Qacar şahbanusu
Qacar şahbanusu və ya Şahənşahül Şahbanuye-Qacariyyə (شهبانو) — Qacar imperiyası dövründə ən yüksək dövlət adlarından biridir, Qacar İmperiyasını idarə edən şahın qanuni xanımı olan əsas (baş) xanımına deyilirdi.[2] Qacariyyə Şahbanusu anlayışı XVIII əsrdə formalaşmışdır, şahın anası isə "Məhdi Ülya" adlandırılırdı. Qacarlar sülaləsinin ilk şahbanusu Ağa Məhəmməd şah Qacarın həyat yoldaşı olan Xanbacı adını almış Andriana adlı ABŞ səfirinin qızı olmuş xanımdır.[3] Sonuncu şahbanu isə Əhməd şah Qacarın sonuncu həyat yoldaşı Fatiməbanu xanım olmuşdur.[4] Məlum məsələdir ki, şahbanu adını şahın həyatda olan xanımı əldə edirdi, o vəfat edərdisə, digər bir xanımı və yaxud şahın bacısı şahbanu ola bilirdi.[5] Həyat yoldaşı vəfat edəndən və yaxud hakimiyyətdən gedəndən sonra xanım şahbanu ola bilməzdi. Şahbanu adını alan bir hökmdar xanımının nəvələri və övladları da var idi.[6] Qacar İmperiyasını tarixində 16 nəfər şahbanu olmuş və onlardan 10 nəfəri Azərbaycan Türkü olmayan başqa millətlərin nümayəndələri idilər.[7]
| Şahbanu | |
|---|---|
Vəzifədədir Şahənşahi Səltənətül-Dərüssalam | |
| Müraciət forması | Əzəmətli Şahbanu Həzrətləri[1] |
| Səlahiyyət müddəti | 1501-1978 |
| Maaşı | Şahbanu xəzinəsi |
"Şahbanu" termini
redaktəŞahbanu (yaxud Şərəbanu) sözünün mənası "Şahın Xanımı" deməkdir. Qacar İmperiyası dövründə heç-vaxt tacqoyma mərasimi keçirilməmiş, yalnız son şahbanu Fərəh Pəhləviyə Tacqoyma Mərasimi keçirilmişdir. Ümumiyyətlə, Əfşarlar imperiyası dövründən 1960-cı illərə qədər tacqoyma hadisəsi baş verməmişdir. Şahbanu sözü ilk dəfə Midiya İmperiyasında istifadə edilmiş, kral ailəsi daxilində "birinci xanım" statusunun müəyyənləşdirilməsi üçün yaradılmışdır, monarxın əsas həyat yoldaşı olan şəxsə Şahbanu deyilirdi və bunu nəzərdə tutan söz "bâmbişnân bâmbişi" adlanırdı (e.ə IV əsr). İranda şahlıq devrilənədək şah şahənşah adı ilə mövcud idi. Padşah (farsca şahlar hökmdarı) titulu şahənşah və imperator titullarına uyğundur.[8]
Qərb ənənəsində Qacar hökmdarını "şah" kimi tanıyırlar, lakin Qacarlılar öz hökmdarlarına istinad etmək üçün "padşah" (imperator) və ya "xan" kimi qədim Türk sözlərini istifadə edirlər.[9] İmperatorun rəsmi adı "şah" ilə birlikdə "xan" idi (məsələn, Ağa Məhəmməd xan Qacar). Rəsmi müraciətdə padşahın uşaqları "ağa" adlandırdılar, imperiya şahzadələri (şahzadə) adını daşıyır və imperial prenslər idilər. Məsələn, Fətəli şah Qacarın oğlu Məhəmmədəli mirzə Qovanlı-Qacar, qızı Ziba bəyim. "Vəliəhd" isə atasından sonra imperiya hökmdarı olacaq övlada deyilirdi.[10] "Şahənşah" həm şaha, həm də xanımına müraciətdə deyilirdi. Məsələn, Şahənşahi Mələkcahan xanım (Məhəmməd şah Qacarın həyat yoldaşı), Ümbülxaqan xanım (Müzəffərəddin şah Qacarın xanımı). Həmçinin, Qacar şahbanusu elə Qacar padşahının səlahiyyətli nümayəndəsi idi. Eləcə də, qədim dövrlərdə olduğu kimi, XIX əsrdə türk, ərəb və fars mənşəli "xanım", "xatın", "banu", "bəyim", "şəhribanu" kimi sözlərdən də istifadə olunmuşdur.[11] Bundan əlavə, padşahın anası "Məhdi Ülya" adını daşımaq üçün imperial sülalə üzvü olan yeganə şəxsidir. Qacarlarda Şahbanuluq adətləri, məvzi-ixtiyarları fərqli idi, dəyişdirilmişdi amma buna baxmayaraq, əvvəlki dövrlərdəki kimi yenə də güclü bir post olaraq qalırdı[12]
Şahbanu adı şəxsin adının yalnız əvvəlində istifadə olunurdu. Lakin elə sözlər var ki, həm əvvəldə, həm də sözdən sonra istifadə oluna bilər. Şəcərə qanunlarına əsasən, bir valideynə müraciətin rəsmi yolu bu cür idi — Dövlətli Şahənşahe Vəhdəti Aliyyəyi İsməti-Şân Həzrətləri. Bu istifadə Qacar suveren hakimiyyət anlayışını ailə hüququ kimi vurğulayır.[13] Bu məlumatlar elə XIX əsrdə də Qərblilərə məlum idi. XVIII əsrin sonlarında, Qacar xanədanının kişi və qadınları tərəfindən istifadə olunmuş bu ad, imperial ailəsinin görkəmli üzvləri (xüsusilə qadınlar üçün "xanım" və kişilər üçün "bəy") tərəfindən tanınmış digər adlarla əvəz olunmağa başlandı.[14]
Qacar İmperiyası
redaktəQacarlar (farsca: سلسله قاجاریه) — İranda 1796 və 1925-ci illər arasında hakimiyyətdə olmuş Azərbaycanlı sülaləsidir[15][16]. Qovanlı Türk tayfasından olan Qacarlar, Monqol işğalı zamanlarında İrəvan ətrafında kök salmışlar və Səfəvi sülaləsini Azərbaycanda və İranda hakimiyyətə gətirən yeddi Qızılbaş-türk tayfalarından biri olmuşlar[17].
XVI əsrin əvvələrində Azərbaycanda və İranda hakimiyyəti ələ keçirən Səfəvilər indiki Azərbaycan Respublikasının ərazisini yerli türk xanlarına buraxmışlardır[18] və 1554-cü ildə Gəncə şəhərinin Şahverdi Soltan Ziyadoğlu Qacar tərəfindən idarə edildiyi haqda tarixi məlumatlar mövcuddur[19]. Ziyadoğulları ailəsi sonralar Qarabağa da hökmdarlıq etmişdir. 16–17-ci əsrlərdə Qacarlar Səfəvi dövlətində bir sıra rəsmi vəzifələr tutmuşlar. I Şah Abbas Səfəvi dövründə Şahsevən türk tayfaları kimi tanınan Qacarları İranın müxtəlif bölgələrinə yerləşdirmişdir və bunların bir çoxu Astarabad (hal-hazırda Qorqan) ərazisində qoyulmuşdur. 1796-cı ildə Zənd sülaləsinin sonuncu hökmdarını məğlub etdikdən sonra Ağa Məhəmməd xan Azərbaycanı və İranı Qacar hakimiyyəti altında birləşdirmişdir. Qacar boyları, 18. əsrdə dəvəli qolu və Koyunlu (Kovanlı) qolu olmaqla iki qoldan ibarət olan boylar birliyi olub iki qol arasında güc mübarizəsi yaşanmaqda idi. Bu mübarizəni qazanan Koyunlu qolundan Məhəmməd Həsən xan, Əfşar Xanədanının kurcusu Nadir Şahın ölümündən sonra Gilan, Mazandaran və Curcan olmaqla Xəzər dənizi sahilini alaraq Güney İranda Zend xanədanını quran Kərim xan Zənd ile mübarizə etməyə başlamışdır. Kərim xan Zənd Qacarların daxili mübarizəsindən istifadə etmək üçün Məhəmməd Həsən xanın oğlu Ağa Məhəmmədi Şirazdakı sarayında əsir götürərək Develilere dəstək vermişdir. 1758-ic ildə Məhəmməd Həsən Xan Koyunlu qolunun başına keçmiş və Zənd Xanədanı içində iştirak etmişdir. Ağa Məhəmməd, Kərim xan Zəndin ölümündən sonra 1779-da Şirazda qaçmağı bacarmış və 178-'de Çar Rusiyasını geri çevirərək Astarabadda dəvəli qolunu məğlub edərək Qacar Konfederasiyasının birləşdirmişdir. 1796-cı ildə İranı birləşdirərək Tehranın paytaxtı Kaçar sülaləsini qurdu. Ağa Məhəmməd bir tərəfdən Güney İrandakı Zend Xanədanı ilə mübarizə edərək digər tərəfdən Şimali İranda hakimiyyətini genişləməyə davam etmişdir. 1785-ci ildə Xəzər dənizinin sahilini əldə etdi və mərkəzini Tehrana köçürdü.
Şahbanular
redaktə- Burada Azərbaycan Türkləri Türk etnosunun bir qolu kimi başa düşülməlidir.
- Həyat yoldaşıyla birgə dəfn edildiyi məqbərə/türbə "Həyatı" hissəsinə ən üstdə M. olaraq göstərilmişdir
- Bu şahbanulardan bəziləri müəyyən səbəblərə görə vəfat etməmişdən əvvəl şahbanuluqları əllərindən alınıb. 5000 illik Azərbaycan tarixində ən çox şahbanusu olan padşah Nəsrəddin şahdır, ən çox xanımı, həmərxanasında kölələri olan hökmdar isə Fətəli şah Qacardır.[20]
- Digər dövlətlərimiz və imperiyalarımızdandan fərqli olaraq, ən son hökmdarın sonuncu xanımı Şahbanuluq adını əldə edə bilməmişdir, baxmayaraq ki, qadınlar arasında təkcə Fatiməbanu xanım oğul dünyaya gətirib və soy onunla davam edib.
| № | Şəkli | Şahbanu | Qızlıq ad&soyadı | Əsli | Həyatı | Səltənət dövrü | Övlad sayı | Həyat yoldaşı |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 
|
Xanbacı | d.1751 ö.07.11.1839 Nəcəf |
21.03.1782 17.06.1797 |
3 | Ağa Məhəmməd şah Qacar | ||
| 2 | Asyabanu | Asya Məhəmmədxan qızı Qovanlı | Azərbaycan Türkü | d.21.01.1777 ö.14.08.1841 Təbriz |
17.07.1797 11.12.1802 |
8 | Fətəli şah Qacar | |
| 3 | Tacəldövlət | Tavuş | Gürcü | d.08.11.1780 ö.07.04.1881 İsfahan |
11.12.1802 23.10.1834 |
7 | Fətəli şah Qacar | |
| 4 | 
|
Mələkcahan | Mələkcahan Məhəmmədqasım qızı Qovanlı | Azərbaycan Türkü | d.26.02.1805 ö.02.04.1873 Tehran |
23.10.1834 05.09.1848 |
5 | Məhəmməd şah Qacar |
| 5 | 
|
İzzətdövlət | İzzətdövlət Məhəmməd qızı Qacar | Azərbaycan Türkü | d.1829 ö.27.06.1905 Ərdəbil |
05.09.1848 01.10.1849 |
11 | Mirzə Tağı |
| 6 | Furuğəlsəltənət | Ceyran | Fars | d.22.01.1832 ö.02.04.1873 Tehran |
01.10.1849 27.12.1855 |
4 | Nasirəddin şah Qacar | |
| 7 | 
|
Ənisəddövlət | Sitarəcan | Türkmən | d.1820 ö.1900 Gilan |
27.12.1855 15.04.1867 |
13 | Nasirəddin şah Qacar |
| 8 | Madam Ləsi | Lasya Svaraj | Hind | d.1840 ö.02.04.1923 Məşhəd |
15.04.1867 23.10.1875 |
1 | Nasirəddin şah Qacar | |
| 9 | Əminəəğdəşt | Mələkcahan Məhəmmədqasım qızı | Kürd | d.1833 ö.1887 Kirmanşah |
23.10.1875 30.06.1882 |
5 | Nasirəddin şah Qacar | |
| 10 | Fatiməcan Xatın | Fatimə Nurməmməd qızı | Ərəb | d.25.07.1842 ö.19.08.1897 Tehran |
30.06.1882 02.05.1896 |
2 | Nasirəddin şah Qacar | |
| 11 | Ümbülxaqan | Tacəlmələk Kəbir qızı Mirzalı | Puştunlar | d.1857 ö.1925 Məkkə |
02.05.1896 11.10.1900 |
3 | Müzəffərəddin şah Qacar | |
| 12 | Əşrəfxan | Əşrəfxan Firuz qızı Nüsrətdövlət | Özbək | d.1870 ö.1944 Tehran |
11.10.1900 03.01.1907 |
1 | Müzəffərəddin şah Qacar | |
| 13 | 
|
Məleykəcahan | Zəhra Kamran qızı Mirzənaib | Azərbaycan Türkü | d.30.11.1877 ö.05.04.1947 San-Remo |
03.01.1907 16.07.1909 |
7 | Məhəmmədəli şah Qacar |
| 14 | 
|
Məhinsəltənət | Fəxrüldövlət Müzəffərəddin şah qızı Qacar | Azərbaycan Türkü | 07.03.1883 02.11.1955 Məşhəd |
16.07.1909 04.06.1915 |
2 | Möhsünxan Əmini |
| 15 | Lida Cahanbanu | Lida Yakob qızı Brezinski | Polyak | d.1898 ö.1934 Tehran |
04.06.1915 01.02.1922 |
1 | Əhməd şah Qacar | |
| 16 | Xanuma-Müəzzi | Müəzzi Müəzzəzdövlət qızı Minuyi | Urdu | d.1898 ö.1970 Paris |
01.02.1922 15.12.1925 |
1 | Əhməd şah Qacar |
|
Azərbaycan sülalələri Şah sülalələri
Knyaz sülalələri
Xan sülalələri
|
Şahbanuların İmarətləri
redaktəƏvvəlki imperiyalardan fərqli olaraq, Qacar İmperiyasında şahbanunun yalnız bir sarayı ola bilərdi, xüsusi yay bağları yox idi. Hər-bir şahbanunun özünün sarayı olardı lakin saray dəyişdirmək adəti şahbanularda yox idi. Saraylar paytaxtların dəyişdirilməyi nəticəsində dəyişildi çünki şahbanunun imarəti mütləq paytaxt və ya paytaxtətrafı ərazidə yerləşməli idi. Vəfat etdikdən yada şahbanuluq vəzifəsi əllərindən çıxdıqdan sonra öz övladlarına (şah olan yaxud olmayan və ya qızlarına cehiz kimi) pay verirdilər.[21] Bu saraylar heç-vaxt satıla, nəyəsə görə girov qoyula bilməzdi. Lakin şahlardan fərqli olaraq, şahbanuların hamiliyində iki və yaxud daha artıq sarayı ola bilməzdi. Bu sarayların əksəriyyəti XIX əsr Qacar dövründə tikilib amma bəzilərinin tarixi hətta qədim illərə qədər gedib-çıxır və sonradan Qacarlar sülaləsi o yerləri öz ixtiyarlarına keçiriblər. Aşağıda sarayların siyasısı və bəzi əlavə məlumatlar verilmişdir. Burada şahbanular xarici qonaqları qəbul edir, yerli saray əyanları, vilayət başçıları və s. hökumət nümayəndələriylə görüşlər keçirirdilər. Tipik olaraq, bu saraylarda adətən, lüks kitabxana, tikişxana, gözəllik evi, muzey, qalereya (rəsmxana), fontanlı fəvvarələr, hovuz, bağça, qışlaq, tövlə, hamamxana köşkü, elçilik sarayı, təcrübə zalı, dəftərxana və ibadətxana mövcud idi. Bu sarayların öz işçi heyəti mövcud idi və onlar sarayın alt hissəsindəki otaqlarda yaşayırdılar, iş məcburi deyildi.[22] Elə buna görədir ki, bəzi nüanslarda Qacar İmperiyası demokratiya baxımından hətta bir-çox Avropa dövlətlərini geridə qoyurdu. Şahbanuların sayı 16 olsa da, sarayların sayı 17-dir, çünki Ləsi xanım ard-arda özünə iki saray tikdirmişdir:[23]
| Görünüş | Saray | Sahibəsi | Ünvanı | Tikilib |
|---|---|---|---|---|
| Yaqutrüba Ev | Xanbacı | Tehran | 1780 | |
| Sahibgiraniyyə Evi | Asyabanu | Tehran | 1797 | |
| Rüzgari-Bədgir | Tacəldövlət | Tehran | 1802 | |
| Qəsri-Ailə | Mələkcahan | Tehran bağları | 1835 | |
| Nigarıstan | İzzətdövlət | Əlburz | 1807 | |
| Səltənətabad Köşkü | Furuğəlsəltənət | Tehran | 1851 | |
| Şəhər Evi | Ənisəddövlət | Əlburz | 1852 | |
| Eynəldövlət | Madam Ləsi | Tehran | 1866 | |
| Mahalguşə | Madam Ləsi | Kirman | 1477 | |
| Kazımı-Xudav Mülkü | Əminəəğdəşt | Urmiya | 1871 | |
| Ağ Ev (Əbyaz) | Fatiməxatın | Gülüstan sarayı (Tehran) | 1879 | |
| Fərəhabad | Ümbülxaqan | Tehran | 1893 | |
| Şahbanu Baxçası | Əşrəfxan | Maku | 1896 | |
| Mabəyni-Məsudiyyə | Məleykəcahan | Tehran | 1870 | |
| Orta Ev Vətəgəsi | Məhinsəltənət | Gilan | 1907 | |
| Yaşıl Ev (Şahvənd) | Lida Cahanbanu | Sədabad sarayı (Tehran) | 1909 | |
| Topxana Qəsri | Xanuma-Müəzzi | Tehran | 1918 |
Rolu və təsir imkanları
redaktəŞahbanu Qacar İmperiyasında padşahın özündən sonra ən əhəmiyyətli mövqedə idi. Hökmdarın anası İslam ənənəsinə əsasən ("Ananın haqqı Allahın haqqıdır") imperiyanın mühüm hökumət, hərbi və mədəni işlərinə əhəmiyyətli təsir göstərərdi. Məhkəmədə, öz saraylarında (çox vaxt oğullariyla birgə yaşayardılar) və dövlət məmurluğunda böyük gücə sahib idilər.[24] Şahbanu həmçinin, ənənəvi olaraq böyük iqtisadi mənbələrdən istifadə edərək, əsasən maliyyələşdirilən mühüm memarlıq layihələrinə rəhbərlik etməyə malikdir. Xüsusilə XIX əsrin ortalarındakı "Şahbanuluq Davası" olaraq bilinən bir dövrdə, bir sıra qeyri-səlahiyyətli şəxslər və ya azyaşlı hərəm qızları, şahbanuluq kimi yüksək postu əldə etmək üçün mühüm işlər görür, saray intriqaları yaradırdılar ki, buda onların sürətlə yüksəlməsi tempini artırırdı.[25] Qeyd etmək lazımdır ki, tarixə nəzər salsaq görərik ki, Şahbanuların Şahlara olan təsir imkanları çox güclü olmuşdur və tarixin bəzi dövrlərində elə Şahbanular tərəfindən imperiya idarə edilmişdir. Ümumiyyətlə isə, şahların bütün xanımları, fərqi yoxdur ki, övladı olub yoxsa yox, Bəyim adlanırdı.[26]
Qacar İmperiyasının tarixində bütün qüdrətli şahbanular arasında ən güclü və tanınmış şəxslərindən Asya bəyimi, Mələkcahan xanımı, Ləsi xanımı, Ənisəddövlət banunu və Fatiməxan xatını nümunə göstərə bilərik.
Qulları olan çoxlu hərəmxana qadınları hökmdarlarla rəsmi olaraq heç-vaxt evlənməmişdirlər. Buna baxmayaraq, ataları tərəfindən tanındıqları təqdirdə, uşaqları İslam hüququ əsasında tam qanuni sayılırdılar. Hərəmxana (الحريم من أنا همايون, Şəhvət-i Hərəmun) — lüğətdə qorunan, müqəddəs və möhtərəm yer mənasını verir. Ev və saraylarda ümumiyyətlə içəri həyətə baxacaq bir şəkildə planlaşdırılmış, qadınların başqa kişilərlə qarşılaşmadan rahatca gündəlik həyatlarını davam etdirdikləri yer idi. Burada yaşayan qadınlara da hərəm deyilirdi. İslamiyyətin bu yerlərə, xüsusilə hərəmxana qadınlarıyla hər hansı bir qan bağlılığı olmayan kişilərin (naməhrəm) daxil olması qadağan idi.[27]
İstinadlar
redaktə- ↑ "Almanach de Gotha. Annuaire Génèaloqique, diplomatique et statistique 1897". 2014-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-23.
- ↑ Məmmədova Ş. Xülasət ət-təvarix Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı: Elm, 1991, 120 s.
- ↑ "AMEA M.Füzuli adına Ədəbiyyat İnstitutunun arxivi". 2022-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-23.
- ↑ İslam ansiklopedisi. X cild, İstanbul: Milli Egitim basımevi, 1966, 785 s.
- ↑ "XVI-XVIII-ci yüzilliklərdə Qacarların Azərbaycanın siyasi həyatında rolu". 2017-12-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-23.
- ↑ [1][ölü keçid]
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-01-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-23.
- ↑ Mahmudov Y.M. Odlar yurduna səyahət. Bakı: "Gənclik", 1980, 119 s
- ↑ Əliyarlı S. S. Tariximiz açıqlanmamış mövzuları ilə. Bakı: "Mütərcim" TNPM. 2012. səh. 560. ISBN 9789952280975.
- ↑ J.Zibel — Powerful Islamic Empires — Safavid, Ottoman, and Mughal
- ↑ Fekete L. Einführung in die persische palaographie 101 persische dokumente. Budapeşt: Akademıaı Kıado, 1977
- ↑ Erol Güngör. Tarihte türkler. İstanbul: Ötüken neşriyyat A.Ş., 1990, 425 s.
- ↑ M. E. Saltıkov-Şedrin adına Sankt-Peterburq Dövlət Kütləvi Kitabxanasının Əlyazmalar Şöbəsi, B. Dorunun kataloqu
- ↑ بوداق قزوينی، جواھراالخبار
- ↑ "Genealogy and History of Qajar (Kadjar) Rulers and Heads of the Imperial Kadjar House". 2018-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-17.
- ↑ Cyrus Ghani. Iran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power, I.B. Tauris, 2000, ISBN 1-86064-629-8, p. 1
- ↑ "Encyclopedia Iranica. The Qajar Dynasty. Online Edition". 2008-10-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-17.
- ↑ K. M. Röhrborn, Provinzen und Zentralgewalt Persiens im 16. und 17. Jahrhundert, Berlin, 1966, p. 4
- ↑ "Encyclopedia Iranica. Ganja. Online Edition". 2007-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-17.
- ↑ سازمان اداری حکومت صفوی يا تعليقات مينورسکی بر تذکرة الملوک، ترجمه
- ↑ Azərbaycan MEA A. A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi
- ↑ Azərbaycan MEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu arxivi, inv. № 4105
- ↑ Алиев Ф.М. Миссия посланника русского государство А.П. Волынского в Азербайджане. Баку
- ↑ Бушев П.П. История посольства и дипломатических отношений Русского и Иранского государствo
- ↑ Иванов М.С. Очерк истории Ирана. Москва
- ↑ Kərimov Q. Şəriət və onun sosial mahiyyəti
- ↑ ابو القاسم سحاب، تاريخ زندگی شاه عباس کبير، تھران، چاپخانه علمی، 1325، 309 ص