrafında bolşeviklər üsyançıların müqaviməti ilə rastlaşdılar. Şəhərin şərqindən erməni məhəlləsindən hücum edən qüvvələr isə heç Gəncə çayının o biri tərəfinə adlamağa müvəffəq olmadılar. Şəhərin cənubundan irəliləyən qırmızı süvarilərin qarşısını buradakı bağlarda və üzümlüklərdə mövqe tutmuş üsyançılar saxlamışdılar. Saylarının çox olmasına baxmayaraq bolşeviklər milli qüvvələrin müqavimətini qıra bilmədilər. Bolşeviklərin ilk zərbələrini dəf etdikdən sonra üsyançılar uğurla əks hücuma keçib, 178-ci 179-cu alayları mühasirəyə almağa cəhd etdilər. Mühasirəyə düşməmək üçün bolşeviklərin bu alayları böyük itki verərək geri çəkildilər. Kurışkonun rəhbərliyi ilə 18-ci süvari alayının atlıları şəhərə cənubdan və cənub qərbdən hücum etməli idilər lakin güclü müqavimətə görə bu tapşırığı yerinə yetirə bilməyib böyük itkilərlə geri çəkilirlər. 180-ci atıcı alay da erməni dəstələrinin köməyi ilə şəhərə şərq tərəfdən daxil olmağa çalışsa da bu cəhdin də qarşısı üsyançılar tərəfindən alındı. Bolşeviklər daşan Gəncə çayını keçməyə cəhd etdikləri vaxt pulemyotlardan atəşə tutuldular. Nəticədə onlarla bolşevikin suda boğulması və güllələnməsi ilə itkilər verdilər. Topların, iki pulemyot bölüyünün və partizanların köməyi ilə günün axırına kimi bolşevik qüvvələrinə müqavimət göstərmək mümkün oldu. Döyüşlərin gedişində tabor komandiri kapitan Mirizadə qəhrəmanlıqla şəhid oldu.

XI Qırmızı Ordu qərargahının əməliyyat kitabçasında 1 iyuna qeydlərdə bunlar yazılıb:

mühasirədəkilər inadkarcasına müqavimət göstərib bizə ciddi itkilər verdilər. Bolşeviklərin qəzəbi daha da artıb güclənirdi. Yəqin üsyançılar bizim nümayişkəranə hücumumuzun uğursuzluğunu və bizim zəifliyimizi görüb eyni vaxtda bütün üsyan boyunca bizim hissələrin yerləşdiyi şəhərin erməni hissəsinə və stansiyaya böyük enerji ilə hücum etdilər. Bundan sonra üsyançılar bir daha hücuma cəhd etmədilər. Lakin bizim hissələri artilleriya atəşinə tutub bizə hiss ediləcək qədər itkilər verirdilər.

29 may tarixində uğursuz hücumdan sonra XI Qırmızı Ordunun komandanlığı təcili olaraq bura yeni qüvvələr cəlb etməli oldu. Xüsusilə Gürcüstan sərhəddindən XX atıcı alayın Voytsexovskinin rəhbərliyi ilə 2-ci diviziyası eləcə də, 175 və 176-cı alaylar, bir yüngül artilleriya divizionu, erməni dağ batareyası və Bakıdan bir zirehli avto divizon üsyanı yatırmağa cəlb edildilər. Nəticədə hücumdan əvvəl bolşeviklərin 5 atıcı, 6 süvari alayı, 57 ağır artilleriya silahı, 2 zirehli avtodivizionu və 6 zirehli qatarı var idi.

May ayının 30-dan etibarən sovet qüvvələri şəhər ətrafında və şəhər daxilində hərbi təşəbbüsü ələ keçirməyə başladılar. İlkin olaraq üsyana qoşulmuş olan 1-ci tabor və onun ətrafında olan partizan dəstəsi çoxsaylı qırmızı qüvvələrin güclü təzyiqi altında öz mövqeyindən geri çəkilməli oldu. Nəticədə, şəhərin erməni məhəlləsi sovet qüvvələrinin nəzarəti altına düşdü. Həmin gün, eyni zamanda, Şəmkir istiqamətində mövqe tutmuş 2-ci taborun mövqeləri üzərinə də ciddi hücum baş verdi. Lakin bu istiqamətdə sovet qüvvələrinin qarşısını saxlamaq mümkün oldu.

Yatırılması

Gəncədə qalxmış üsyan dalğası sürətlə yaxınlıqdakı bölgələrə də təsir edərək bütün ölkəni bürümüşdü. Bu çıxışların sovet hakimiyyəti üçün nə ilə nəticələnə biləcəyini anlayan 11-ci ordu qərargahı Gəncə üsyanı baş verən günü bütün hərbi hissə komandirlərinə aşağıdakı məzmunda direktivlər göndərmişdi:

Bakı, 26 may, 60 №-li xüsusi məxfi-operativ direktiv. Yelizavetpolda üsyan qalxıb. Bir qədər əvvəl belə bir üsyan Tərtərdə yatırılıb. Bakıda sanki nə isə hazırlanır... Ümumi üsyan gözlənilir... Biz bu mübarizəyə hazır olmalıyıq. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycan Respublikası ərazisi hərbi rayonlara bölünür, üsyanların qəddarlıqla yatırılması həmin rayonların məsul rəislərinə tapşırılır... Üsyanı yatırarkən rayon rəisləri ləğvetmə əmrini gözləməməlidirlər, çünki, rabitə hər an pozula bilər. Müstəqil hərəkət edilməli, üsyanları məhv etmək üçün tam təşəbbüs göstərilməli, bütün şübhəli ünsürlər məhkəməsiz güllələnməlidir. Üsyanın qarşısını almaq üçün əhalinin ən görkəmli və nüfuzlu təbəqələri arasından gələcəkdə güllələnmək üçün 4 nəfər girov götürülməlidir. Kiçik qığılcımlar sərtlik və amansızlıqla yatırılmalı, əgər üsyanların inkişafı milli və dini münaşiqə zəminində kütləvi fövqaladə hal xarakteri alarsa, o zaman hamımız Bakıya üz tutmalı və şəhəri bütün ziyanlı ünsürlərdən təmizləməliyik. Daha sonra respublikanın digər ərazilərində üsyanlar amasızcasına yatırılmalıdır.

31 may tarixində bolşeviklər Gəncə ətrafında 5 atıcı və 6 süvari alay, 7 xüsusi dəstə, 2 zirehli maşın divizionu, 8 zirehli qatarı, 57 ağır topu cəmləmişdilər. Həlledici hücumu şimaldan dəmiryolu vağzalı tərəfdən etməyi qərara aldılar. Buna səbəb o istiqamətdə tikililərin az olması idi. Tarixçilər Darabadi və Kadişevə görə həlledici hücum 31 may saat 9-da dəmiryolu vağzalı tərəfdən başlayaraq magistral yol boyunca uzanıb. Hücumun səhər saat 9-da olmasını Velikanovun yavəri polkovnik Obertas da qeyd edirdi. Bununla yanaşı həmin gün saat 13:00-da Kurışkonun bu məzmunda verdiyi əmrdə bunlar yazılıb: "bu tarixin may ayında saat 17:00-da Gəncə şəhərinə ümumi hücum başlayacaq…Bütün komandirlər öz yerlərində olsunlar… Üsyançıların əsl döyüşdə nəyin bahasına olursa olsun məhv edilməli olmalarını möhkəm yadda saxlayın."

Əsas hücum beş atıcı alayla şəhərin şimal istiqamətinə yönəlmişdi. Hücum birincidə 3 ikincidə isə 2 alay olmaqla iki eşalonla həyata keçirilirdi. Sonuncu iki alaya uğur qazancaqları təqdirdə basqını davam etdirmək, uğursuzluq əldə etdikdə isə müdafiəni gücləndirmək tapşırılmışdı. Hücumda olan beş alaya, XX atıcı alaya komandanlıq edən L. Plumenin rəhbərliyi ilə bütün artilleriya qüvvələri və avtozirehli diviziya dəstək verirdi. Atlı dəstələrə isə şəhərə girişi məhdudlaşdırmaq və üsyançıların qərbə, dağlara doğru geri çəkilmələrinin qarşısını almaq tapşırılmışdı. Hərbi əməliyyatların getdiyi ərazi demək olar ki, bütünlüklə üzüm bağlarından ibarət idi və bu da hücumu çətinləşdirirdi. Bundan başqa yağışlarla yuyulmuş gilli torpaq da texnikanın hərəkətinə mane olurdu. Sonradan Qırmızı ordu qüvvələri üsyançıları üzüm bağlarından geri çəkilməyə məcbur etdi və artilleriyanın tam köməyi ilə Gəncə şəhərinin şimal hissəsinə daxil oldu. Bütün şəhərdə döyüşlər başladı. Dəstələrə bölünmüş qırmızı ordu hissələri şəhərdə üsyançıları axtarmağa başladılar. Üsyançılar isə şiddətli mübarizə aparırdılar. XI Qırmızı Ordu qərargahının operativ sənədlərində qeyd olunurdu ki: "Üsyançılar inadkarlıqla öz mövqelərindən çəkilmirdilər."

Qırmızı ordu əsgəri Anatoliy Somaşuk döyüşləri belə təsvir edirdi:

Üsyanın beşinci günü raket işarəsi verildikdən sonra şəhərə doğru hücum başlandı. Bizim dəstə parça fabrikinin yanınadək irəliləmişdi. Güllələrimiz çatışmırdı. Həmin döyüşdə sol cinahla əlaqəni itirdik. Xeyli ölənlərimiz oldu. Yalnız ertəsi gün üstünlüyü ələ ala bildik.

Üsyanda iştirak edib həlak olmuş Qacar şahzadələri general-mayorlar Əmir Kazım mirzə Qovanlı-Qacar və Feyzulla mirzə Qovanlı-Qacar.

Sovet tarixçisi Treskunovun yazdıqlarına görə Pyotr Kurışko hücumların birində irəli qaçaraq bir neçə süvari üsyançının əhatəsinə düşür. Lakin bu zaman atı çaparaq feldşer qız ona köməyə gəlir və mühasirədən çıxarır. Yelenendorf ərazisində baş verən digər bir döyüşdə isə Kurışko 17-ci dəfə yaralanmasına baxmayaraq (bu dəfə əlindən yaralanmışdır) atı taçanka ilə əvəzləmiş və süvarilərin hərəkətlərinə rəhbərlik etməyə davam etmişdir. 103-cü süvari alayının 1-ci eskadronunun komandiri Savva Protsenko süvari diviziyasının yolunu açarkən döyüşdə həlak olur. Digər tərəfdən isə türkiyəli kommunist Mustafa Sübhinin xatirələrinə görə küçə döyüşlərində bolşeviklərə qarşı hətta qadınlar belə iştirak edirdilər. XI Qırmızı ordunun 1 iyun tarixli əməliyyat xülasəsində göstərilir ki, üsyançıları demək olar ki bir bir hər evə artilleriya atəşi açmaqla məhv edirdilər.

Şəhərdə küçə döyüşləri getdiyi bir vaxtda Gəncədəki həbsxanada tərkisilah olunmuş ümumi sayı 2 minə qədər olan bolşeviklər, komandirlər, qərargah işçiləri və o cümlədən də XX atıcı diviziyanın 3-cü briqadasının komandiri Aleksandr Şirmaxer saxlanılırdılar. Bakıdan AKP-nın Gəncə quberniyası üzrə fövqəladə komissarı Həmid Sultanov bir qrup bolşeviklə birlikdə xüsusi tapşırıq alaraq Gəncəyə gəlir. Məhz Həmid Sultanovun köməyi ilə həbs edilmiş bolşeviklər Şirmaxerin rəhbərliyi ilə həbsxana nəzarətçilərini tərksilah etmiş və yaxınlıqdakı silah emalatxanasından iki işlək pulemyotu və bir topu sürsatı ilə birgə ələ keçirərək üsyançılara arxadan zərbə vurdular. Sonradan 1922-ci ildə Şirmaxerin Mixail Velikanov tərəfindən imzalanmış attestasiyasında qeyd olunmuşdu ki: "Şirmaxer partiyasız olsa belə əqidəsinə görə tamamilə Sovet hökumətinin yanındadır, o bunu dəfələrlə Gəncə üsyanı zamanı sübut edib. Üsyançılar tərəfindən əsir götürülsə bekə Qırmızı Orduya sadiq qalıb və digər məhbusları da azad edərək Gəncənin XX diviziya tərəfindən alınmasına kömək olub."

Azərbaycan tarixçisi Tofiq Bağırova görə məhz həbsdə olan bolşeviklərina arxadan hücum etmələri və yeni zirehli qatarların Gəncəyə gəlməyi uğurun bolşeviklərin tərəfinə keçməsinə səbəb olub.

Cahangir bəy Kazımbəyovun yazdıqlarına görə, sovet qüvvələrinin Gəncə üzərinə həlledici hücumu may ayının 31-də və iyun ayının 1-də baş verdi. İyunun 2-də şəhər yenidən güclü top atəşinə tutuldu və sonra da stansiya istiqamətindən çoxsaylı piyadalarla müşayiət olunan zirehli avtomobillər şəhərin mərkəzinə doğru istiqamət götürdülər. Eyni zamanda, şəhərin erməni hissəsində olan bolşeviklər də şəhərin mərkəzinə doğru hərəkətə başladılar. Günorta saat 12-də üsyançıların vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdi, artıq müqavimət imkanı qalmamışdı. C. Kazımbəyovun yazdığına görə, iyunun 3-də səhər bir tabordan az qüvvə ilə qırmızı qüvvələrin mühasirəsini yarmaq və şəhərin şimal-qərbindəki yüksəkliyə çəkilmək mümkün oldu. Şəhər əhalisinin müəyyən hissəsi də mühasirənin yarılmış bu hissəsindən çıxa bildilər.

Üsyanın iştirakçısı olan Samuxlu qaçaq Məmmədqasım Gəncə üsyanının yatırılmasını belə xatırlayırdı:

Nəhayət, bolşeviklər şəhərin Üçtəpə istiqamətindən Gəncəyə daxil ola bildilər. Onlar üç gün, üç gecə heç kimə fərq qoymadan – uşaqları, qadınları, qocaları da vəhşicəsinə məhv etdilər. Küçələrdə o qədər meyit var idi ki, hərəkət etmək mümkün deyildi. Leysan yağışlar da bir tərəfdən vəziyyəti ağırlaşdırırdı. Gəncə çayı daşdığından şəhərə daxil olmağa maneçilik törədirdi. Şəhərin su hovuzları da təzə qanla dolmuşdu. Şəhərin II hissəsi ilə düşmənlərin irəliləməsi bu fəlakəti daha da artırdı. Namus və ismətlərini qoruyan Gəncə qadınları əvvəlcə körpələrini, sonra isə özlərini suya atıb məhv olurdular. Biz atlarımızla bu zavallı qadınların bir qismini tərkimizdə çayı keçirməyə nail olduq. Lakin başımıza yağan atəşin altında onları tamam qurtarmaq mümkün deyildi. Bu faciə idi, dözülməz bir faciə. Belə hərəkətlərlə bolşeviklər Azərbaycana hürriyyət, qardaşlıq, sosializm gətirirdilər. Onlar Gəncəyə daxil olanda şəhər bomboş idi.

XI Qırmızı Ordunun məlumatlarına görə bolşeviklərin 31 mayda etdikləri həlledici hücum üsyanın həmin gün yatırılmasına səbəb olub. Ciddi itkilərə məruz qalmış üsyançılar mövqelərini tərk etməyə başladılar və üsyan axşama doğru tamamilə yatırıldı. XI ordunun Əməliyyat idarəsi rəisi V. Voronkovun hazırladığı raporta görə, mayın 31-də səhər qırmızı qüvvələr həlledici hücuma başladılar və onlar bütün istiqamətlərdə üsyançıların müqavimətini qıraraq şəhərə daxil oldular. O da etiraf edirdi ki, şəhər daxilində amansız döyüş getdi. Çünki üsyançılar öz mövqelərini asanlıqla tərk etmirdilər. Ona görə də şəhərin top atəşinə tutulması daha da gücləndirildi. Qırmızı qüvvələr top mərmilərinin hara düşməsinin fərqinə varmadan şəhəri davamlı atəşə tutdular. Voronkov da yazırdı ki, qırmızı qüvvələrin top atəşlərindən sonra Gəncənin yarısı dağıdılmışdı. Bu dağıntılardan canlarını salamat qurtarmaq istəyən əhali isə qırmızı süvarilər tərəfindən yerindəcə məhv edilirdi. Üsyançıların bir qismi və eləcə də şəhər sakinləri III Gəncə piyada alayının köməyi ilə mühasirəni yarmağı bacarmış və şəhərdən çıxaraq dağlara doğru yönəlmişdilər.

Sonradan "Komsomolskaya pravda" qəzetinin 1938-ci ildəki buraxılışlarından birində Gəncə üsyanının yatırılmasında Seqo Orconikidzenin rolu haqqında Seyid Yaqubovun xatirələri çap olunur. Bu xatirələrdə deyilir ki "may ayında Gəncədə müsavatçıların üsyanı başlayır. Müsavatçılar şəhər ətrafındakı bağlarda səngər qurmuşdular. Bu vaxt Gəncəyə gələn Orconikidze dərhal üsyançıları qumbara yağışına tutaraq məhv etməyi əmr edir. Onun buradakı varlığı döyüşçülərə ruh yüksəkliyi verir və onlar ildırım sürəti ilə hücum edərək Gəncəni düşməndən təmizləyirlər."

Mətbuatda

Dövrü mətbuatda

"Yelizavetpolun tatar əhalisi bolşeviklər tərəfindən vəhşicəsinə qırğına məruz qalmışdır"

1920-ci ilin 16–18 iyun tarixlərində qərbdə çap olunan "Nyu-York Tayms", "Knoxville News Sentinel", "Democrat and Chronicle", "Evening Star", "Rutland Daily Herald", "The Brattleboro Reformer", "The Selma Times‑Journal" qəzet və jurnallarında Gəncə üsyanı və üsyanın bolşeviklər tərəfindən vəhşicəsinə yatırılması haqqında xəbər dərc olunub. Nyu-York Tayms qəzetinin 17 iyun 1920-ci il sayında Gəncə üsyanı haqqında bunlar yazılıb:

Gürcüstan, Tiflisin departamentə təqdim etdiyi məruzəyə əsasən, Yelizavetpolun tatar əhalisi bolşeviklər tərəfindən vəhşicəsinə qırğına məruz qalmışlar. Və Gəncədəki tatarlar bolşeviklərə qarşı üsyan qaldırıblar.

Gəncə üsyanı yatırıldıqdan sonra bu üsyan barədə dövri mətbuatda yalnız informasiya xarakterli qısa xəbərlər dərc edilirdi. Bu hadisələrin ətraflı öyrənilməsinə, şahidlərin ifadələrinin toplanmasına 1937-ci ilin avqustunda başlanır. 1937ci ildə Petrov soyadlı bolşevikin sədrliyi ilə yaradılan xüsusi komissiya Gəncəyə ezam olunur. Həmin heyət "1917–1920-ci illərdə Kirovabadda vətəndaş müharibəsindəki hadisələrin şərhi" adı ilə üsyanın yatırılmasında iştirak etmiş bolşeviklərin xatirələrini toplayır. Komissiyanın Gəncəyə gəlməsinə səbəb Gəncə üsyanının yatırılmasındakı fəaliyyətinə görə bolşeviklərin ilk "Qırmızı bayraq" ordeninə layiq gördüyü Həmid Sultanovun həbs olunması idi.

Şahid ifadələri

1937-ci ildə Petrov soyadlı bolşevikin sədrliyi ilə yaradılan xüsusi komissiya Gəncəyə ezam olunaraq "1917–1920-ci illərdə Kirovabadda vətəndaş müharibəsindəki hadisələrin şərhi" adı ilə üsyanın yatırılmasında iştirak etmiş bolşeviklərin xatirələrini topladı. Onların Gəncəyə gəlişinin səbəbi Gəncə üsyanının yatırılmasında iştirak etmiş və buna görə bolşeviklərin ilk "Qırmızı bayraq" ordeninə layiq görülmüş Həmid Sultanovun həbs olunub, güllələnməsi idi.

Gəncə şəhəri, dəmir yol vağzalı, dördüncü binanın ikinci mənzilində yaşayan Linçevski öz əli ilə yazdığı ifadəsində bunları deyir:

Mayın 25-də səhər saat 5-də qardaşım Feliks məni yuxudan oyatdı və xəbər verdi ki, dəmir yolunda atəş səsləri eşidilir. Tez paltarımı geyinib stansiyaya tərəf qaçdım. Hər yan bomboş idi. Növbətçi rəislər, dispetçerlər də yox idilər. Telefonların heç biri işləmirdi. Hər tərəflə əlaqə kəsilmişdi. Nəhayət, bir nəfər qarovulçunu tapa bildim. Onun da heç nədən xəbəri yox idi. Əlindəki berdankanı almaq istədikdə bildirdi ki, patronu yoxdu. Bir az keçdikdən sonra pulemyot səsləri də eşidilməyə başladı. İnqilab komitəsinin yerləşdiyi binaya tərəf qaçdıq. Şöbə rəisi Rəhimov yerində yox idi, qapıdan iri qıfıl asılmışdı. Beləliklə, yük vaqonlarından köhnə silahlar tapıb müdafiəmizi təşkil etməyə başladıq. Axşamüstü eşitdik ki, qırmızı ordunun 1200 nəfər əsgər və zabiti "Dikaya diviziya"nın döyüşçüləri tərəfindən tərk-silah olunaraq şəhərdəki həbsxanaya doldurulub. Bizim müqavimətimizə baxmayaraq, həmin gün dəmiryol stansiyası əksinqilabçıların əlinə keçdi. "Timofey Ulyantsev" zirehli qatarı vağzala gələrək bizə pulemyot və digər silahlar verib Yevlax tərəfə üz tutdu. Yevlaxda yerləşən alay komandiri Tereşşenkoya xəbər çatdırılmışdı ki, onun bölükləri Gəncəyə girə bilmir. Hər dəfə üsyançılar tərəfindən yaylım artilleriya atəşinə tutulurlar. Şəhər əhli çox möhkəm vuruşurdu. Yeni zirehli qatarlar gələnədək biz Gəncənin mərkəzinə doğru hücumu təşkil edə bilmədik.

Gəncə şəhəri, dəmir yol vağzalı, beşinci bina, mənzil 9 ünvanında yaşayan Somaşik Anatoli İosifoviçin ifadəsi:

Üsyan başlayanda Tereşşenkonun zirehli qatarı Poylu stansiyasındaydı. Mən də müdafiə bölüyündəydim, silahlarımız çatışmırdı. Qiyamçıların dəstələri anbaan çoxalırdı. Biz öz gücümüzlə stansiyanı qoruya bilmədik. Üsyançılar vağzalı tutaraq yük vaqonlarını dağıdır, silah-sursat axtarırdılar. Tereşşenkonun zirehli qatarı Poylu istiqamətindən qayıdıb vağzala daxil olanda üsyançılar şəhərə doğru geri çəkildilər. Yalnız üsyanın üçüncü günü Yevlax istiqamətindən qırmızı ordu hissələri vağzala girə bildi. 4-5 artilleriya briqadası stansiya ətrafında yerləşdirildi. Üsyanın 5-ci günü raket işarəsi verildikdən sonra şəhərə doğru hücum başlandı. Bizim dəstə Gəncə mahud fabrikinin yanınadək irəliləmişdi. Patronlarımız çatışmırdı. Həmin döyüşdə sol cinahla əlaqəni itirdik. Xeyli ölənimiz, yaralananımız oldu.

Humanitar nəticələri

Bolşeviklər üsyanın yatırılması üçün şəhərə əlavə ordu hissələri yeridiblər. Gəncədə yaşayan ermənilər rusların ordusuna kömək edirdilər. Üsyan mayın 31-də böyük qəddarlıqla yatırıldı. Bir həftə ərzində hər iki tərəfdən üst-üstə təxminən 20 min adam öldü. Minlərlə gəncəli doğma yurdunu tərk etməyə məcbur oldu. Şəhər, demək olar ki, boşaldı. Əgər 1916–1917-ci illərdə Gəncədə 60.291 nəfər əhali var idisə, 1923-cü ildə bu rəqəm 38.880-ə endi.

Üsyan yatırılandan sonra erməni və ruslar üç gün ərzində Gəncədə qanı su yerinə axıtdılar. Qeyri-rəsmi məlumatlara görə 20 min nəfərdən artıq dinc əhali qətlə yetrildi. Qətliamlar sonrakı günlərdə də davam etdi. İyun-avqust aylarında üsyanda iştirak etməkdə və ya onlara yardımda şübhəli bilinən 13 min adam məhkəməsiz güllələndi. Qırmızı ordu isə Gəncə döyüşlərində 900 nəfərdən artıq əsgərini itridi. 6 mindən artıq Qırmızı ordu əsgəri isə yaralandı.

Gəncə hadisələri barədə Qafqazda Fransa missiyasının məxfi hesabatında deyilirdi:

Şəhərin bütün müsəlman hissəsi dağıdılıb, ölənlər arasında 2-3 yaşlı uşaqlar var. Zorakılığa məruz qalmış qadınlar arasında 8 yaşlı qıza da rast gəldik.

İlk günlər meyitləri basdırmağa icazə vermirdilər. İyunun 4-də fövqəladə komissar Mirzə Davud Hüseynov Gəncədən Azərbaycan İnqilab Komitəsinə yazırdı: "Şəhərin küçələrində meyit qalaqları indiyədək durur!" Yalnız epidemiya təhlükəsi qarşısında, məsələ Bakıda müzakirə edildikdən sonra, Gəncə Vilayət Komitəsi "öldürülənlərin meyitlərinin qohumları tərəfindən maneəsiz basdırılmasına dair" göstəriş verdi.

Gəncə üsyanı tez bir zamanda Azərbaycanın hər yerinə yayıldı. Bunu görən XI Qırmızı ordu komandanlığı gizli direktiv imzaladı. Direktivdə deyilir:

Bakı, 26 may. Xüsusi gizli operativ direktiv nömrə 60. Yelizavetpolda (Gəncə) üsyan baş verib. Tərtərdə yenicə üsyan yatırılıb. Onlar Bakı üzərinə yürüşə hazırlaşırdılar. Ölkənin hər yerində üsyan təhlükəsi gözlənilir. Biz bu mübarizəyə hazır olmalıyıq.

Gəncə üsyanından bəhs edərkən Cümhuriyyət lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə belə qeyd edirdi:

İxtilaldan bir ay sonra artıq bütün Azərbaycan, məmləkətinin müdhiş bir istilaya məruz qaldığını acı bir surətdə dərk eyləmişdi. Türkiyəyə gediyor – deyə təhəmmül eylədiyi rus ordusunu məmləkətində fəsad iqa etməklə bir davam görüncə, sevgili ordusunun, kəndisinə hər yürüşü ilə dünyalar qədər ruh və izzətinəfs edən bu gənc əsgərlərin mürəttəb bir surətdə dağıldığını, münəvvəranının kəndisi ilə münasibətdən mən edildiyini, sərvət və samanının yağmaya getdiyini, ədəb və əxlaqi-milliyyəsinin fəna surətdə təhqirə məruz qaldığını duyunca, bittəb xalq təhəmmül edəmədi. Üsyan etdi. Bu üsyan ibtida Gəncədə başladı. Çarizmin qəddar generalı Knyaz Sisyanova parça-parça doğranıncaya qədər müqavimət göstərən Cavad xanın şəhəri bu dəfə də kəndisini göstərdi. Millətin təhəmmül edəmədiyi təcavüzlərə qarşı üsyankar ruhilə köpürdü. Burada daha silahlarını təslim etməmiş bulunan Azərbaycan əsgərləri üsyanın kökünü təşkil etdilər. Üsyan bir həftə qədər davam etdi. Ruslar burada divizyonlarını qeyb etdilər. Bakıdan qüvayi-imdadiyyə gəldi. Digər tərəfdən də Gəncə erməniləri qiyamiləri arxadan vurmağa başlayınca şəhər süqut etmək məcburiyyətində bulundu. Xətti-ricətləri daşğın nəhrlə kəsilən əhali müdhiş bir qətli-ama məruz qaldı. Şəhər yaxıldı. Bazar qarət edildi. Hətk edilmədən irz və namus buraxılmadı.

Ceyhun Hacıbəyli 1952-ci ildə çapdan çıxmış "Azərbaycan" dərgisində Gəncə üsyanı haqqında belə yazırdı:

Gəncə üsyanı millətimizin şərəf və namusunun yenidən kəsbi-etibar qazandığı bir dastandır. Gəncədə may ayında tökülən türk qanı 27 aprel hadisəsi hərəkatında millətimizə atılan ləkəni silib-götürdü.

Ermənilərin rolu

Dövrün şahidləri ermənilərin üsyandan sonrakı fəaliyyətləri haqqında fərqli məlumatlar verirlər. Bəzi mənbələrə görə ermənilərin üsyançıları qarət edib qırğın təşkil etmələrinin qarşısı bolşeviklər tərəfindən alınıb. XI Qırmızı ordunun piyada inspektoru Melnikov 7 iyun tarixində Serqo Orconikidzeyə göndərdiyi hesabatda ermənilərin baş verən hadisələrə münasibəti haqqında bunları qeyd edib:

Tatarların üsyanına cavab olaraq ermənilər kiçik silahlı dəstələr şəklində dağdan düşüb öz köməklərini təklif etməyə başladılar. Minlərlə əhalisi olan kəndlər belə köməklərini təklif edirdilər lakin çoxunun silahı olmadığı üçün bu təkliflərdən imtina etməli olurduq. Ermənilər bizdən qorxduqları üçün qırğın törədə bilmirdilər, onlar ancaq müsəlmanları həbs edib bizə təhvil verirdilər.

Üsyan başladıqdan sonra Gəncə ətrafındakı Zəylik kəndindən 140, Çardaqlıdan 150–200, Badakənddən 40 erməni bolşevik qüvvələrinə qoşulurlar.

Digər mənbələrdə isə ermənilərin qırğın törədib, qarətlər etmələri haqqında məlumatlar yer alıb. Gəncə qəza inqilab komitəsinin sədrinin verdiyi məlumata görə, kommunist maskasına bürünmüş ermənilər müsəlman əhaliyə qarşı etnik düşmənçiliyini nümayiş etdirdilər. Onun yazdığına görə, bu zaman ermənilərin həyata keçirdikləri cinayətkarlıqlar heç bir təsvirə sığışmırdı və şəhərin müsəlman hissəsində elə bir ev qalmamışdı ki, talan və soyğunçuluqlardan salamat qalmış olsun.

Əsgər Kəngərlinski öz xatirələrində qeyd edirdi ki, qırmızı ordu əsgərləri ilə birlikdə ermənilər də qarətlərdə iştirak edirdilər. Bundan başqa o həm də qeyd edirdi ki, qonşu erməni kəndlərinə ermənilər tərəfindən 12 qadın aparılıb və onlardan heç biri geri qaytarılmayıb. Ermənilərin iştirakı ilə baş vermiş qarətlər və qətllər haqqında həmin hadisələrin şahidi və gələcək akademik Əli Quliyev bunları yazırdı:

Üsyan yatırıldıqdan sonra quldur dəstəsi xəstə qocaya hücum çəkib var-dövlətini tələb etdilər. Məşədi Allahverdi əlinin işarəsilə nəsə dedi... Evi alt-üst edib sandıqları sındırdılar, nə varsa götürdülər. Cəlladlar getdikdə xəstə qocanı süngü ilə deşik-deşik etdilər. Sonra isə cəsədinə bir neçə güllə vurdular. Qonşu otağa keçəndə birinin gözü mənə sataşdı. Ermənicə nəsə qışqırıb zərbə ilə başımdan vurdu. Mən huşumu itirib yerə yıxıldım.

İtkilər

1920-ci ildə bolşevik emissarı tərəfindən Leninə yazılmış gizlin məktubda Gəncədəki qanlı hadisələr haqqında qısaca olaraq bunlar yazılıb:

Ciddi qırğınlar baş verdi. Yelizavetpoldakı hissələrimiz tərəfindən müsəlmanların kütləvi şəkildə məhv edilməsi şübhəsiz ki, müsəlmanların əhəmiyyətli hissəsi ilə sovet hökuməti arasında olan fikir ayrılığının dərinləşməsinə səbəb olacaq. Yerli əhali sovet hökumətinə sadəcə Moskva təmsilçisi kimi baxır.

27 may tarixində XX atıcı alayın təmsilçisi Qraxovski XI Qırmızı Ordu qərargahının operativ şöbəsinin rəisi Kuznetsova ölən və yaralıların, eşitdiyinə görə yüz nəfərə yaxın olduğunu lakin bu məlumata cavabdeh olmadığını məruzə etmişdir.

Hərb tarixi üzrə mütəxəsis, sovet tarixçisi Arnold Kadişevə görə baş verən döyüş nəticəsində sovet tərəfdən 20 nəfər öldürülmüş 900 nəfər isə yaralanmışdır bununla yanaşı müəllifə görə üsyançıların itkisi 1000 nəfər olmuşdur. Bu rəqəmləri həm də Velikanovun yavəri İvan Obertas da öz yazısında qeyd edir lakin o özü belə Kadişevin yazdığını istinad göstərir. Sovet Azərbaycan tarixçisi Pərvin Darabadiyə görə qırmızı ordunun göstərilən itkiləri açıq aydın bilərəkdən azaldılıb.

Qırmızı orduya aid mənbələrdə isə başqa göstəricilər qeyd olunub. Burada sovet tərəfdən 808 nəfərin öldürüldüyü və yaralandığı üsyançılar tərəfdən isə 1000 nəfərin öldürüldüyü göstərilir. Tarix elmləri namizədi ejtiyyatda olan polkovnik-leytenant M. Traskunov isə arxiv məlumatlarına əsaslanaraq qırmızı ordu tərəfdən 873 nəfərin ya öldüyü ya da yaralandığını qeyd edir. Rəsmi sovet mənbələrinə görə isə döyüşlərdə Qırmızı Ordunun 920 əsgər və komandiri üsyançıların isə 1000 nəfəri öldürülüb. Bəzi mənbələrə görə isə döyüşlərdə 1500 qırmızı ordu əsgəri və 4000 müsəlman öldürülüb. Andranik Qalustyan isə arxiv məlumatlarına əsaslanaraq qeyd edir ki sovet tərəfinin itkiləri 3000 nəfər, üsyançıların itkiləri isə bundan iki dəfə çoxdur. Rəsulzadə tərəfindən göstərilən rəqəmlərə əsasən isə qırmızı ordunun 8000 nəfər əsgər, müsəlmanların isə 15 min nəfər itkisi olub.

Gəncəyə gəlmiş türkiyəli kommunist Mustafa Sübhi isə ÜKP(b) MK-ə, Azərbaycan İnqilab Komitəsinə və İnqilabi Hərbi Şuranın Qafqaz cəbhəsinin üzvü Serqo Orconikidzeyə ünvanladığı hesabatında gəncəlilərin itkilərini 12 min (o bu rəqəmə dinc əhali arasında olan öz hesablamalarına əsasən 3500–4000 nəfərlik itkini də əlavə etmişdi) XI Qırmızı Ordunun itkilərini isə 8500 nəfər kimi göstərmişdir.

Azərbaycanlı mühacir zabit Əsgər Kəngərlinski isə 1922-ci ildə yazdığı məqaləsində qeyd edir ki, bolşeviklər üsyanın yatırılması zamanı 13 min dinc əhalini qətlə yetiriblər. Bununla yanaşı Kəngərlinski qeyd edir ki, üsyançılar tərk-silah edilmiş bir qırmızı ordu əsgərini belə öldürməmişdilər. Western Gazette və Cheltenham Chronicle qəzetlərinə görə bolşeviklər şəhərin alınması zamanı 15 min müsəlmanı o cümlədən qadınları və uşaqları qətlə yetiriblər. Rusiyalı tarixçi və siyasətçi Sergey Melqunov isə qeyd edirdi ki bolşeviklər üsyanın yatırılması zamanı 40 min müsəlmanı qətlə yetiriblər. Bununla yanaşı o həm də qeyd edirdi ki özü tərəfindən toplanmış bütün məlumatların həqiqət olub olmamasını yoxlamaq imkanı yoxdur. Rusiyalı tarixçi Alla Kirillina isə qeyd edir ki üsyana qalxan insanların sayı cəmi 12 min olub, üsyanın yatırılması zamanı onların hər biri güllələnsə belə bu say 40 min etmir. Döyüşlər ərzində hər iki tərəf itki verib və tərəflərin itkisini indiki dövrdə dəqiq demək mümkün deyil.

Xanlar Bayramovun "Gəncə üsyanı — 1920" kitabında üsyanın yatırılması zamanı baş verən qırğının həcmini, qaçqın düşən insanların sayını göstərmək məqsədi ilə statistik göstəricilərə nəzər salınır. Əgər 1917-ci ildə burada 60.291 nəfər yaşayırdısa, 1921-ci ildə bu rəqəm 42.602 nəfər idi. Yəni 17.689 nəfər az. 1924-cü ildə nəşr olunmuş "Bütün Azərbaycan" kitabında deurbanizasiyaya məruz qalmış şəhərlər arasında Gəncənin də adı keçir. Kitabdakı statistik məlumatlara əsasən 1921-ci ildə şəhər əhalisi 42.602 nəfər, 1923-cü ildə isə daha da az 38.800 nəfər olub.

Sonrakı hadisələr

1 iyun 1920-ci ildə Azərbaycan SSR Müdafiə Şurası bütün fəhlələrə, kəndlilərə və Azərbaycan əsgərlərinə, altında Müdafiə Şurasının sədrinin, hökumətin rəhbəri olan Nərimanovun və o dövrdə Xalq Maaliyyə komissarı olan Mirzə Davud Hüseynovun imzası olan müraciət yaydı. Bu müraciətdə deyilirdi:

Gəncə hadisələrinə keçmiş Müsavat hökuməti tərəfindən göndərilmiş dağıstanlı kasıbların ocaqlarını xaraba qoymuş, onların şərəf və ləyaqətlərini təhqir edən, denikinçi polkovnik və zabitlər, eləcə də ingilis quldurlarının qızılına satılmış müsavatçılar rəhbərlik edirdilər. Gəncədəki əks inqilabi qiyam nəyin bahasına olursa olsun yatırılmalı idi və fəhlə kəndli hökumətinin əmrini yerinə yetirən Qırmızı ordu əks inqilabı məhv etdi. Xainlər, quldurlar və Azərbaycanın fəhlə və kəndlilərinin düşmənləri layiqincə cəzalandırıldılar. Gəncə əhalisi bəy və xanların qara örütüyündən həmişəlik azad olaraq Qırmızı Ordunu "ura" sədaları ilə qarşılayır. Azərbaycan qadınları da Qırmızı Ordunun qarşılanmasında iştirak edirlər. Gəncə şəhərinin ətraf kəndlərinin əhalisi bizim təmsilçimiz olan Həmid Sultanova bəyan ediblər ki, onlar əksinqilabi qiyamda iştirak etməyiblər.

Müraciət mətnindən də bəlli olduğu kimi "xainlər, quldurlar və Azərbaycanın fəhlə və kəndlilərinin düşmənləri" cəzalandırıldılar. 12 min müsəlman həbs edildi, onlardan 8 mini azadlığa çıxsa da 4 mini güllələndi. Güllələnənlər arasında 6 general, 6 polkovnik, 3 mayor və 7 kapitan var idi. Onların çoxunu Nargin adasında 79 nəfərlik qrupla birlikdə güllələdilər. Bir neçə yüz insan Xalq Daxili İşlər komissarı Həmid Sultanovun əmri ilə edam olundular. Üsyanın yatırılmasında göstərdiyi xidmətlərə görə Həmid Sultanov Qırmızı bayraq ordeni aldı. Gəncə şəhərinin sakinlərinin kollektiv yaddaşında isə onun adı xəyanət sözü ilə sinonim idi.

Ancaq zabitlər arasında təkcə sağ qalmış yox eləcə də sonradan dövlət işlərində işləyənləri də var idi. Beləcə üsyanda iştirak etmiş Qafar Babayev Naxçıvan ASSR-nin Xalq Daxili İşlər komissarı olur. Bundan başqa 1920-ci ilin 4 iyun tarixində general leytenant Əliağa Şıxlinski və artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarovu da Gəncə üsyanında iştirakda günahlandıraraq həbs etdilər. İşə Nərimanovun qarışması onların güllələnməsinin qarşısını aldı. O, Leninə yazdığı məktubda bunları qeyd etmişdi:

Əziz Vladimir İlyiç! Gəncə üsyanı zamanı köhnə Azərbaycan ordusunun bütün zabitləri həbsə alınmışdır. Bu məktubu Sizə təqdim edən məşhur generallar – Mehmandarov və Şıxlinski də onların arasında idi. Diqqətli yoxlama nəticəsində məlum oldu ki, bu generalların üsyanla əlaqəsi olmamışdır. Lakin mövqeyimiz sakitləşənə kimi və ümumi işimizə kömək məqsədilə biz hər halda bu qərara gəldik ki, onları qərargahda işləmək üçün Sizin sərəncamınıza göndərək, çünki onlar, hərbi mütəxəssis olmaq etibarı ilə əvəzsizdirlər. Onlardan biri – Şıxlinski Nikolay ordusunda "artilleriyanın allahı" sayılırdı. Polşa cəbhəsi qurtarana qədər qoy onlar Moskvada işləsinlər. Sonra Sizdən xahiş edəcəyəm ki, bizim əsgəri hissələrimizi təşkil etmək üçün onları buraya göndərəsiniz. Bu müddətdə onların qayğısına qalmaq lazımdır. Kommunist salamı ilə: N.Nərimanov 01 avqust 1920-ci il

Sonradan 1921-ci il noyabrın 18-də hər iki general Bakıya geri döndülər və Xalq Hərbi Dəniz İşləri komissarlığında işə düzələrək Azərbaycanda Qırmızı ordunun təşkilində fəaliyyət göstərdilər.

Üsyanın təşkilatçıları və liderlərinin həyatı isə fərqli oldu. Bəziləri Gürcüstana keçib daha sonra Türkiyə və Avropaya köçə bildilər. Bu yolla ağır yaralı üsyanın məğlub olmasından bir neçə saat əvvəl artilleriya atəşindən ağır yaralanmış Cavad bəy Şıxlinski atlı dəstənin müşayiətilə doğma kəndi Salahlıya aparılır. Kənddə qalmaq qorxulu olduğundan yaxın qohumu Mədət bəy Alqanov tərəfindən gizlicə Qarayazı meşəsinə sonra Tiflisə aparılıb. Sonradan Gürcüstandan Türkiyəyə mühacirət edir və 1959-cu ildə dünyasını dəyişənə qədər burada yaşayır. Üsyanın digər təşkilatçısı polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyli üsyanın yatırılmasından sonra kiçik dəstə ilə Gürcüstana keçir oradan isə Türkiyəyə mühacirət edir. 1923-cü ildə Yozef Pilsudskinin dəvəti ilə Polşaya köçür və Polşa ordusunda xidmətə başlayır. Polşanın almanlar tərəfindən işğalı zamanı həbs olunur ancaq keçmiş dostu Yelenendorf almanı olan Emil Qutun köməkliyi ilə həbsdən azad olunur və Azərbaycan mühacir hərəkatının əsas simalarından biri olur. Milli Birlik məclisinin əsas üzvlərindən olan o ömrünün sonuna qədər Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparır. O, 1955-ci ildə Berlində sovet əks-kəşfiyyatı tərəfindən öldürülür. Üsyan yatırıldıqdan sonra general mayor Hüseynqulu xan Xoyski, Qazax qəzasının keçmiş qubernatoru Əmiraslan Xan Xoyski, qaçaq dəstələrinin rəhbərləri Sarı Ələkbər və Qaçaq Məmmədqasım da mühacirət edirlər.

Gəncə üsyanının bir çox iştirakçıları sonradan başqa ölkələrin ordularında xidmət ediblər. Aslan Hacızadə, Firudin bəy Daryal, Məmməd Ağpolad, Səməd bəy Rəfibəyli, Cahangir bəy Novruzov kimi AXC ordusunun zabitləri öncə Gəncə üsyanında daha sonra isə Qarabağ üsyanında iştirak etdikdən sonra ölkəni tərk etmiş Türkiyəyə keçərək orada Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsində də iştirak etmişlər. I Cavanşir piyada alayının komandiri Səməd bəy Rəfibəyli 1948-ci ildə Türkiyə ordusunda xidmət edən digər azərbaycanlı Cahangir bəy Novruzovla birlikdə general rütbəsinə yüksəlirlər.

Üsyanın digər iştirakçıları Qacarlar şah sülaləsinin nümayəndələri olan generallar Əmir Kazım mirzə Qovanlı-Qacar, Feyzulla mirzə Qovanlı-Qacar, Sədrəddin mirzə Qovanlı-Qacar və Məhəmməd Mirzə Qacar da üsyan zamanı öldürüldülər. Eldar İsmayılovun və Şəmistan Nəzirlinin yazdıqlarına görə Əmir Kazım mirzə Qovanlı-Qacar Gəncə Fövqəladə Komissiyasının komissarı Tuxareli tərəfindən qılıncla doğranılır. Xosrov mirzə Qovanlı-Qacar isə sonradan Türkiyəyə mühacirət etdikdən sonra Avropaya köçür və adına Milli Birlik məclisi təşkilatının sənədlərində rast gəlinir.

Üsyanın təşkilatçıları arasında yer almış Adıgözəlovlar ailəsinin də bir neçə üzvü və könüllü dəstələrin birinin rəhbəri Topalhasanlı Cabbar da güllələndi. Başqa bir könüllü dəstənin rəhbəri olan Qaçaq Qəmbər isə yaralandıqdan sonra silahdaşları tərəfindən Gəncədən çıxarılmış lakin onun sonrakı taleyindən bir xəbər alınmamışdır.

Repressiya ziyalılardan da yan keçmədi. Görkəmli ədəbiyyatçı Firudin bəy Köçərli, maarifçi Mirzə Abbas Abbaszadə sorğu sualsız güllələndilər. Maarif və teatr xadimiMirzə Məhəmməd Axundzadə isə 10 il həbs cəzası aldı. 29 may tarixində həm də AXC-nin Əksinqilab ilə mübarizə təşkilatının rəisi Məmmədbağır Şeyxzamanlı da həbs olunaraq güllələnir. Həbs olunanlar arasında keçmiş Qafqazın VII şeyxülislamı Məhəmməd Pişnamazzadə də var idi.

Üsyanın ikinci günündə Nargin adasında 79 nəfər güllələnir. Ehtimal olunur ki onların arasında daha əvvəl həbs edilmiş siyasi xadim İsmayıl xan Ziyadxanov və mühacir jurnal olan "Qafqaz"a görə gəncə qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəyli də var idi. Lakin Rəfibəylinin hansı şəraitdə və hansı tarixdə güllələnməsi ilə bağlı fikirlər fərqlidir. Xanlar Bayramova görə 12 maydan sonra istintaq sənədlərində Rəfibəyli haqqında bir şey yoxdur. Rəna Bayramovaya görə isə Rəfibəyli üsyandan bir neçə gün əvvəl 20 may tarixində güllələnib.

XI Qırmızı ordu komandanlığının əmrilə bütün respublika ərazisində ehtimal olunan üsyan ocaqlarına nəzarət ciddi şəkildə güclənir. Silahların müsadirəsi əmr olunur və əmrə tabe olmayanların güllələnməsi ilə bağlı göstəriş verilir. Silahını könüllü təhvil verənlərə isə mükafat təyin edilir.

Daha sonra Azərbaycan İnqilab Komitəsinin Nərimanovun imzası ilə "Bütün Yoxsul komitələri və İnqilab komitələrinə" adlı əmri çıxdı. Bu əmrdə bu vaxta qədər respublikadakı mövcud qanunlara qarşı fəaliyyət göstərən şəxslərə amnistiya elan olunurdu. Yoxsul komitələri və İnqilab komitələrinə isə "silahını könüllü təhvil verib, dinc həyata, əməyə qayıdan insanların təqibini dayandırmaq" tapşırıldı. 8 iyun tarixində XI Qırmızı Ordunun İnqilabi Hərbi Şurası tərəfindən diviziya rəhbərlərinə üsyanları yatırmaqda dinc vasitələrdən istifadə etmək göstərişi verildi. Rus hərbi tarixçisi A. Bezuqolnıyın göstərdiyi kimi tərksilah cəza tədbirləri (əsri götürmək, kəndlərin və bölgələrin atəşə tutulması) ilə mşüayiət olunsa da bir tərəfdən də kəndlilərə torpaq paylanması ilə davam edirdi.

9 iyun tarixində Azərbaycan İnqilab Komitəsi döyüşlərdə ölmüş və ya itkin düşmüş qırmızı ordu əsgərlərinin ailələrinə pensiya verilməsi haqqında dekret qəbul etdi. Elə həmin gün baş tutmu. digər iclasda isə hökumət rəhbəri Nəriman Nərimanovun və əmək komissarı Əliheydər Qarayevin imzaları ilə qırmızı ordu əsgərlərinin ailələrinə yardım haqqında dekret qəbul olundu.

Gəncə İcraiyyə Komitəsinin qəzanın tam sovetləşdirilməsi və sinfi fərqlərin aradan qaldırılması haqqında bəyanatına baxmayaraq sovetləşdirmə bitməmişdi. 2 iyun tarixində Orconikidze Moskvadakı Siyasi Büroya müsəlman kəndlilərin Gəncə qəzasının bütün ərazisində üsyan qaldırdıqları haqqında məlumat verir. Onun sözlərinə görə əhali başdan ayağa silahlanmışdı. Öz tabeliyində ümumi sayı 20 min əsgər olan 4 diviziyanın olmasına baxmayraq o Azərbaycanı bu qüvvə ilə saxlamağın mümkün olmadığını düşünürdü. Samuxlu Qaçaq Məmmədqasımın xatirələrinə görə bir çox üsyançılar dağlara çəkilib mübarizə aparmağa davam edirdilər. Bütün Qafqaz boyunca tanınmış qaçaqların rəhbərliyi ilə üsyançı hərəkatlar başlamışdı. Üsyançılar pusqular quraraq bolşevik dəstələrinə hücumlar edirdilər. Qaçaq Məmmədqasımın sözlərinə görə 1920-ci ilin may ayında Gəncədə başlayan üsyan ondan sonra 12 il boyunca da davam edib.

Gəncə üsyanı bütün respublika ərazisində zəncirvari şəkildə üsyanlara səbəb oldu. Sonradan Tərtər üsyanı, Lənkəran üsyanı, Qarabağ üsyanı, Zaqatala üsyanı, Quba üsyanı və digər bölgələrdə müxtəlif üsyanlar baş tutsa da 1924-cü ildə qədər heç bir üsyan Gəncə üsyanı qədər böyük olmadı.

Xatirəsi

Sovet dövründə

Üsyan yatırıldıqdan sonra Gəncə Qəza İnqilab Komitəsi (sədri İbrahim Əliyev) 9 iyun 1920-ci ildə Vorontsovskaya küçəsinin adını Kanoqa adı ilə dəyişdirmək haqqında qərar qəbul edir. Buna səbəb XX diviziyanın III alayının komandiri olan Kanoqanın üsyan yatırılanda döyüşərkən bu küçədə öldürülməsidir.

Üsyan zamanı öldürülmüş bolşeviklərin xatirəsini əbədiləşdirmək haqqında Ümumazərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi qarşısında məsələ qaldırılmış və XI Qırmızı Orduya Gəncədə abidə qoyulması üçün Azərbaycan İnqilab Komitəsi 100 milyon rubl ayırmalı idi. Lakin Gürcüstan və Ermənistanın sovetləşdirilməsi bu məsələni ləngitdi. Yalnız 17 yanvar 1923-cü ildə Mir Bəşir Qasımov tərəfindən abidənin qoyulması üçün büdcənin müəyyən edilməsi haqqında göstəriş verilib.

Müstəqillikdən sonra

1994-cü ilin aprel ayının 11-də Gəncə şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Elsevər İbrahimov Gəncə üsyanının 75 illiyi ilə bağlı şəhərin görkəmli yerlərindən birində Gəncə üsyanında həlak olmuş həmyerlilərin xatirəsinə abidə ucaldılması haqqında sərəncam imzalayıb. Üsyanı rəhbərlərinin adlarının əbədiləşdirilməsi məsələlərinə baxmaq isə Gəncə şəhər İcra Hakimiyyəti yanında fəaliyyət göstərən "Adların əbədiləşdirilməsi" üzrə komissiyaya həvalə edilib. Abidəsinin qoyulması üçün Gəncənin Quru Qobu adlanan ərazisi seçilib və həmin yerə burada gələcəkdə abidənin ucaldılacağı barədə ağ mərmərdən lövhə vurulur. Üzərindən illər keçsə də üsyanı əbədiləşdirmək üçün abidə qoyulmayıb.

Ədəbiyyat

• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (PDF). I. Bakı: Lider nəşriyyatı. 2004. 440 səhifə. ISBN 9952-417-14-2.
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (PDF). II. Bakı: Lider nəşriyyatı. 2005. 472 səhifə. ISBN 9952-417-44-4.
• Baberovski, Yorq. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе (azərb. Düşmən hər yerdədir. Qafqazda stalinizm.‎). Moskva: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд "Президентский центр Б. Н. Ельцина". 2011. ISBN 978-5-8243-1435-9.
• Bayramova, Rəna. Azərbaycan rəhbərliyində ixtilaflar və daxili siyasi çəkişmələr (1920—1925-ci illər) (PDF). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2007. 196 səhifə. ISBN 5-8066-1691-6.
• Bayramov, Xanlar. Gəncə Üsyanı – 1920. Bakı: «Ləman» nəşriyyat-poliqrafiya. 2010. 290 səhifə.
• Bezuqolnıy, Aleksey. Народы Кавказа и Красная армия. 1918–1945 годы (azərb. Qafqaz xalqları və Qırmızı ordu. 1918-1945-ci illər‎). Moskva: Вече. 2007. ISBN 978-5-9533-1989-8.
• Çebıkin, N.; Yakuşenko, K.; Baxşi, A. Qırmızı bayraqlı Zaqafqaziya: Zaqafqaziya hərbi dairəsinin Qırmızı bayrağı haqqında tarixi oçerklər (Краснознаменный Закавказский : Очерки истории Краснознам. Закавказ. воен. округа) (Интервенция и гражданская война в Закавказье) (rus. ). Tiflis: Тбилиси: Сабчота Сакартвело. 1981. 226 səhifə.
• Darabadi, Pərvin. Azərbaycanın hərbi-siyasi tarixi (1917-1920-ci illər) (Военно-политическая история Азербайджана (1917–1920 годы)) (PDF) (rus. ). Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı. 2013. 293 səhifə. ISBN 9952-432-44-5.
• Əhmədov, Mais. XX əsrdə Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı (PDF). Bakı: ADPU-nun nəşriyyatı. 2009. 203 səhifə.
• Hüseynov, İ. Труды Института истории партии при ЦК ВКП(б) Азербайджана (azərb. Bolşeviklərin ÜKP Mərkəzi Komitəsi nəzdindəki Partiya Tarixi İnstitutunun əsərləri‎). Bakı. 1952.
• İsayev, Əhməd. Gəncə üsyanı 1920 (rus. ). Bakı: "Azərbaycan Ensiklopediyası" Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi. 1997. 107 səhifə. ISBN 5-89600-208-4.
• Kadişev, Arnold. Zaqafqaziyaya müdaxilə və vətəndaş müharibəsi (Интервенция и гражданская война в Закавказье) (rus. ). Moskva: Воениздат. 1960. 510 səhifə.

• Nəzirli, Şəmistan. Güllələnmiş Azərbaycan generalları (PDF). Bakı. 2016. 704 səhifə.
• Süleymanov, Mehman. Azərbaycan Ordusunun tarixi III cild (1920–1922) (PDF). Bakı: Maarif nəşriyyatı. 2018. 784 səhifə. ISBN 978-9952-37-140-6.
• Tokarjevskiy, Yevgeniy. Azərbaycandakı xarici müdaxilə və vətəndaş müharibəsi tarixindən (Из истории иностранной интервенции и гражданской войны в Азербайджане) (rus. ). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1957. 332 səhifə.
• Traskunov, M. Diviziya komandiri Kurışko (Начдив Курышко) (rus. ). Издание политуправления Закавказского военного округа. 1964.
• Yaqublu, Nəsiman. Cumhuriyyət qurucuları (PDF). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2018. 504 səhifə. ISBN 978-9952-507-96-6.
• Zeynalov, Rizvan. Hərbi quruculuq – Sosializm quruculuğu dövründə (1920-iyun 1941-ci illər) Azərbaycan SSR-də hərbi-vətənpərvər və kütləvi müdafiə işləri (Военное строительство - военно-патриотическая и оборонно-массовая работа в Азербайджанской ССР в период строительства социализма (1920 - июнь 1941 г.)) (rus. ). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1990. 203 səhifə.

Həmçinin bax

• Quba üsyanı (1920)
• Qarabağ üsyanı (1920)
• Zaqatala üsyanı (1920)
• Lənkəran üsyanı (1920)
• Tərtər üsyanı (1920)
• Sovet işğalına qarşı üsyanlar (1920-22)

Xarici keçidlər

• Vikianbarda Gəncə üsyanı (1920) ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Tarixin izi ilə — 1920 Gəncə üsyanı / AzTV
• Şərəf və namusumuzun paytaxtı: GƏNCƏ ÜSYANI-100 / PressklubTV
• Gəncə üsyanı (1920) / Turan TV
• Gəncə üsyanı sənədli film
• Gəncə üsyanı haqqında yazılar