Mənbələrdə ilk olaraq ərəblərin VII əsrin ortalarında Cənubi Qafqaza etdikləri yürüşlərindən bəhs edilərkən adı çəkilir. Gürcü mənbələrinə əsasən Şəkidə VIII əsrin ortalarında knyazlıq formalaşmış, IX əsrin əvvəlləri üçün bu çarlığa çevrilmişdir. “Albaniya tarixi”ndə isə Şəki hökmdarlığının mövcud olması ilk dəfə yalnız IХ əsrin ortaları üçün xatırlanır.
IХ əvvəllərində Şəki hökmdarı Qriqor Hammamın oğlu Atrnerseh, həmin əsrin ortalarında Atrnersehin oğlu İşxan Əbu Əbdülmalik olmuşdur. XI əsrin onuncu illərinin əvvəlləri üçün isə mənbələrdə çariça Dinarın adı çəkilir. Dinar Atrnersehin arvadı və İşxan Əbu Əbdülmalikin anası idi, XI əsrin onuncu illərində onun 90-dan çox yaşı olmalı idi.
XI əsrin birinci rübündə Şəki iki dəfə gürcü çarı III Baqrat (1008–1014/15) tərəfindən tutulmuş, onun ölümündən sonra (1014/15) isə müstəqilliyi bərpa olmuş, az sonra – XI əsrin otuzuncu illərinin əvvəllərindən geç olmayaraq Kaxeti ilə birləşmişdir. Bu gürcü mənbələrində “Hereti-Kaxeti”, yaxud “Kaxeti”, digər mənbələrdə isə əvvəlki kimi yenə də “Şəki” yaxud, “Albaniya”, adlanmış, hökmdarları isə artıq “ranların və kaxların çarı” titulunu daşımışdır.[8] Birləşməyə qədər isə Şəki hökmdarlarının titulu “ranların çarı”,[9] yəni “albanların çarı” olmuşdur. Birləşmə 1104-cü ilə qədər – gürcü çarı IV David tərəfindən Kaxetinin tutulmasına qədər davamlı olmuş, birləşmiş dövlətin birinci hökmdarı Böyük Kvirikedən sonra onun bacısının oğlu, nəvəsi, nəticəsi və ən nəhayətdə kötücəsi hakimiyyətdə bir-birlərini əvəz etmişlər.
1117-ci ildə isə IV David Şəkinin yerli knyazı Qriqolun Asat və Şot adlı iki oğlunun sığındığı Kiş qalasını da tutaraq Şəki dövlətinin müstəqilliyinə son qoydu. Bundan sonra gürcü çarlarının rəsmi, yaxud qeyri-rəsmi titulları sırasına “ranların çarı”, yaxud “Şəki çarı” titulu da əlavə olundu.
1117-ci ildə Şəkinin müstəqilliyi uğrunda Kiş qalasının müdafiəsinə başçılıq etmiş Asat Qriqol oğlunun oğlu Qriqol Asat oğlu isə 61 il sonra 1178-ci ildə Şəkidə mərkəzi hakimiyyətə qarşı baş vermiş üsyanın rəhbərlərindən biri olmuş, onun oğlu Asat çariça Tamaranın (1184-1213) dövründə əvvəlcə Hereti eristavı, sonra ali orqanın üzvü olmuş, Asatın oğlu Qriqol isə atasından sonra Hereti eristavı vəzifəsini tutmuşdur.
XIII əsrin birinci rübündə Şəki ərazisi Şirvanşahlar dövlətinin, daha sonra – XIV əsrin əvvəllərində isə ayrıca vilayət kimi Hülakülər dövlətinin Azərbaycan adlı bölgəsinin tərkibində idi.[10] XIV əsrin son rübündə isə Şəkinin müstəqilliyi bərpa olunmuş, 1117-ci ildə ləğv edilmiş Şəki dövlətinin yerində Şəki hökmdarlığı meydana çıxmışdır.
Müasir gürcü tarixçilərindən David Musxeleşvili hesab edir ki, ərəb mənbələrində adı çəkilən Şəki çarlığı, gürcü mənbələrində Hereti, erməni və Bizans mənbələrində isə Albaniya çarlığı kimi göstərilir. David Musxeleşviliyə görə gürcülər bu dövləti ən yaxın qonşularının, qədim alban tayfalarından biri olan herlərin adı ilə, ərəblər bu dövləti paytaxtı Şəki şəhərinin adı ilə, ermənilər və bizanslılar isə onu bu yerdə daha əvvəl mövcud olmuş Albaniya çarlığının adı ilə tanıyırmışlar.[11] David Musxeleşvili bununla yanaşı olaraq həm də qeyd edir ki, nədənsə, “Kartlis tsxovreba”da da «bəzən “Hereti” termininin əvəzinə “Şəki” termini işlədilir»;[12]«gürcü mənbələrində X əsrə qədər Hereti knyazlığı barədə heç bir məlumat yoxdur».[13]
Şəki dövləti tarixinin öyrənilməsi üçün ən əhəmiyyətli ilkin mənbə rolunu oynayan və XIV əsrə qədərki tarixi hadisələrdən bəhs edən “Qədim Kartlis tsxovreba” müxtəlif dövrlərdə, ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən yazılmış, bir-birini tamamlayan 10 məqalədən ibarətdir; XV—XVII əsrlərə aid redaktə variantları var, son redaktəsi isə XVIII əsrdə edilib. “Qədim Kartlis tsxovreba”da yer adı kimi “Şəki” sözünə yalnız 1 dəfə – XI əsr müəllifi Cauanşer Cauanşerianinin qələmə aldığı “Vaxtanq Qorqasalın həyatı” adlı məqalədə, “Şakix” şəklində təsadüf edilir;[14] 1 yerdə – XI əsr gürcü tarixçisi Sumbat Davitisdzenin[ing.] “Baqrationilərin tarixi və hekayəsi”ndə isə etnos adı kimi “şaklar” sözü işlədilir.[15] Bunlar istisna olmaqla “Qədim Kartlis tsxovreba”da Şəki ərazisi “Hereti”, Şəki əhalisi isə “herlər” adı ilə təqdim olunur.
Kiş kilsəsi. “Albaniya tarixi”nə görə hələ I əsrdə həvari Yelisey Giş kəndində kilsə tikmişdir. Bundan üç əsr sonra Mesrop Maştots (361/362 - 440) bir müddət bu kənddə missionerlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, gedərkən, şagirdlərindən birinə müqəddəs xaçın zərrəciyini vermişdir. Mesropun getməsindən sonra onun şagirdləri basqına məruz qalmış və öldürülmüşlər. Kənd əhalisi isə öldürülənlərin qəbri üzərində dördbucaqlı sövmə tikir. Daha üç əsr keçəndən sonra Cavanşirin (616-681) qardaşı Varaz Peroz həmin sövməni təmir etmək istəyir, lakin günbəzini sökə bilmir. Varaz Perozdan sonra, əvvəl Şəki yepiskopu, 683-689-cu illərdə isə Albaniya katolikosu olmuş Yeliazar sövmənin günbəzini sökür və Mesropun gətirdiyi müqəddəs xaç zərrəciyini tapır.
IX əsr ərəb tarixçisi əl-Bəlazuri VI əsrdə baş vermiş hadisələrdən bəhs edərkən, göstərir ki İran şahı I Xosrov Ənuşirəvan öz hakimiyyəti dövründə (531-579) «Arran torpağında “Şəkkən”, Kəmibəran qapılarını və Dudaniyyə qapılarını saldırdı».[16] Bu Şəkinin adı çəkilən ilk iki tarixi hadisələrdən biridir.[qeyd 4]
Şəkinin adı çəkilən ikinci ilk tarixi hadisə isə erməni katolikosu II İovannesin öz katolikosluğu dövründə – 557-574-ci illərdə, Albaniya katolikosu Abbasa (551-595) ünvanladığı məktubunda Şəki yepiskopu Ambakumun da adını çəkməsidir.[17] Məktubdan aydın olur ki, artıq 557-574-cü illər arasında Alban kilsəsinin tabeliyində olan 8 yepiskopluqdan birinin adı Şəki imiş və Şəki yepiskopun adı isə Ambakum imiş. Bundan sonra “Albaniya tarixi”ndə daha bir Şəki yepiskopunun – Yeliazarın,[qeyd 5] və bir də Şəkidə kiçik keşiş olmuş Mikayılın adları göstərilir. Bunlardan birincisi 683-689-cu illərdə, ikincisi isə 707-744-cü illərdə Albaniya katolikosu idi və hər ikisi katolikos kürsüsünə əyləşənə qədər Şəkidə dini fəaliyyətlə məşğul olmuşlar. Adları çəkilənlərdən sonra Albaniya katolikos kürsüsü hələ 1000 il mövcud olsa da bu kürsüdə Şəkidən bir nəfər belə oturmamışdır, o cümlədən, Albaniya katolikosuna tabe olan sonrakı Şəki yepiskop və keşişlərinin adları da məlum deyil.
“Albaniya tarixi”ndə Şəkinin vilayət, yaxud şəhər olması ilə bağlı heç bir qeyd yoxdur. Əvəzində isə VII əsr erməni müəllifi Ananiya Şiraklı “Aşxaratsuyts”da Şəkini Qafqaz Albaniyasının bir vilayəti olaraq göstərir.[18] O cümlədən, VIII əsr erməni tarixçisi Gevond[rus.] da Şəkinin adını vilayət adı kimi çəkir – o, VII əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda xəzərlərin hücumuna məruz qalmış vilayətlərin adlarını sadalayarkən, Şəkinin adını da göstərir və bu vilayətin Albaniya vilayəti olduğunu qeyd edir.[19]
Şəkinin Albaniyanın bir vilayətindən, müstəqil bir hökmdarlığa çevrilməsi mənbələrdə ilk olaraq VII əsrin ortalarında baş vermiş bəzi tarixi hadisələrin təsvirində göstərilir. Məsələn, Bəlazuri yazır ki, Osman ibn Əffanın xəlifəliyi zamanı (644–656) Salman ibn Rəbiənin komandanlığı altında Qafqaz Albaniyasına gələn ərəblər Kür çayını keçərək Qəbələni tutmuş, sonra isə “Şəkkən” və “Kəmibəran” hökmdarları ilə vergi ödəmələri şərti ilə müqavilə bağlamışdırlar.[20]
Gürcü mənbələrinə görə isə VIII əsrin ortalarında keçmiş gürcü eristavlığı Heretinin, yəni qədim alban kantonu Şəkinin yerində, Hereti knyazlığı formalaşmış, daha sonra bu çarlığa çevrilmişdir.[21] Başqa sözlə, VI əsrdə Iberiya çarı Vaxtanq Qorqasali (440–502) öz çarlığının ərazisinə qatdığı qədim alban çarlığının bəzi kantonlarından ibarət Hereti eristavlığını təsis etmiş,[22] Kaxeti çarı Arçilin[ing.] hakimiyyəti dövründə – 736–786-cı illərdə isə onun himayəsi altında Tarondan[rus.] Şəki vilayətinə köçmüş üç qardaş[23][qeyd 6] Arçilin özünün (786) və oğlunun ölümündən (807) sonra vilayətin müstəqilliyinə nail olmuş və çar adlanmışdırlar.[24] Şəkiyə köçmüş üç qardaşın, yaxud onların nəslindən olması ehtimal edilən sonrakı Şəki hökmdarlarının genealogiyası bir qədər mübahisəlidir; bir sıra tədqiqatçılar onları Baqratilərdən, digərləri isə Mehranilərdən, yaxud Mehranilərin sələflərindən hesab edirlər.[25]
"Alban ölkəsinin tarixi"ndə isə Şəkidə hökmdarlığının mövcud olması faktı bir qədər də gec, yalnız IX əsrin ortaları üçün, özü də ötəri olaraq tanınır: təxminən, 820–853 arasında Albaniya katolikosu olan Davudun həmdövrü olmuş hansısa Şəki hökmdarından bəhs edilir, amma adı çəkilmir.[26][27]
XI əsrin son rübünün əvvəlində naməlum müəllif tərəfindən yazılmış "Tarix-i əl-Bab"a görə xəlifə Məmun (813–833) Xalid ibn Yəzid əş-Şeybanini Azərbaycan, Arran və Ermənistana vali göndərdiyi zaman Şəki əhalisi üsyan qaldırmış və onun nümayəndəsini (amilini) öldürmüşdür.
Xalid onlara qarşı hərəkət etdi, baxmayaraq ki onlar Xalidə gecə vaxtı hücum etdilər, Xalid onları məğlubiyyətə uğratdı və onlardan çoxunu öldürdü. Onlar sülh təklif etdilər, Xalid onlarla ildə 500 min dirhəm ödəmələri şərti ilə sülhə razılaşdı və girov adamlar götürüb getdi.[28][qeyd 7]
Hadisənin təsvirində Şəki hökmdarının adı çəkilməsə də, fəaliyyəti qabarıq şəkildə hiss edilir. Aydındır ki, Xalidlə sülh bağlayan və ona ildə 500 min dirhəm ödəməyə boyun olan Şəki ağsaqqalları yox, hansısa Şəki hökmdarı ola bilərdi.
"Alban ölkəsinin tarixi"ndə (Мовсес Каланкатуаци., 1985) Səhl ibn Sunbat haqqında və ona aid ola biləcək yalnız aşağıdakı məlumatlar var:
Səhl ibn Sunbatın knyaz titulu daşıması;
Səhl ibn Sunbatın "böyük knyaz" və "igid" olması;
Səhl ibn Sunbatın Zərmihr padşah nəslindən olan knyaz Eranşahik Smbatın oğlu olması;
Səhl ibn Sunbatın qardaşlarının olması və döyüşə qardaşları ilə birlikdə getməsi;
Səhl ibn Sunbatın 821/22-ci ildə Bərdədən çıxıb Amaras vilayətini qarət edən, min nəfərə qədər əsir alıb Mets İranika yeparxiyasına aid Şikarkar məntəqəsində möhkəmlənən ərəblərə öz qardaşları və öz qoşunu ilə səhərçağı hücum edərək əsirləri azad etməsi, ərəblərdən çoxunu qılıncdan keçirərək qalanını qaçırtması;
837/838-ci ildə Bağdaddan Albaniyaya gələn onikiminlik ərəb süvari qoşununu məğlub etməsi;
837/838-ci ildə Babəyi tutub ərəblərə təslim etməsi, əvəzində isə xəlifə tərəfindən "Erməniyə, İberiya və Albaniya" üzərində ali hakimiyyətin ona verilməsi;
Qelam havarını zəbt etmiş Sünik hakıminin Hayk (Haykazuni[qeyd 8]) nəslindən olması və onun da adının Səhl olması;[qeyd 9]
Səhl ibn Sunbatın Babəyi ərəblərə təslim etməsindən cəmi 1 il sonra "Erməniyə, İberiya və Albaniya" hakiminin "hökmdarlar ağası" Hovannesin olması.
Ərəb mənbələri Səhl ibn Sunbat haqqında "Alban ölkəsinin tarixi"ndəki məlumatları təsdiqlənməklə yanaşı, həm də Səhl haqqında daha ətraflı əlavə məlumatlar verir. Ən əhəmiyyətli məlumatlar aşağıdakılardır:
Səhlin iştirak etdiyi Babəkin tutulma səhnəsi daha geniş təsvir edilir;
Səhlin Kazac adlı şəhərin sahibi olması və Babəklə bu şəhərdə qarşılaşması;
837-ci ildə Araz boyunca uzanan torpaqların Səhl ibn Sunbata məxsus olması;
Səhl ibn Sunbatın Babəyi təslim etməsi müqabilində xəlifədən "batriklərin başçısı" titulu və xeyli pul alması;
O cümlədən, Səhlin oğlu Müaviyəyə Babəkin qardaşını ərəblərə təslim etdiyi üçün də mükafat verilməsi;
Səhlin daha əvvəl – 835-ci ildə, həqiqətən də ərəblərə qarşı vuruşması və qalib gəlməsi;
"Alban ölkəsinin tarixi"ndən fərqli olaraq, Səhl ibn Sunbatın həm də "əl-Ərməni" kimi təqdim edilməsi.
"Alban ölkəsinin tarixi"ndə Səhl ibn Sunbatın əcdadı kimi təqdim edilən Zərmihr bütün tədqiqatçılar tərəfindən vaxtilə, mehrani Vardanın arşak xanədanından 60 nəfəri nahara dəvət edərək, onlara "zəhərli çörək" verib hamısını məhv edərkən sağ buraxdığı yeganə nümayəndənin adı hesab edilir. Lakin unutmaq olmaz ki, "Alban ölkəsinin tarixi"ndə padşah nəslindən olan daha bir Zərmehrin də adı çəkilir: Deyləm hakiminin oğlu Zərmehr-e Varaz Kürdəkeyan, – o, qardaşı Məhəmməd-e Şiruyan ilə birlikdə Albaniyada Albaniya çarının bağışladığı torpaqlarda məskunlaşmışdı,[29] 703–705-ci illər arasında baş tutmuş Bərdə kilsə qrultayında iştirak etmişdir.
Səhl ibn Sunbata xəlifə tərəfindən "Erməniyyə, İberiya və Albaniya üzərində" ali hakimiyyətin verilməsini göstərən "Alban ölkəsinin tarixi"ndə, cəmi 1 il sonra adı çəkilən 3 ölkə hakiminin artıq "hökmdarlar ağası" Hovannesin olması qeyd edilir. Bundan sonra tarix səhnəsində uzun müddət Səhl ibn Sunbatın adına təsadüf olunmur. Yalnız X əsrin ikinci yarısı – X əvvəllərində yaşamış erməni tarixçisi Tovma Artsruni, 980-ci ildə yazmağa başladığı əsərində Səhl ibn Smbatın 854-cü ildə Xaçın hakimi Atrnerseh və ArtsakdakıKtiş hakimi Yesai əbu Musa ilə birlikdə ərəb sərkərdəsi Buğa əl-Kəbir tərəfindən tutularaq Xilafətin paytaxtına aparıldığını yazır.[30] Lakin eyni hadisə barədə məlumat verən ərəb mənbəsi Samirəyə göndərilənlərin adları arasında Səhlin yox, oğlunun – Arran patriki Müəvviyə İbn Səhl, ibn Sunbatın adını çəkir.[31] Mümkündüqr ki, Tovma Artsruni mətndə Müəvviyənin adını buraxmış, əvəzində mətndə yalnız Müəvviyənin atasının adı qalmışdır; əgər belədirsə, deməli, Tovma Artsruninin Şəki hakimi kimi təqdim etdiyi şəxs, İbn əl-Əsirdə Arran batriki kimi göstərilir; Səhl ibn Sunbat isə Babəyi ərəblərə təslim edəndən 1 il sonra artıq həyatda olmamışdır.
Tarixi mənbələrdə Səhl ibn Sunbat haqqında olan məlumatlar yalnız onun Araz çayı ətrafındaki fəaliyyəti ilə bağlı olmaqla məhdudlaşsa da, Tovma Artsruninin Səhl ibn Sunbatı birdən-birə Şəki hakimi kimi təqdim etməsi həqiqətən də mübahisə doğurur. Lakin bir çox tədqiqatçılar bunu ciddi qəbul edirlər. O cümlədən, Vladimir Minorski də Şəki vilayəti hüdudlarının Sunbatman adlı qalada qurtarmasının və bu qalanın adının da "Sunbat evi" mənasını daşımasının birbaşa Səhl ibn Sunbatla əlaqəli ola biləcəyini əsas götürərək, Tovma Artsruninin yazdığını – yəni Səhl ibn Sunbatın Şəki hakimi olmasını ciddi qəbul edir.[32]
"Albaniya tarixi" görə isə 886-cı ildə "mömin knyaz Hammam" tənəzzül etmiş Albaniya çarlığını bərpa etmişdir. Qriqori Hammamın Mehranilər sülaləsinin davamçısı olması aşağıdakı nəsil şəcərəsindən aydın görünür:
Qriqor Hammamın bərpa etdiyi Albaniya çarlığına Kürün sol sahilindəki ərazilərin, o cümlədən, Şəkinin də daxil olub-olmaması barədə mənbələrdə konkret heç nə deyilmir.[qeyd 10] Yalnız məlumdur ki, Hammamın əvvəlcə oğlu, sonra isə nəvəsi X əsrdə Şəkidə hakimiyyətdə olmuşdur.
906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə adının çəkilməsi.Stepanos Orbelyanın "Sünik vilayətinin tarixi"ndə Atrnersehin Albaniya knyazları Saak və Qriqor Yesaye ilə birlikdə və Albaniya katolikosu Simeonun (902–923) iştirakı ilə 906/907-ci ildə təsdiq etdiyi Tatev monastırının mülki haqqında sənəddən bəhs edilir.[33]
Abxaz çarı III Konistantinin 906-cı il yürüşü ilə bağlı mənbələrdə adı çəkilən bəzi yerlər müasir Gürcüstan xəritəsində
906-cı il hadisələrində "heretilərin çarı", yaxud "patrik Adarnerse". 906-cı ildə Abxaz çarı III Konstantin[ing.] və Kaxeti xorepiskopu[qeyd 11]I Kvirike[ing.] Şəki ərazisinə daxil olaraq Vecini qalasını mühasirəyə aldılar. Vecini qalası Şəkinin Kaxeti ilə sərhəddəki ilk qalalarından biri hesab olunurdu;
Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində göstərilir ki, 906-cı ilin yayında abxaz çarı III Konstantin
Heretiyə daxil oldu, heretililərin çarını qaçmağa məcbur etdi, oradan sülhlə geri döndü, Alavedidə ibadət etdi Bredzada[çeç.] gecələdi, bir daha qalxdı və Vecini qalasını dağıtdı.[34]
Bu hadisə "Kartli salnaməsi"ndə ("Matiane kartlisay"da) aşağıdakı şəkildə təsvir edilir:
Xorepiskop Kvirike abxaz çarı Kostantini çağırdı; Heretiyə daxil oldular və Vecini qalasını mühasirə etdilər. Abxaz çarı yuxarı tərəfdən, Kvirike isə aşağıdan qalaya doğru hərəkət etdi. Az qalmışdı ki qalanı ələ keçirələr, onda patrik Adarnerse gəldi, cümə günü Cvaridə sülh bağladılar; (Adarnerse) abxaz çarına Arişi və Qavazanini, Kvirikeyə isə Orçobini verdi. Barışıqdan sonra geri döndülər. Abxaz çarı Kostanti Alaverdiyə gedib Müqəddəs Georgiyə?! dua etdi və onun ikonasını qızıla tutdu.[35]
Cvari monastırı – 906-cı ildə burada Şəki hökmdarı Atrnerseh ilə abxaz çarı III Konistantin və Kaxeti xorepiskopu I Kvirike arasında barışıq əldə olunmuşdur.
Alaverdi monastırı — ХI əsrdə Böyük Kvirike köhnə Müqəddəs Georgi kilsəsinin yerində tikdirmişdir. Hansı ki 906-cı ildə abxaz çarı III Konistantin Şəkidən sülhlə geri döndükdən sonra həmin Müqəddəs Georgi kilsəsində dini ayinləri icra etmiş, sabahı gün Vecini qalasını yola düşüb, Vecini qalasını dağıtdırmışdır.
909-cu il hadisələrində "Albaniya çarı Atrnerseh". Erməni katolikosu və tarixçisi Ovanes Drasxanakertli[rus.] müəllifi olduğu "Ermənistan tarixi"ndə Albaniya çarı Atrnersehin adını çəkir; Ovanes Drasxanakertli 909-cu ilin yayında Ermənistandan baş götürüb "Qafqazın şimal-şərqinə" – Albaniya knyazı Saakın (Sevedanın) və Albaniya çarı Atrnersexin yanına qaçmışdır.[36]
Xayzan şəhərindəki "çar Adzarnarse". X əsr ərəb müəllifi İbn Rüstənin yazılma tarixi ən geci 930-cu il hesab olunan əsərində göstərilir ki,
(Sərir[rus.]) hökmdarının qalasının sağından uca dağlar və sıx meşəliklər arasında yol uzanır. Bu yol ilə 12 mərhələyə Xayzan adlı şəhərə yetişmək olar. Bu şəhərdə Adzarnarse adlanan çar var, o, üç dinə sitayiş edir – cümə günü müsəlmanlarla, şənbə günü yəhudilərlə, bazar günü isə xristianlarla ibadət edir. Hər kimsə, kimə çar olmaq nəsib olsa, qərar verir: «Bu dinlərin bütün tərəfdarları başqalarını öz dininə dəvət edir və hər biri hesab edir ki, məhz, o haqq yolundadır, onun sitayiş etmədiyi din isə yalandır; mən isə bütün dinlərə sitayiş edirəm, deməli bütün dinləri doğru hesab edirəm.[37]
Mənbəni ruscaya tərcümə edən Karaulova Adzarnarseni Məsudidə adı çəkilən Şəki hökmdarı Adernerse olduğunu qeyd edir. IX əsr ərəb coğrafiyaşünası İbn Xordadbeh 846–886-cı illər arasında yazdığı "Yollar və ölkələr" əsərində Cənubi Qafqaz ərazisini təsvir edərkən Sanariyadan sonra qərbə doğru ardıcıllıqla əl-Baq, Kisal (Kasak), Абхаз, Qələ'ət əl-Cərdiman, Xayzan və Şəkkinin gəldiyini göstərir.[38] Buradan da aydın olur ki, İbn Rüstədə adı çəkilən Xayzan Şəkidən bir qədər qərbdə yerləşirmiş. Şirinbəy Hacıəli mənbələrdə buna qədər hələ Şəki şəhərinin adının çəkilmədiyini əsas götürərək, Şəkinin ilk paytaxtının Xayzan şəhəri olması ehtimalını irəli sürür və hesab edir ki, Xayzan şəhəri ən azından Şəki dövlətinin yay iqamətgahı hesab edilə bilər.[39]
944-cü ildə "şəkililərin hökmdarı Atrnerseh" (adının mənbələrdə son dəfə çəkilməsi). X əsr ərəb tarıxçisi və coğrafiyaşünas-səyyahı Məsudi isə Şəki vilayətinin Sanariya ilə Qəbələ arasında yerləşdiyini, vilayət əhalisinin xristian olduğunu, lakin vilayətdə ticarət və s. işlərlə məşğul olan müsəlmanların da yaşadığını göstərməklə yanaşı həm də qeyd edir ki, onun kitabının yazıldığı vaxt – 944-cü ildə, şəkililərin hökmdarı Atrnerseh ibn Hamam idi.[qeyd 12]
Bununla da tarixi mənbələrin Atrnerseh haqqında 38 illik (906–944) dövrü əhatə edən məlumatları bitir, Məsudidən sonra mənbələrdə Atrnersehin 944-cü ildən sonrakı həyatı və fəaliyyəti barədə heç bir məlumat yoxdur.
Adının "Albaniya tarixində" çəkilməməsi və bunun ehtimal olunan səbəbi. "Albaniya tarixi"nə görə Qriqor Hammamdan sonra hakimiyyətə oğlu Sahaq Sevada gəlmişdir:
Sevada adlanan Sahaq igid və bacarıqlı olduğu üçün Girdıman və Parisos vilayətlərini özünə tabe etdi və quldurları ram edərək Coraygetin[rus.] ağası oldu. O, maarifin tərəfdarı idi və öz evində müəllim saxlayırdı. Erməni çarı Smbat dəfələrlə onunla döyüşürdü, lakin onu özünə tabe edə bilmədi.[40]
Yuxarıda 906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə və 909-cu il hadisələrində Sahak Sevedanın adının çəkilməsi, ikincidə "Albaniyanın böyük knyazı" kimi təqdim edilməsi barədə məlumat verildi. Onun həqiqətən, Girdimana hakim olması, Coraygeti tutması, erməni çarı ilə mübarizə etməsi erməni mənbələri tərəfindən də təsdiqlənir. Bununla yanaşı, erməni mənbələrində Saak barədə daha dəqiq və daha ətraflı məlumatlar var. Məsələn, Ovanes Drasxanakertli Saakın erməni çarı II Aşotun[rus.] (914–928/929) qayınatası və müttəfiqi olduğunu göstərir. Bununla yanaşı Ovanes Drasxanakertli məlumat verir ki, Saakın Coraygetdəki (Ağstafaçay ətrafı) qalaları tutması, bu mahalı öz knyazlığının ərazisinə qatması kürəkəninin xoşuna gəlməmiş, qayınatasının üzərinə qoşun yeritmiş, sonda təslim olan Saakın və Saakın oğlu Qriqorun gözlərini çıxartdırmışdır.[41]
"Albaniya tarixi"ndə Qriqor Hammamın 5 oğlunun olması göstərilsə də, onlardan yalnız 3-nün adı çəkilir; böyük oğlu Əbu Əlinin digər oğlu Smbat tərəfindən öldürülməsi qeyd edildikdən sonra, yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın evladlarının, nəvə-nəticələrinin adları açıqlanır, Atrnersex və 5-ci oğlu barədə isə heç nə deyilmir, nəinki, onların övladları barədə. Buna diqqət yetirməyən bəzi tədqiqatçılar, çox vaxt Şəki hakimi Atrnersexi və onun oğlu İşxan Əbu Əbdülmaliki müvafiq olaraq, "Albaniya tarixi"ndə adları çəkilən Saak Sevedanın nəvələri Atrnersex və Seveda İşxanla eyniləşdirməyə cəhd edirlər, bəzən isə Moisey Kalankatuklunun "qeyri-dəqiqliyə" yol verməkdə günahlandırmağa çalışırlar.[42]
"Albaniya tarixi"ndə Qriqor Hammamın yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın, evlad və nəvə-nəticələrinin adlarının açıqlanmasının səbəbi isə bu ola bilər ki, kitabın son cildi yazılarkən, Saak Sevadanın nəticəsi İoan Senekerim hələ sağ idi[43] və hansısa ərazinin[qeyd 13] hakimi idi. Məhz bu amil "Albaniya tarixi"ndə onun nəsil şəcərəsinə daha çox diqqət yetirilməsinə, özünün isə padşah kimi təqdim edilməsinə səbəb ola bilərdi.[44]
X əsr erməni tarixçisi, katolikos Ananiya Mokasi[rus.] yazır ki, Х əsrin 40-cı illərində Albaniyada
X əsrin ikinci yarısında İbn Havqəl tərəfindən tərtib olunmuş bu xəritədə Şəki də göstərilir.
hökmdar Atrnersehin oğlu, mömin çar mübarək Hammamın nəvəsi İşxanik padşahlıq taxtına oturdu.
İşxanniki Stepannos Orbelean da "Albaniya hökmdarı" kimi tanıyır.[45]
"Kartli salnaməsi"ə görə
Heretidə İşxanikin çarlığına qədər onun bütün sələfləri qeyri-pravoslav idilər. İşxanik isə eristavlar-eristavı Qurgenin[ing.] bacısının oğlu idi, onun anası Dinar, onu pravoslav etdi. Həmin vaxt Bərdə və Azərbaycan salarilər tərəfindən tutuldu.[35]
İşxanın həm də "Əbu Əbdülmalik" adı ilə tanındlğını göstərən digər mənbədən isə məlum olur ki, o, 941–957-cü illər arasında Salarilər dövlətinə ildə 1 milyon dirhəm bac verirmiş.[46]
Müasir erməni tədqiqatçılardan Qriqor Qriqoryanın yazdığına görə 962-ci ildə yeni Albaniya katolikosunun seçilməsi münasibətilə təşkil olunmuş mərasimdə İşxan da iştirak etmiş və hətta pravoslav məzhəbindən imtina etmişdir.[47]
Bununla da tarixi mənbələrin və müasir tədqiqatçıların İşxan Əbu Əbdülmalik haqqında qısa bir dövrə – X əsrin ortalarına təsadüf edən məlumatları bitir. Lakin tarixi mənbələrdə İşxan Əbu Əbdülmalikdən sonra yalnız 1010-cu il üçün növbəti Şəki hökmdarının – onun anasının adı çəkilir. Bu nöqteyi-nəzərdən İşxan Əbu Əbdülmalikin hakimiyyət dövrü 1010-cu ilədək davam edə bilərdi.
XI əsrin son rübünün əvvəlində naməlum müəllif tərəfindən yazılmış "Tarix-i əl-Bab"a görə 981/982-ci ildə şirvanşah Məhəmməd ibn Əhməd (881–991) Qəbələni ələ keçirmiş, Qəbələ hakimi Əbdülbar ibn Ənbası əsir götürmüşdür. Bu hadisədən düz 10 il sonra, 992-ci ildə – Məhəmməd ibn Əhmədin qardaşı Yəzid ibn Əhmədin hakimiyyəti dövründə (991–1027), Qəbələ mahalında şirvanlılarla şəkililər arasında böyük müharibə baş vermiş, döyüşlərdə şirvanşahın vəziri Həbəşi və Şirvanın adlı-sanlı sərkərdələrinin 400 süvarisi həlak olmuşdur.[48]
Dinar ağ atın belində – Moskva kremlinin mərmər palatası, taxt-tac zalının şimal tərəfdəki divarında şəkil. Müasir gürcü ikonoqrafiyasında da analoji obraz təsvir olunur.
"Kartli salnaməsi"nə görə gürcü çarı III Baqrat (1008–1014/15[qeyd 14]) (abxaz çarı II Baqrat (975–1014/15)) atası Qurgenin ölümündən sonra (1008) Heretini tutmuş və bura Əbu Lalanı mtivar (knyaz) təyin etmişdir. Lakin Baqrat gedən kimi, heretililər Kaxeti xorepiskopu Davidin (976–1010) tərəfinə keçmiş və David Heretini tutmuşdur. Kaxeti xorepiskopu Davidin ölümündən sonra (1010) III Baqrat yenidən Heretini tutmuş və çariça Dinarı əsir götürürmüşdür.[49]
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, çariça Dinar Atrnersehin arvadı və İşxan Əbu Əbdülmalikin anası idi və o, oğlu İşxan Əbu Əbdülmalikə pravoslav məzhəbini qəbul etdirmişdi. Əsir götürüldüyü zaman isə onun 90-dan çox yaşı olmalı idi[50].
XI əsr gürcü tarixçisi Sumbat Davitisdze[ing.] yazır ki, III Baqratın ölümündən sonra (1014, yaxud 1015), oğlu
I Georginin[rus.] hakimiyyəti dövründə Heret-Kaxeti ölkəsi müstəqillik əldə etdi, aznaurların xəyanətinə görə eristavlar tutuldu və əvvəlki hakimlər öz ölkələrinə sahib oldular.[51]
Burada adları çəkilməsə də çariça Dinarın və Kaxeti xorepiskopu III Kvirikenin (sonralar Böyük Kvirike adlandı) 4–5 ildən sonra müvafiq olaraq Şəkidə və Kaxetidə yenidən hakimiyyətə qayıtmalarına işarə olunur. "Kartli salnaməsi"ə görə III Baqrat çariça Dinarı əsir götürdükdən 1 il sonra Kaxeti xorepiskopu III Kvirikeni də əsir götürmüş və özü ilə sarayına aparmışdı.[49] Lakin bundan sonra tarixi mənbələrdə yalnız III Kvirikenin həyat və fəaliyyəti haqqında məlumatlar var, çariça Dinar haqqında isə heç bir məlumat yoxdur.
Hesab edilir ki o, XV – XVI əsrin əvvəllərinə aid rus povestlərindən birinin – "İberiya çariçası Dinara haqqında povest"in baş qəhrəmanidir.
Həmçinin iddia edilir ki, o, Qafan şəhəri yaxınlığında yerləşən Vahanvəng monastırında dəfn olunub və qəbri də indi orada durur.[52]
1014-cü ildə başlamış və 1023-cü ilə qədər davam etmiş Bizans-gürcü müharibəsində Şəki ordusu 1021/22-ci ildə gürcü çarı I Georginin müttəfiqi kimi Bizans imperatoru II Vasiliyə qarşı iştirak etmişdir.
Sumbat Davitisdzenin yazdığına görə
Georgi... Trialetiyə gəldi, Vasili də Trialetiyə yaxınlaşdı. Onlar qarşılaşan zaman, Georgi öz ordusunu yenidən gücləndirdi, belə ki sanarlar və şaklar (şəkililər) də gəldilər. Bunu görən Vasili Trialetidən geri döndü... .[15]
Bizans-gürcü müharibəsinə aid miniatür; sol tərəfdə II Vasili, sağ tərəfdə isə təqib olunan I Georgi.
Şəkinin qərbində yerləşən Sanariya/Kaxetinin hakimləri XI əsrin birinci rübünün ortalarına qədər "xorepiskop" titulu daşıyırdılar. Belə ki ilk dövrlərdə Sanariya xorepiskopları dini hakimiyyətlə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də əllərinə almış, bundan sonra sanarlara rəhbərlik edərək Kaxetinin birləşdirilməsinə və erkənfeodal gürcü dövlətinin – Kaxeti knyazlığının yaranmasına nail olmuşdular. Nəticədə bu dövlətin başında duran knyazlar ənənəvi qaydada xorepiskop titulu qəbul edirdilər. Xorepiskop titulu artıq teokratik funksiyasını itirmiş, feodal dövlətinin dünyəvi başçısının tituluna çevrilmişdir.[53]
Yuxarıda məlumat verildi ki III Baqrat çariça Dinarı əsir götürdükdən 1 il sonra Kaxeti xorepiskopu III Kvirikeni də əsir almış və özü ilə sarayına aparmışdır; hər ikisi III Baqratın ölümündən sonra sərbəstlik əldə edərək yenidən öz ölkələrinə sahib olmuşlar. Bundan təxminən, 20 il sonrakı hadisələri təsvir edən tarixi mənbələrdə isə III Kvirike artıq xorepiskop kimi yox "ranları və kaxların çarı" kimi təqdim edilir. Nəzərə alsaq ki "rani" gürcü dilində Qafqaz Albaniyasına verilən adlardan biridir[54] və Şəki dövləti həm də "Albaniya", Şəki hökmdarları isə "Albaniya çarları" kimi tanınırdı, o zaman məlum olur ki, III Kvirike dövründə Şəki ilə Kaxeti birləşmişdir.
David Musxeleşvili hesab edir ki, Şəki ilə Kaxeti konkret olaraq 1008-ci ildə birləşmiş, lakin bu birləşmə elə həmin il III Baqratın Heretini, sonra isə Kaxetini tutması nəticəsində davamlı olmamış, lakin XI əsrin iyirminci illərində bərpa olunmuşdur.[55] Şirinbəy Hacıəli isə birləşmənin 1014-cü ildən sonra baş verdiyini ehtimal edir.[56] İlk mənbələrdə isə 1008-ci ildə III Baqratın Heretini tutmasından sonra ta XI əsrin otuzuncu illərinədək Şəki ilə Kaxetinin birləşməsi ilə bağlı heç bir məlumat yoxdur.
Şəki ilə Kaxetinin birləşməsindən sonra meydana çıxan yeni dövlət gürcü mənbələri istisna olmaqla, digər mənbələrdə "Şəki", yaxud "Albaniya" adlanıb.[57] Bu birləşmə 1104-ci ilə qədər – gürcü çarı IV David tərəfindən Kaxetinin tutulmasına qədər davamlı olmuş, III Kvirikedən sonra onun bacısının oğlu, nəvəsi, nəticəsi və ən nəhayətdə kötücəsi hakimiyyətdə bir-birlərini əvəz etmişlər.
Tarixi mənbələrdə ilk dəfə olaraq 1032 – 1037/38-ci illər arasında baş vermiş hadisənin təsvirində Kvirike "ranların və kaxların çarı" və "Böyük Kvirike" kimi təqdim olunur.[58] Erməni tarixçisi Vardan Arevelsi (Böyük Vardan) Böyük Kvirikeni Albaniya çarı kimi tanıyır.[59] 1037/38-ci il Tiflisin mühasirəsi zamanı Böyük Kvirike artıq həyatda yox idi. "Kartli salnaməsi"nə görə o, ov zamanı hansısa osetin qul tərəfindən qətlə yetirilmişdir, səbəbi də bu imiş ki, hansısa döyüşdə osetin çarını öldürmüşdür.[58] Nümuzmatikada Böyük Kvirikenin adı olan 3 dənə sikkə məlumdur:
Müasir Kaxeti (Gürcüstan) xəritəsində Xirsa monastırının yeri
Böyük Kvirikenin övladı olmadığı üçün onun ölümündən sonra hakimiyyətə bacısı oğlu Qagik keçdi. Böyük Kvirikenin başqa bacısının əri Aşot Marileli – Alazan çayının mənbəyi yaxınlığında yerləşən Marelisi qalasının sahibi də hakimiyyətə iddialı idi.[60]
Yuxarıda qeyd edilən Tiflisin 1037/38-ci il mühasirəsi isə "Kartli salnaməsi"nə görə Kürün sağ sahili tərəfdən gürcü çarı IV Baqratın?! (1027–1072), solsahildən – İsani qalası tərəfdən, Kaxeti çarı Qagikin "kaxetilərin və heretilərin" ordusu ilə şəhərə yaxınlaşması ilə başlamış və iki il davam etmişdir. Sonda IV Baqrat Tiflis hakimi Cəfər ibn Əli ilə sülh bağlamış, bundan sonra bəzi Kaxeti əyanlarını, o cümlədən hakimiyyətə iddialı olan Aşot Marilelini də öz tərəfinə çəkərək Kaxetiyə hücum etmişdir. Mikel və Qabriel dağında baş vermiş toqquşmada IV Baqrat qalib gəlir, Tianetiyə qədər irəliləyir, burada Böyük Kvirikenin tikdirdiyi məşhur Bodoci sarayını yandırır. Lakin öz ölkəsində Kldekari eristavı Liparitin (1021–1059) qiyamından ehtiyatlanaraq geri dönməyə məcbur olur[61]. Bundan sonra IV Baqrat Liparita qarşı illərlə mübarizə aparmış, Qagik isə canlı qüvvə sarıdan Liparita köməyini əsirgəməmişdir.
Xirsa monastırının divarındakı relyef xaçı; müasir erməni tarixçisi Hamlet Mkrtumyana görə relyef xaçının sol qanadında, iki sətirlik gürcü dilində yazının tərcüməsi belədir: "Ya İsa, çar Qagiki şöhrətləndir!".[62]
1046-cı ildə Tiflis əmiri Cəfər ibn Əlinin ölümündən sonra sağsahil Tiflis əhalisi şəhərin bu hissəsini IV Baqrata döyüşsüz təslim etdi. Sol sahildəki İsani qalası müdafiəçiləri isə Kür çayı üzərindəki körpünü dağıdaraq IV Baqratı şəhərin bu hissəsinə buraxmadılar. Bu zaman Qagik İsani qalasının müdafiəçilərinin köməyinə gəldi və IV Baqratla danışıqlara gedərək qalanın onun əlinə keçməsinə imkan vermədi.[63]
"Tarix-i əl-Bab"da 1049-cu il hadisələrindən bəhs edilərkən Şəddadilər dövləti ərazisində "kafirlərə" qarşı tikilmiş sərhəd qalalarının adları bir-bir sadalanır və onlardan üçünün – Tatiyan, Muckank və al-Baydau qalasının təyinatının məhz Şəki hakimlərindən gözlənilən təhlükənin qarşını almaq olduğu qeyd olunur. Daha sonra göstərilir ki, 1053-cü ildə Şəddadi hakimi Əbüləsvar Şavur (1022–1067) gürcülərin hansısa "Bəsrə" adlanan qalasını tutmuş, qalanı "adamlarla, ərzaqla və silahla gücləndirmişdir".[64] Eyni ildə Şirvanşah Sallar ibn Yəzid (1050–1063) isə Şəki ilə Şirvan arasına yerləşən "Maluq", yaxud "Baluq" adlı qalanı silah gücünə tutmuş, orada qarnizon, silah və ərzaq yerləşdirərək qalanın müdafiə qabiliyyətini gücləndirmiş, əlavə olaraq qalanın yaxınlığında qala kimi bir şəhər də saldırmış və həmin şəhəri məskunlaşdıraraq orada Cümə məscidi tikdirmişdir.[65] Maluq qalası kimi Bəsrə qalasının da Şəki ərazisində olması ehtimal edilir və bu nöqteyi-nəzərdən 1053-cü ildə Şirvanşah Sallar ibn Yəzid ilə Şəddadi Əbüləsvar Şavurun eyni vaxtda Şəkiyə hücum etmələri inandırıcı görünür.
Kvetera şəhər-qalasının içindəki Kvetera kilsəsi bu gün.
IV Baqratın Şəki-Kaxeti qalalarını tutması. IV Baqratın əbədi rəqibi, Şəki-Kaxetinin isə müttəfiqi olan Liparitin 1059-cu ildə Konstantinopolda ölməsindən sonra IV Baqrat Şəki-Kaxeti qalalarını bir-bir ələ keçirməyə başladı. Alp Arslanın birinci Gürcüstan yürüşünə (1064–1065) qədər IV Baqrat Kvetera və Naxçivani[qeyd 15] qalaları istisna olmaqla, artıq bütün Hereti və Kaxeti qalalarını tutmuşdu.[66]
Tiflisi və açarlarını qəbul etməsi və satması. "Tarix-i əl-Bab"a görə 1062-ci ildə Tiflisin tanınmış adamlarından bir qrupu Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun yanına gedərək Tiflisin açarlarını ona təqdim edirlər və ondan xahiş edirlər ki, kim olur olsun, bir nəfəri göndərsin qalanı təslim edək. Çünki Tiflis hakimi Cəfər ibn Əli ölüb, özündən sonra iki oğlu qalıb – Mənsur və Əbul Xeyc; və onlar arasında qalada hakimiyyət üstündə dava gedir. Əhali onların hər ikisini qaladan qovub. Gələnlər Əbüləsvar Şavurdan Tiflisə adamlar, ərzaq və silah göndərməsini istəyirdilər. Əbüləsvar Şavur əvvəlcə onların təkliflərini qəbul etsə də onun vəziri onu bu fikrindən daşındırır. Bundan sonra Əbüləsvar Şavur Tiflisin açarlarını gələnlərə qaytarır. Tiflisdən gələnlər geri dönürlər və bu açarı və qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qagikə verirlər, Axsartan onları qəbul etmiş, onlara yaxşı hədiyyələr vermiş və yola salmişdir. Bundan sonra Axsartan onu Rum hökmdarına çoxlu pula satır və Rum hökmdarı ləngimədən ora mühafizəçilər göndərir, oranın adamlarını ərzaq və silahla təchiz edir.[64]
Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması və buna cavab reaksiyası. Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavur 1062-ci ildə Tiflisdən imtina etsə də elə 1063–1067-ci illər arasında Şirvana qarşı dəfələrlə qarətçi yürüşlər etmiş, yalnız birinci yürüşü zamanı 50 mindən çox adamı əsir götürmüşdür.
"Tarix-i əl-Bab"a görə Əbüləsvar Şavur 1065-сi ildə isə alınmaz bir qala hesab edilən Vecinini mühasirəyə alır; qalanın yaxınlığında öz düşərgəsini salır və zor yolu ilə qalanı tutub ora öz adamlarını yerləşdirir. Bundan sonra Gəncəyə qayıdır və ordusunu evə buraxır. Bu zaman – 1065-ci ilin oktyabr ayında, alanlar böyük dəstələrlə Bab-Allandan çıxıb Şəki və Xazrana gəlirlər.
Bundan sonra onlar “dinsiz şəkililər”lə birlikdə Arran ərazisinə hücum etdilər. Onlar Arranın hər yerində vurnuxur, müqavimətə rast gəlmədən onun dağlarında və düzlərində azğın basqınlar edərək qətl və qarətlər törədirdilər. Sərhəd vilayəti olan Şəmkirin girişində onlar 200 nəfərdən çox din yolunda könüllü-döyüşçünü öldürdülər. Onlar həmçinin Gəncə qapılarına basqın etdilər və ətraf kəndlərdə kimi tapdılarsa hamısını öldürdülər. Əbüləsvar hərbi rəisləri ilə birlikdə Gəncədə yerləşmişdi və onların gözünə görünməyə, döyüşməyə cəsarət etmədilər. Sonra lənətə gəlmiş düşmənlər Bərdəyə yollandılar və onun qapıları önündə üç gün qaldılar. Onlar vilayətə basqınlar etdilər və onun sərhədlərini keçərək Araz çayı yaxınlığındakı Xanakinə çatdılar. Arran ölkəsindən onlar çoxlu sayda - sayagəlməz miqdarda müsəlmanı və onların müttəfiqlərini əsir götürdülər.”[64][67]
Daskarat əl-Hüseyn qalasına sahib olması. "Tarix-i əl-Bab"a görə 1067-ci ilin aprel ayında "C.rx.sri ibn Kurki" şirvanşaha qarşı açıq-aşkar çıxış edərək, yaxud şirvanşaha qarşı üsyan edərək qoşun ilə Şəkiyə getmiş, Daskarat əl-Hüseyn qalasını ələ keçirmiş, öz qoşununu ilə birlikdə qardaşını və oğlunu ora yerləşdirmiş, lakin sonda qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qağikə vermişdir. Şirvanşah qoşun toplayıb bu qalanı geri almağa getsə də uğur qazana bilməyərək kor-peşman Yəzidiyəyə qayıtmışdır.[65]
Alp Arslanın yanına gedərək islamı qəbul etməsi.Sədrəddin əl Hüsayninin "Əxbar əd-daylat əs-selcuqiyyə" əsərindəki 1067/1068-ci il hadisələrindən bəhs edilən bölmədə Şəki hökmdarı Axsartinlə bağlı aşağıdakı məlumatlar var:
460-cı (1067/1068-cı) ildə Abxazın Baqrat adlı çarı Bərdəyə hücum etdi[qeyd 16], bu isə müsəlman şəhərlərindən biri idi. Buna görə sultan (Alp Arslan (1063 — 1072)) Abxaz ölkəsinə yürüşə qərar verdi. Yürüşün ön dəstəsinə Say-Teqin sərkərdəlik edirdi. Rum əsgərlərindən ən igidləri franklar və Şəkidən olan piyadalar idilər. Şəki isə — bu bir dairə, hansı ki Axsitan knyazlıq edirdi. Şəki dairəsi meşələr və kolluqlarla zəngin idi, hansı ki Rum və Abxaz əsgərləri gizlənirdilər. Sultan neftatanlarla həmin kolluqları yandırmağı əmr etdi və onlar bunu etdilər. Bu zaman sultan bu kolluqların arasında iki qala gördü – mıxlarla bir-birinə bənd edilmiş dəmir lövhələrdən (atbak) tikilmişdilər. Amma ki ora atın üstündə qalxmaq mümkün deyildi və sultan bunu araşdırdıqdan sonra onları tutmaq fikrindən daşındı.
Həmin iki qalanın sahibləri ilə Şəki məliyi arasında köhnə ədavət vardı. Buna görə qalaların sahibləri çıxıb sultanın yanına gəldilər, islamı qəbul etdilər və qalalarını təslim etdilər. Bundan sonra sultan başqa qalaları tutmaq üçün bu ölkənin içərisinə girdi və o vaxta qədər ölkəni qarət etdi ki, həmin vaxta qədər heç kim o qədər sərvət toplaya bilməmişdi, əgər bunların hamısı yazılarsa gözlər oxumaqdan yorular. Sultanın iqamətgahına frankların başçısı və bir dəstə süvari ilə Şəkinin sahibi Axsitan gəldi. O astanada dayandı və sultan dedi: «Ona kömək edin gəlsin və ona xidmət edin, çünki o əsilli-nəsilli hökmdardır».
Alp Arslan
Bu zaman o, tələm-tələsik sultanın yanına gəldi, o, dedi: «Təcrübəm mənə öyrətdi ki, öz adamlarımdan və yolumdan dönüm, amma sənin taxtının astanasına məni heç də bu gətirmədi, mənim məqsədim islam dinini qəbul etmək, həm də xristianlıqla bağlı əlaqələrimdən və düşüncələrimdən imtina etməkdir». Sultan taxtından durdu, onun qabağına getdi, qucaqladı və başından öpdü. Axsitan sultanın ayağından öpdü, hər ikisi təsirlənərək ağladılar və onların ürəklərində mehribançılıq atəşi alovlandı.
Və məlik Axsitan «Allahdan başqa tanrı yoxdur, Məhəmməd (Allahın ona rəhməti və salamı olsun) onun qulu və onun rəsuludur», - kəlmeyi-şəhadətini dedi. Sultan öz xəzinəsindən qiymətli daşları götürüb Axsitanın başından səpdi, bundan sonra isə ona fəxri və məxsusi hörmət göstərdi, onu öz atına otuzdurdu. Onların qarşısından atlarından enən əmirlər və xaciblər keçdilər, daha sonra onlar içi yaxşı şeylərlə dolu dəbdəbəli padşah çadırına girdilər.
Sultan ona din alimi göndərdi ki islamın qanunlarını, namaz qılmağı və Quran surələrini öyrətsin. O, əmr etdi onu sünnət etsinlər və bu vilayətlərin idarəsini ona təhvil verdi.[68]
Müasir Kaxeti ölkəsi (Gürcüstan) xəritəsində Kvetera, Naxçivani, Vecini, Boçorma, Ucarma və Xornabuci qalasının yeri
Xornabuc və Aradeti qalalarını Şəddadilərdən, Boçorma və Ucarmanı isə IV Baqratdan döyüşsüz geri alması. "Kartli salnaməsi"nə görə Alp Arslanın bu yürüşü ərəfəsində Axsartan öz ölkəsinin ərazisinin çox yerinə nəzarəti itirmiş, əlində yalnız "azacıq əmlak" qalmışdır. Ölkənin didebulları IV Baqrataın tərəfində idilər və ölkəni ona təslim etmək istəyirdilər.[qeyd 17] Hamısı qalalarını buraxıb Qafqaz dağlarına qaçmışdılar. Belə bir vəziyyətdə IV Baqrat Kaxetini tutmaq üçün yürüşə başladı. İlk olaraq Vecini eristavı Sirkvalelinin üzərinə qoşun göndərdi. Gedənlər sülhlə qayıtdılar və sultan Alp Arslanın yürüşə başlaması səbəbindən qalanı tuta bilmədiklərini, yaxud tutub əllərində saxlaya bilmədiklərini məruzə etdilər. Bunu eşidən IV Baqrat ləngimədən öz ölkəsinə geri döndü. Axsartan isə Alp Arslanın tərəfinə keçdi, ona çoxlu hədiyyələr apardı, dinindən döndü, sünnət etdirdi və xərac verməyi boynuna götürdü. Alp Arslan isə istər IV Baqrataın adamları tərəfindən, istərsə də Axsartanın öz adamları tərəfindən tərk edilmiş bütün qalaları ona qaytardı. Üç həftədən sonra Alp Arslan IV Baqrata qarşı yürüşə başlayır. Bu yürüşdə Axsartan Alp Arslanın tərəfində iştirak edir.[69]
Altı həftə davam etmiş bu yürüşdən sonra Sultan Alp Arslan Tiflis və ətrafındakı ərazilərin idarəsini Şəddadi hakimi Fəzl ibn Şavurun ixtiyarına buraxır. 1068-ci ilin avqustunda Fəzl ibn Şavur 33 minlik qoşunla Tiflisə gələrək həmsərhəd Kartli vilayətlərini qarət etməyə başlayır. Lakin IV Baqrat onu Silkan dağı yaxınlığında haqlayaraq ağır məğlubiyyətə uğradır. Mühasirədən və təqibdən çox çətinliklə canını qurtaran Fəzl ibn Şavur cəmi 15 süvari ilə Kaxetinin Erso vilayətinə keçə bilir. Burada qarşısına çıxan sakinə əvvəlcə özünü Fəzlin elçisi kimi təqdim edir, guya Fəzl ibn Şavur IV Baqrata qalıb gəlib və bu xəbəri Axsartana çatdırmaq üçün onu Axsartanın yanına göndərib. Lakin onu dərhal tanıyırlar və cavab verirlər ki, "sən Fəzlin elçisi deyilsən, Fəzlin özüsən!". Fəzl ibn Şavurun onu gizlətməsi müqabilində qızıl-gümüş, var-dövlət təklifini qəbul etməyən sakin, onu Jaletiyə – Mesx aznauru İsak Toloşelisdzenin yanına, İsak isə onu Telaviyə – Axsartanın yanına aparır. Axsartan Fəzli Xornabuci və Aradeti[qeyd 18] müdafiəçilərinə göstərir və hər iki qalanı döyüşsüz geri alır. Sonra isə Fəzli IV Baqrata təhvil verir, əvəzində Boçorma və Ucarmanı IV Baqratdan döyüşsüz geri alır.[70]
"Tarix-i əl-Bab"da Fəzl ibn Şavurun Şəki hökmdarı Axsarxana əsir düşməsi səhnəsi "Kartli salnaməsi"ndən bir qədər fərqlidir. "Tarix-i əl-Bab"a görə Fəzl ibn Şavur bütün adamları həlak olduqdan sonra azıb səhvən "Şəki-Curzan" batriklərindən biri olan İvan ibn Lifaritin (Liparitin) kəndinə gedib çıxıbmış. Fəzl ibn Şavur İvan ibn Lifaritin yanında bir saat qalır, sonra İvan ibn Lifarit onu "lənətə gəlmiş Axsartan ibn Qagikin" yanına aparır. Fəzl ibn Şavur Axsartanın yanında olanda, Axsartan "xəyanət yolu" seçir və onu həbs edib bir neçə gün saxlayır, sonra isə "Apxaz hakiminə" verir.[64]
Maluq qalasını tutması, lakin əlində saxlaya bilməməsi. "Tarix-i əl-Bab"a görə 1071-ci ilin payızında Axsartin Maluq qalasını şəxsən özü müsəlmanların əlindən almış, oraya öz "müavinini" rəhbər təyin etmişdir. Bundan sonra – Şirvanşah I Fəribürz (1063–1096) ilə Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Şavur qalanı birlikdə geri almaq üçün öz aralarında razılığa gələrək qalanı mühasirə edirlər və 1072-ci ilin iyun ayında qalanı ələ keçirib bünövrəsinə qədər sökürlər; orada olan bütün "dinsizləri" – qalanın bütün müdafiəçilərini isə qətlə yetirirlər.[65]
Bu arada — hicri 464-cü ildə (1071/1072) Şirvanşah I Fəribürzun qardaşı Qucaxam ibn Sallar Şəkidə vəfat etmiş, onun nəşi Şəkidən Yəzidiyyətə aparılaraq orada dəfn edilmişdir. Qucaxam 1068-ci ildən qardaşına qarşı çıxırdı, sonra isə Dağıstana qaçmışdı.[65]
Rustaviyə və Losobani qalasına sahib olması. Yuxarıda – Qagik haqqında bölmədə (), IV Baqrat ilə Kldekar eristavı Liparit arasasında mövcud olmuş davamlı mübarizə haqqında məlumat verildi. IV Baqrat və Liparitin ölümlərindən sonra isə onların varisləri II Georgi (1072–1089) və İvane (1059–1074) bir-birləri ilə mübarizə edirdilər. Axsartin isə məhz, bu mübarizədən yararlana bilərək 1073-cü ildə isə Losobani qalasına sahib olur. Buna qədər isə o, Rustavini öz ərazisinə qata bilmişdir.[71][72]
Məlikşahın yanına getməsi və ikinci dəfə islamı qəbul etməsi. Alp-Arslan vəfatından sonra (1072) Səlcuqilər dövlətində hakimiyyətə gələn oğlu Məlikşahın dövründə səlcuqilərin Gürcüstana yürüşləri xeyli intensivləşdi. "Çarlar-çarı Davidin həyatı" adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə II Georgi 1082-ci ildə ölkəsindəki "xristianları xilas etmək üçün" İsfahana – Məlikşahın yanına getməyə məcbur olur. Mənbəyə görə Məlikşah II Georgini sevimli oğlu kimi qarşılamış, Gürcüstana hücumları dayandırmağa söz vermiş, Kaxeti və Heretini ona vermiş və üstəlik, Kaxetini ələ keçirə bilməsi üçün ona böyük ordu da qoşmuşdur. Buna görə də II Georgi Kaxetiyə gəlir və Vecini qalasını mühasirə edir. Lakin qarın yağması ilə əlaqədar mühasirə baş tutmur. II Georgi ilə gələn türk ordusu isə Qabırrıçay ətrafındakı ərazilərdə qışlayır. Bu zaman Axsartan Məlikşahın yanına gedir və yenidən islam dinini qəbul edir. "Bu yolla o, Kaxetini sultandan alır".[73]
ХII əsr erməni tarixçisi Samuel Anesi[rus.] 1082-ci il üçün Şəki çarı Kverikenin adını çəkir.[74] "Çarlar-çarı Davidin həyatı" adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə
Kaxetidə Kviriki çarlıq edirdi, çarlıq etməyə layiq kişi, öz düşüncələrinə hakim, əsil xristian idi. Allah çar Davidə imkan verdi, o, Zeda-Zedeni qalasını Kvirikidən aldı.[75]
Zeda-Zedeni (Zedazeni) qalası Tiflisin şimalında idi və "Kartlis tsxovreba"nın XVI əsr redaktəsində ("Çariça Annanın siyahısı") çar Davidin həmin qalanı 1003-cü ildə ələ keçirməsi göstərilir.[76]
"Çarlar-çarı Davidin həyatı"na görə, Gürcü çarı IV David Zeda-Zedeni qalasını II Kvirikenin əlindən aldıqdan bir il sonra (1104) II Kvirike vəfat etdi;
Kaxlar (kaxetililər) taxta onun qardaşı oğlu II Axsartanı otutdurdular. Lakin əmisindən tam fərqli olaraq Axsartan çarlara məxsus əlamətlərə malik olmayan boşboğaz, qanunsuz bir insan idi... Bizim kaxlar çarı kimi qeyd etdiyimiz bu Axsartanı, Heretidən olan didebulilər[qeyd 19] – Arişani və Baram qardaşları və onların dayıları Kavtar Baram oğlu, tutub çara (IV Davidə) təhvil verdi. Çar (IV David) Hereti və Kaxetini tutdu, Ersuxidə böyük döyüş oldu, hansı ki həmin döyüşdə o, (IV David) parlaq bir qələbə qazandı; o zaman kiçik ordu və azsaylı süvari ilə o sultanın saysız-hesabsız süvarilərin məhv etdi; bizi Gəncə atabəyi və düşmənlərlə birlikdə Kaxeti ölkəsindən olan əsgərlərin böyük hissəsi əhatəyə almışdı...[77]
1117-ci ildə Şəkinin müstəqilliyinə son qoyulması və bundan sonra Qriqol oğullarının (qriqolisdzelərin) Gürcüstanın ictimai-siyasi həyatında yeri
Gürcü çarı IV Davidin işğal etdiyi ərazilər, ilbəil.
1117-ci ildə IV David Şəkinin yerli knyazı Qriqolun Asat və Şot adlı iki oğlunun sığındığı Kiş qalasını da tutaraq Şəki dövlətinin müstəqilliyinə son qoyur.
"Çarlar-çarı Davidin həyatı" adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə 1117-ci ildə IV David
Qriqolun oğulları Asat və Şotu tutdu və Kiş qalasını ələ keçirdi.[78]
1125–1223-cü illər arasında yazılmış "Hökmdarların tarixi və mədhi" adlı anonim gürcü mənbəsində 1178-ci ildə gürcü çarı III Georgiyə qarşı Heretidə baş vermiş üsyanın rəhbərlərindən biri kimi Qriqol Asat oğlunun da adı çəkilir; o, həlledici döyüşdə atının öldürülməsi səbəbindən yıxılaraq yaralanmışdır.[79]
"Hökmdarların tarixi və mədhi"nə görə çariça Tamaranın (1184–1213) hakimiyyətə başladığı ilk illlərdə Hereti eristavı Asat Qriqol oğlu idi. Daha sonra o, ali orqanda vəzifə almış, oğlu Qriqolu isə öz yerinə Hereti eristavı qoymuşdur.[80]
Beləliklə, məlum olur ki, 1117-ci ildə Şəkinin müstəqilliyi uğrunda Kiş qalasının müdafiəsinə başçılıq etmiş Asat Qriqol oğlunun oğlu Qriqol Asat oğlu 61 il sonra 1178-ci ildə Şəkidə mərkəzi hakimiyyətə qarşı baş vermiş üsyanın rəhbərlərindən biri olmuş, onun oğlu Asat isə çariça Tamaranın dövründə əvvəlcə Hereti eristavı, sonra ali orqanın üzvü, Asatın oğlu Qriqol isə atasından sonra Hereti eristavı olmuşdur.
Gürcü çarlarının rəsmi, yaxud qeyri-rəsmi titulları sırasına "ranların çarı", yaxud "Şəki çarı" titulunun əlavə edilməsi
1117-ci ildə sonra gürcü çarlarının rəsmi, yaxud qeyri-rəsmi titulıarı sırasına "ranların çarı", yaxud "Şəki çarı" titulunu da əlavə olundu. Məsələn, IV David XII əsrin əvvəllərində verdiyi fərmanlarından birində özünü "abxazların və kartvellərin, ranların və kaxların çarı" adlandırır.[81]
Təbrizdə aşkar edilmiş Gürcüstanın tanınmış adamlarının rəsmi məktub nümunələrindən ibarət 1219-cu ilə aid "Məktublar məcmuəsi"ndəki bir nümunədə David (IV David?) "Abxaz, Şəki, Alan və Rus çarlar çarı"; digərində hansısa (anonim) gürcü çarı "Gürcü, Abxaz, Alan, Şəki və Xəzər çarlar çarı"; üçüncündə isə çariça Tamaranın oğlu çar Georgi-Laşa "Abxaz, Şəki və Alan çarlar çarı" kimi göstərilir. XII əsr Şirvan şairi Fələki Şirvani gürcü çarı I Demetrenin ölümünə yazdığı qəsidəsində onu "Abxaz və Şəki şahlar şahı" adlandırırdı[82].
Nümuzmatikada Böyük Kvirikenin adı olan 3 dənə sikkə məlumdur. Bunlar 2012-2013-cü illərdə – ikisi Çuxur Qəbələdə, biri isə Sisianda (Ermənistan) tapılmışdır. İslam nümuzmatik ənənələrinə uyğun olaraq sikkələrdə kəlmeyi-şəhadət, xəlifənin adı da həkk olunub. Ermənistanda tapılan sikkənin metal təlkibi 60 % gümüş, 40 %-i isə misdən ibarətdir. Sikkələrin bir üzündə Kvirikenin adı, titulu, atasının adı ərəb hərfləri ilə ərəb dilində üç sətrdə belə həkk olunub:
David Musxeleşviliyə görə gürcü mənbələri IX əsr -X əsrin əvvəlləri üçün Şəki-Kaxeti sərhəddini bu şəkildə göstərir.
David Musxelişvili Orta əsr gürcü mənbələrinə əsəsən Şəki çarlığının tarixi sərhədlərini aşağıdakı şəkildə göstərir:
Qərb tərəfdən Şəki, necə ki biz artıq bilirik, Sanariya ilə, yəni Kaxeti knyazlığı ilə həmsərhəd idi. IX - X əsrin birinci yarısı üçün təxmini sərhəd xəttini gürcü tarixçilərinin göstərdiyi kimi qəbul edə bilərik: Alazan-Həftəran vadisindəVecini və Qavazi (Axalsopeli) kəndlərindən bir qədər qərbdə; Qabırrıçay vadisində − Qareci monastırından və Bodbe kəndindən bir qədər şərqdə. Şərq tərəfdən Şəki kiçik Qəbələ çarlığı ilə həmsərhəd idi. Əgər Qəbələnin – Albaniyanın qədim paytaxının, yerləşdiyi ərazi məlumdursa (Çuxur Qəbələ kəndi yaxınlığında...), onda, təxmini hesab edə bilərik ki, Şəki ilə Qəbələ sərhədi hardasa Əlciqan çayı zonasından (Gürca-dağ? - dağ silsiləsi) keçirdi... Şimalda sərhəd rolunu, əlbəttə ki, Qafqaz Sıra dağları oynayırdı, amma heç bir şübhə ola bilməz ki, Dağıstanın cənub-qərb rayonları çarlığın tərkibinə daxil idi. O ki qaldı cənub sərhədlərinə, İstəxri (933) və “Hüdud əl-aləm”dəki məlumatları nəzərə alaraq ehtimal etmək olar ki, Kür çayı Şəkinin cənub sərhədi olmuşdur.[85]
Qafqaz XI əsrin əvvəllərində, Şəki dövləti "Albaniya çarlığı" adı ilə göstərilir, Travelgeorgia.ru
Şirinbəy Hacıəliyə görə isə Orta əsr gürcü mənbələri Şəki/Heret çarlığının sabit sərhədlərini aşağıdakı şəkildə təsvir edir:
Şərqdə İori çayı mənsəbi, Əyri çayın mənsəbinədək Alazan çayı, Əyri çay; qərbdə Debed çayının Xrami ilə birlikdə Kürə qovuşduğu mənsəbi (Ağstafa rayonu ərazisi), Xunanın qarşı tərəfindən Samebis-xevi çayının İoriyə qovuşduğu mənsəbinədək uzanan sərhəd xətti, Samebis-xevi çayı boyunca Şuamta dağlarınadək, dağın əks tərəfində Turdos-xevi çayı boyunca Qulqulayadək, Ştoris-xevi çayı; şimalda Dağıstan, Didoeti, Tuşeti boyunca Qafqaz dağları; cənubda Kür çayı.[86]
982/983-cü ildə yazılmış anonim mənbədə – “Hüdud əl-aləm”də, Şəki 70 fərsəx uzunluğu olan bir vilayət kimi təqdim edilir. Mənbədə Şəki ilə Tiflis arasında uzunluğu 20 fərsəx olan Sanar vilayətinin yerləşməsi, Qəbələnin isə Şəki-Şirvan-Bərdə arasında olması, Şəki vilayəti əhalisinin müsəlman olması, amma burada həm də “kafir”lərin yaşaması, vilayət hüdudlarının Arranın paytaxtı Bərdə şəhərinin qapısı qarşında yerləşən və nə vaxtsa rusların düşərgəsi olan[qeyd 20] Mübarəki adlı böyük kəndən başlamaqla (“əvvəli-həddi”) Sunbatman adlı möhtəşəm qala-şəhərdə bitməsi (“axiri-həddi Şəki”), vilayət ərazisində Bərdədən çox da uzaqda olmayan Suq əl-Cəbəl adlı şəhərin olması da qeyd edilib.[87]Vladimir Minorski hesab edir ki, Sunbatman qala-şəhərinin adı “Sunbatın evi” mənasını daşıyır və birbaşa Səhl ibn Sunbatla bağlıdır.[88][89]
Vaxuşti Baqrationi Böyük Kivirike dövründə Kaxetinin 3, Heretinin isə 4 eristavlıqdan ibarət olduğunu göstərir. Onun fikrincə, Şəki-Kaxeti ərazisində yerləşən
1-ci eristavlıq – inzibati mərkəzi Rustavi olmaqla bütün Kuxeti ərazisini (Kaxeti),
2-ci eristavlıq – inzibati mərkəzi Kvetera olmaqla Ucarmadan yuxarıdakı əraziləri (Kaxeti),
3-cü eristavlıq – inzibati mərkəzi Pankisi, yaxud Marili olmaqla Hereti sərhədlərindən başlayaraq Qafqaz dağlarınadək uzanan ərazləri əhatə edirdi (Kaxeti);
4-cü eristavlıq – inzibati mərkəzi Xornabuci, yəni Xoranta olmaqla Kisixlə birlikdə, Kuxeti hüdudlarına qədər Qanıxçay ilə Kür çayı və Hereti dağları arasındakı Qaret-Kaxeti (Daxili Kaxeti) ərazisini (Şəki/Hereti),
5-ci eristavlıq – inzibati mərkəzi Vecini olmaqla Kisix hüdudlarından yuxarıdakı Turdo çayı ilə Kür çayı və Hereti dağları arasındakı ərazini (Şəki/Hereti),
6-cı eristavlıq – inzibati mərkəzi Maçsi olmaqla Maçis-tsxali (Mazımçay) çayından aşağıdakı və Şakixi ilə Xunzaxi daxil olmaqla Qanıxçayın şərqindəki əraziləri (Şəki/Hereti),
7-ci eristavlıq – inzibati mərkəzi Ştori olmaqla, Ştori çayından Maçis-tsxaliyə qədər, Didoeti də daxil olmaqla Qanıxçayın şimal-şərqindəki əraziləri əhatə edib (Şəki/Hereti).
Gürcü tədqiqatçılarından Mariam Lordkipanidze hesab edir ki, görünür bu məsələdə Vaxuştinin mənbəsi “Kartli salnaməsi” olmuşdur. Məsələn, orada XI əsrin 40-cı illərində IV Baqratın Kaxetiyə (Kaxetiyə və Heretiyə) hücum etməsindən bəhs edilərkən, həmin vaxt onun Pankisi eristavı Varcanisdzeni, Xornabuci eristavı – Vaçeni (Qurgen Berinin oğlu), Ştori və Maçeli eristavı – Cedini (Qoderzinin bacısı oğlu) əsir götürməsi barədə məlumat verilir, Alp Arslanın dövrünə aid bəhsdə isə Vecini eristavı Sirkvalelinin adı çəkilir. Vaxuşti eristavlıqlarının adlarını sadalayarkən yalnız həmin mənbədə adları çəkilən eristavların idarə etdikləri eristavlıqların adlarını göstərmişdir. Amma ehtimal etmək olar ki, digər eristavlıqlar da mövcud olmuşdur; məsələn,
9-cu eristavlıq – Kiş eristavlığı (Şəki/Hereti) və s.[90]
“Tarix-i əl-Bab”da Kldekari eristavı İvan ibn Lifaritin (Liparitin) “Şəki-Curzan” batriki kimi təqdim edilməsinə[64] görə isə
10-cu eristavlıq – Kldekari eristavlığının (Şəki/Hereti, yaxud Kaxeti) adını da bu siyahıya əlavə etmək olar.
Qafqazın 1060-cı il xəritəsində Şəki ilə Xunzaxın yeri.
Şirinbəy Hacıəli isə Vaxuşti Baqrationinin Şəki ilə birlikdə Xunzaxı da Maçin eristavlığına aid etməsi ilə razılaşmır. Onun fikrincə,
Avar Koysu çayının aşağı axarında yerləşən Xunzax heç bir halda Qafqaz dağlarının cənub yamacında yerləşən Şəki ilə birlikdə kiçik bir eristavlığa tabe etdirilə bilməzdi. Ən azı ona görə ki, müvafiq dövrdə Xunzax (Xumrac) Şimali Qafqazda ən güclü və nüfuzlu çarlıq olan Sahib əs-Sərir ölkəsinin paytaxtı idi. Digər tərəfdən, Xunzaxın Şəki və Maçin eristavlığından çox-çox uzaqda yerləşməsi, habelə bunların arasında dördüncü Ştori eristavına tabe etdirilmiş Didoetinin yerləşməsi Xunzaxın Maçin eristavlığı tərkibində olmasını mümkünsüz edir. Fikrimizcə, mətndəki “Xunzax” əvəzinə Şəki yaxınlığında yerləşən “Xayzan” oxunmalıdır.[91]
Tədqiqatçıların fikrincə, XI əsr gürcü tarixçisi Sumbat Davitisdze sanarlar ilə şakları eyni xalq kimi göstərir.[92]
Lakin, əgər sanarların etnik mənşəyi mübahisəli hesab olunursa və bir sıra tədqiqatçılar onları Qafqaz xalqlarının şərq qurupua aid edir, digər tədqiqatçılar isə onları gürcü hesab edirlərsə,[93] Sumbat Davitisdzedə adı çəkilən şakların – yəni şəkililərin, alban tayfası olması üzərində heç bir mübahisə yoxdur. Gürcü tədqiqatçıları da hesab edirlər ki,
gürcü və xarici yazılı mənbələrində tarixi Hereti əyaləti “Ran”, “Albaniya”, “Şaki” adı ilə təqdim olunur. “Ranlar” Orta əsr gürcü mənbələrində bir alban tayfası adıdır. Alban tayfası həmin mənbələrdə həm də herlər kimi xatırlanır, buna görə də ranlar və herlər identik anlayışdır.[94]
David Musxeleşviliyə görə,
...əgər V əsr üçün Hereti eristavlığı ərazisində əsasən alban-iber əhalinin yaşadığını, cənub hissəsində həm də ermənilərin məskunlaşdığını söyləmək mümkündürsə, X əsrin ortaları üçün, hansı ki bu vaxt herlərin xalkedonizmə keçməsi artıq başa çatmışdır, bu ərazinin bütün əhalisi, kiçik erməni icması ilə birlikdə tamamilə gürcüləşmişdir.[95]
Daha sonra David Musxeleşvili Şəkinin Şərqi Gürcüstanda adi bir gürcü vilayəti olmasının sübutu kimi erməni tarixçisi Vardanın “Şəki quqarlar vilayətidir” yazdığını əsas göstərərək monoqrafiyasını bitirir.[95]
Lakin, digər tədqiqatçı Quram Qumba, Vardanın “Aşxarasuys” əsərinin üç əlyazma nüsxəsində heç də “Şəki quqarlar vilayətidir” yox, əslində “Şəki qarqarlar vilayətidir” yazıldığını, erməni tarixi-ədəbiyyatında “qarqarlar” əvəzinə “quqarlar” yazılması ilə bağlı bunun yeganə fakt olmadığını, başqa belə faktlara da təsadüf edildiyini göstərir,[96] daha sonra qeyd edir ki, “Aşxarasuys”da “Albaniya” və “Qarqarasik” sözləri “Şəki” sözünün ekvivalentidir; David Musxeleşvilinin Vardandan iqtibas gətirdiyi cümlənin ən doğru tərcüməsi isə “Şəki Qarqarsikdir”, yəni “Şəki Albaniyadır” mənasındadır.[97]
Şəki və Şəki-Kaxeti hökmdarları narrativ mənbələrdə necə təqdim edilirlər?
↑Şəki hökmdarlarının “ranlar çarı” titulu daşıması səbəbindən bu bayrağın Şəki dövlətinə aid olması ehtimalı var.
↑19-cu əsrdə Şəki xanlığının gerbi olması ilə bağlı iddialar var, Sfinksin yunan mifologiyasına aid olması və 1010—1029-cu illər arasında tikilmiş Svetitsxoveli kilsəsinin divar rəsmlərində də anoloji təsvirə təsadüf edilməsi, bu təsvirin xristianlıq dövründən Şəkinin gerbi olması ehtimalını doğurur. 1010—1029-cu illər arasında tikilmiş Svetitsxoveli kilsəsinin divar rəsmlərində Sfinks təsviri.
↑Ziya Bünyadovun “Azərbaycan IIV-IX əsrlərdə” kitabında «ilk dövrlərin ən yaxşı və mötəbər məxəzlərindən biri hesab olunan Bəlazuridən (əl-Bəlazuridən) götürül»məsi göstərilməklə belə bir cümlə getmişdir: «Bundan sonra I Qubad özü Arrana gəldi, burada Beyləqan, Bərdə, Qəbələ, Dərbənd və Şəki şəhərlərini salıb möhkəmləndirdi» (Bünyadov Z. M., 2007. səh. 52). Bu Şəkinin adının bir qədər də əvvəlki tarixi hadisələrin təsvirində çəkilməsi kimi qəbul edilə bilərdi. Lakin müvafiq hissənin Hikmət Əkbərov tərəfindən edilmiş tam tərcüməsində Şəkinin adı yoxdur: «Onun ardınca (Şah) Qubad buraya gəldi. Arranda Beyləqan şəhərini və ölkənin əsas şəhəri sayılan Bərdəni və Qəbələni- yəni Xəzər şəhərini saldırdı. Daha sonra o, Şarvan vilayəti ilə Alan qapısı arasında çiy kərpicdən sədd tikdirdi və həmin çiy kərpicdən tikilmiş səddin boyunca 360 şəhər saldırdı ki, bu şəhərlər də Bəbu-l-Əbvab salınandan sonra dağıdıldı.» (əl-Bəlazuri, 2005. səh. 105)
↑“Kartlis tsxovreba”da Arçilin iki çay arasında Nuxpati şəhər-qalasını tikdirməsi də qeyd olunur:
Orijinal mətn (rus.)
И построил (Арчил) в междуречье город-крепость Нухпати. Нухпатийцы же были язычниками и природы хищной, но Глухой посек их множество. И силой крестил их Арчил, – Картлис Цховреба, 2008. səh. 112.
Əlbəttə ki Nuxpatini mənbələrdə adı XVII əsrdən etibarən kiçik kənd kimi çəkilən və yalnız XVIII əsrin ortalanında şəhərə çevrilən Nuxa ilə eyniləşdirmək mümkün deyil. Şirinbəy Hacıəli də hesab edir ki, gürcü mənbəsində açıq-aydın şəkildə Nuxpatinin Şəkidə yox, Kaxetidə yerləşdiyi göstərilir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 78).
↑Münəccimbaşı hadisənin tarixini 820-ci il göstərir və bütün tədqiqatçılar bunu ciddi qəbu ediblər. Lakin, məsələ burasındadır ki, Xalid Cənubi Qafqazda ən azı 4 dəfə qubernator olmuşdur (813/814-cü ildə, 828-832-ci illərdə, az müddət 841-ci ildə və bir daha xəlifə əl-Vasiqin (842-845) dövründə) (Ter-Ghewondyan, 1976. səh. 28) və Xalidin 820-ci ildə Cənubi Qafqazda olması barədə heç bir məlumat yoxdur. Buna görə də, Şəki əhalisinin Xalidə qarşı üsyan etdiyi tarix 813/814-cü il üçün daha uyğun görünür.
↑“Haykazun” Qeqarkunikdə hakimiyyətdə olan knyaz sülaləsinin adı idi; onlar özlərini əfsanəvi Hayk nəslindən olduqlarını iddia edirdilər. (Иованнес Драсханакертци, XXI-XXX, 1986. səh. ...(qeyd: 124). Albaniya tarixində Qriqor Hamamın oğlu Əbu Əlinin də Haykazun olması göstərilir:
Orijinal mətn (ing.)
Спустя четыре года, когда Новый год совпал со святой Пасхой, был убит своим родичем Смбатом князь Алуанка Апу Али hАйказуни, – Мовсес Каланкатуаци., 1985
↑821—831/832-ci illərdə Qelam-Qeqarkunik vilayətinin hakimi Saak idi. O, Sünik knyazı Vasakın kiçik oğlu idi.
↑Bəzi tədqiqatçılara görə Qriqor Hammam Hereti knyazlarından ilk olaraq – 893-cü ildə, çar titulu qəbul etmiş hökmdardır
Orijinal mətn (rus.)
Из эретских князей титул царя в 893 г. принимает князь Амам (Папуашвили Т. Г. Из политической истории Эрети, с. 70—71) – Лордкипанидзе М. Д., § 2. Эрети, 1988.
. Şirinbəy Hacıəli isə David Musxelişviliyə istinad edərək Eredvi[rus.] kəndindəki kilsənin kitabəsində Hammamın adının çəkildiyini göstərir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 82). Lakin David Musxelişvili Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində Hammamın adının çəkildiyini yox, yalnız “herlər çarının varisi” ifadəsinin işləndiyini yazır və əlavə edir ki, herlər çarının varisi, yəni ki Hammamın varisi deməkdir (Мусхелишвили Д. Л., 1982. səh. 38). Yuxarıda Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsinin mətni iqtibas gətirilib və orada nə Şirinbəy Hacıəlinin yazdığı kimi Hammamın adı var, nə də David Musxelişvilinin yazdığı kimi “herlər çarının varisi” ifadəsi. İqtibas gətirilən mətndə heretililərin çarından, yəni Atrnersehdən söhbət gedir (Гунба М. М., 2012):
↑Xorepiskop— sanar hakimlərinin titulu. İlk dövrlərdə Sanariya xorepiskopları dini hakimiyyətlə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də əllərinə almış, bundan sonra sanarlara rəhbərlik edərək Kaxetinin birləşdirilməsinə və erkənfeodal gürcü dövlətinin – Kaxeti knyazlığının yaranmasına nail olmuşlar. Nəticədə bu dövlətin başında duran knyazlar ənənəvi qaydada xorepiskop titulu qəbul edirdilər. Xorepiskop titulu artıq teokratik funksiyasını itirmiş, feodal dövlətinin dünyəvi başçısının tituluna çevrilmişdir. Картлис Цховреба, 2008. səh. 167, qeyd 33
↑Məsudidən azərbaycan dilinə edilən bir tərcümədə: Azər ibn Nəbih ibn Məhacir, — Vəlixanlı N. M., 1974. səh. 61
↑İbn Havqəl X əsrin ortaları üçün öz kitabında həm Əbu Əbdülməlik adı ilə tanınan Şəki hökmdarı Asxasın adını və həm də ətraf vilayətlərin Sanxarib adlı 3 hakiminin adını çəkir. Bunlardan birincisi Rab ərazisini idarə edən ibn Suvar adı ilə tanınan Sanxarib, ikincisi Xacin hakimi Sanxarib. 941-957-cü illər arasında Şəki hakimi Salarilər dövlətinə bac olaraq ildə 1 milyon dirhəm, Rab ərazisini idarə edən Sanxarib 300 min dirhəm və əlavə hədiyyələr, Xacın hakimi isə 100 min dirhəm və əlavə olaraq 50 min dirhəm dəyərində atlar və hədyyələr verirdi (səh.:105). Bunlar – Şəki hakimi Asxas və 2 Sanxarib eyni dövrdə yaşamışlar. 3-cü Sanxarib isə Sanariya hakimi kimi təqdim olunur (səh.: 99) (Ибн Рустэ., 1903. səh. 99,105) və bunun hakimiyyətdə olduğu dövr İbn Havqəlin kitabının yazıldığı illərə – X əsrin 70-ci illərinə, gedib çıxa bilər. Buna görə də Rub ərazilərinin hakimi Sanxaribi Sanariya çarı Sanxariblə eyniləşdirmək mümkündür. Aqafangel Krımski də İbn Həvqəldəki Rab ərazisini Sanariya ilə, Rab ərazisini idarə edən Sanxaribi, Sanariya çarı kimi təqdim edilən İbn Suvar Sanxarib ilə və “Albaniya tarixi”ndəki Sevadanın oğlu Sənəkərim ilə eyniləşdirir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 94). Çatışmayan yalnız bir şey qalır, o da Sənəkərim adlı çarın Sanariyada hakimiyyətdə olmasını təsdiqləyən digər mənbələrdir.
↑234 год грузинского хроникона соответствует 1014 году. По сообщению Аристакэса Ластивертци, Баграт скончался в 464 году армянского летосчисления, что соответствует 1015 году (см . Э. Такаишвили, указ. русский перевод, с. 161, прим. 2; К. Н. Юзбашян, комментарии к указ. переводу Аристакэса, с. 114, прим. 22(Картлис Цховреба, 2008. səh. 240, qeyd 129.).
↑Göstərilən ildə və göstərilən ilə yaxın illərdə IV Baqratın Bərdəyə hücum etməsi ilə bağlı digər mənbələrdə, o cümlədən gürcü mənbələrində heç bir məlumat yoxdur. Çox güman ki burada söhbət IV Baqratdan yox, əslində 1065-ci ilin oktyabr ayında Arrana yürüş etmiş, o cümlədən Bərdəni 3 gün mühasirədə saxlamış şəkililərlərlə allanların birgə yürüşündən gedir:
↑IV Baqratın söy kökü bir tərəfdən Qriqor Hammama gedib çıxırdı və o, əvvəlki Şəki hökmdarları ilə – Atrnerseh və İşxan Əbu Əbdülmalik ilə uzaq qohumluq əlaqələrinə malik idi:
↑Tarixçiliyə məlum olan “Aradeti” adlı qala[gürc.] XVII əsrdə tikilib və indiki Gürcüstan respublikasınınŞida Kartli ölkəsinin Kareli bələdiyyə rayonu ərazisindəki Aradeti?! kəndindədir. Bu yer həm Kaxeti hüdudlarından bir qədər kənardır və həm də Şəddədilər dövlətinin nüfuz dairəsindən. Ehtimal etmək olar ki “Kartli salnaməsi”ndə adı çəkilən Aradeti, onunla birlidə adı çəkilən və yeri məlum olan Xornabucidən çox da uzaqda deyildir.
↑ДИДЕБУЛИ (от груз, “диди” - большой, великий) - лицо, принадлежавшее к высшему слою феодального класса, который уже в VII-IX вв. образовали дид-диди азнауры. Когда в XV в. феодальная аристократия сложилась в отдельное сословие тавадов, среди них дидебули тавады или просто дидебулы, букв, вельможи, являлись обладателями наиболее обширных владений и высших должностей; в начале XVIII в. в Картли дидебулами почитались главы пяти-шести наиболее крупных феодальных домов.([1]Arxivləşdirilib 2011-10-31 at the Wayback Machine).
↑Yuxarıda qeyd edildiyi kimi () Səhl ibn Sunbata xəlifə tərəfindən “Erməniyyə, İberiya və Albaniya üzərində” ali hakimiyyətin verilməsini göstərən “Alban ölkəsinin tarixi”ndə, cəmi 1 il sonra adı çəkilən 3 ölkə hakiminin artıq “hökmdarlar ağası” Hovannesin olması qeyd edilir. Bundan sonra tarix səhnəsində uzun müddət Səhl ibn Sunbatın adına təsadüf olunmur. Yalnız X əsrin ikinci yarısı – X əvvəllərində yaşamış erməni tarixçisi Tovma Artsruni, 980-cı ildə yazmağa başlıadığı əsərində Səhl ibn Smbatın 854-cü ildə Xaçın hakimi Atrnerseh və ArtsakdakıKtiş hakimi Yesai əbu Musa ilə birlikdə ərəb sərkərdəsi Buğa əl-Kəbir tərəfindən tutularaq Xilafətin paytaxtına aparıldığını yazır (Dowsett C., 1957. səh. 463
Orijinal mətn (ing.)
Among theprisoners captured by Boga al Kabir in 854 John Catalicos and Tovma Arcrunimention three Albanian princes: Atrnerseh, lord of Xacen, Sahl son of Smbat, lord of Sake, and Esay Abu Muse, lord of Ktis in Arcax..
). Lakin eyni hadisə barədə məlumat verən ərəb mənbəsi Samirəyə göndərilənlərin adları arasında Səhlin yox, oğlunun – Arran patriki Müəvviyə İbn Səhl, ibn Sunbatın adını çəkir( Ибн-ал-Асир, 1940). Mümkündüqr ki, Tovma Artsruni mətndə Müəvviyənin adını buraxmış, əvəzində mətndə yalnız Müəvviyənin atasının adı qalmışdır; əgər belədirsə, deməli, Tovma Artsruninin Şəki hakimi kimi təqdim etdiyi şəxs, İbn əl-Əsirdə Arran batriki kimi göstərilir; Səhl ibn Sunbat isə Babəyi ərəblərə təslim edəndən 1 il sonra artıq həyatda olmamışdır.
↑Ziya Bünyadov “Albaniya tarixi” kitabında Adarnerseh barədə qeyd edir (III kitab, 118-ci qeyd): «Adərnersə ibn İshaq əl Xaçinin adı Təbəridə (III, s. 1416) rast olunur» (Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 378).
Официальная титулатура правителя этого новообразованного царства, которого летопись обычно упоминает как «царя кахов» или «царя Кахети», была – «царь ранов и кахов» .
Названия этого царства грузины производили от имени ближайших их соседей, древнеалванского племени эров, арабы − от имени столицы, г. Шаки. Армяне же и византийцы назвали его так потому, что оно возникло територии бывшаго Алванского царсва.
Mənim xeyirxah, ədalətli, Allahsevər və sevimli qardaş və peşə yoldaşlarıma – Albaniya katolikosu cənab Abbasa, bahalat yepiskopu Moiseye, Qələbə yepiskopu Qriqora, Amaras yepiskopu Hromrika, Balasakan (Beyləqan) yepiskopu Trimoteye, Şəki yepiskopu Ambakuma, Girdiman yepiskopu Yovhankaya Böyük Konqmank yepiskopu Qevonda – ermənilər katolikosu İovannes, Taron yepiskopu Abraham, çar iqamətgahının yepiskopu Qriqor, Tayk yepiskopu Stepannos, Orxorunik yepiskopu Maştos, Vənənd yepiskopu Givt, Assuriya yepiskopu Abdişo, Amatunilərin yepiskopu Rap, Rştunilərin yepiskopu Kristofor, Mokk yepiskopu Sekundos və bütün qalan erməni yepiskoplarından salam və ehtiram!...
Собрав сильное войско, Хаган поручив его полководцу своему, Ражу-Тархану, из поколения Хатирлитбера, и отправил на страну нашу, находившуюся под управлением Езида. Рассыпавшись по северной стороне большой реки Куры, Хазары овладели многими областями: Хеджар, Kaгa, Остани, Марзпаньян, Габанд, Гегаву, Шаке, Биес, Хени, Камбехчан, Хозмас — все области агванские.
Второй этап иверо-алванских политических взаимоотношений заканчивается к средине VIII века, когда образовалось феодальное княжество (позднее – царство) Эрети, которое включало в себя, кроме территории бывшего эриставства Эрети, также древнеалванский кантон Шаки
Усилились сарацины на земле Рана. Завоевали Газир и Армению. А Маслама воевал с греками. Племянники же Адарнасе Слепого, трое братьев, что выжгли глаза брату отца своего, прибыли из Тарона в Шаких и обосновались там по велению Арчила, ибо все пределы Кавказа до Рана были обезлюдены. Эрети же и Кахети спаслись из-за обилия лесов. И утвердились трое братьев там до самой Гулгулы..
Вопрос о генеалогии поселившихся в Шаки (Эрети) трех братьев и связях последующих эретских князей с ними вызывает разногласия между исследователями. Ряд исследователей относят их к Багратидам ( Минорский, Туманов, Бердзенишвили, Папуашвили, Мусхелишвили), другая – к Михранидам или их предшественникам (Броссе, Довсет, Буниятов и др.). Обзор источников и литературы по данному вопросу см.: Папуашвили Т. Г. Из политической истории Эрети, с. 64—68.
Katolikos Movses yarım il kürsüdə oturdu. Katolikos Davud iyirmi səkkiz il kürsüdə oturdu. O, Qəbələ yepiskopluğundan seçilmişdi. O, Şəki hökmdarının qanunsuz nikahına xeyir-dua vermişdi.
Among theprisoners captured by Boga al Kabir in 854 John Catalicos and Tovma Arcrunimention three Albanian princes: Atrnerseh, lord of Xacen, Sahl son of Smbat, lord of Sake, and Esay Abu Muse, lord of Ktis in Arcax..
The exact origin of Sahl 4 is not explicitly stated. Thomas Artsruni, III,_§ 11, calls him ruler of Shak'e,5 and we must remember that the Hudud al-'Alam, after having spoken of Shakkl, refers (§ 36, 32) to ' Sunbatman, a town at the farther end of Shakki, with a strong fortress '. The name Sunbat-mdn means' Sunbat's house ' and is likely to refer to the home of Sahl's ancestors.
И так как злые набежники коварных поработителей продолжали наводнять нашу страну, поэтому я, повелением господа скитаясь из города в город, прибыл в край Восточный – Алванк к великому ишхану Сааку и к царю их Атрнерсеху, что на северо-востоке Кавказа, ибо и они из нашего народа и паства пажити нашей.
По правую сторону крепости тянется дорога из этой крепости между высокими горами и многочисленными лесами. Путь по этой дороге в 12 остановок до города по имени Хайзан (a: Cod.: «Хайдан». Cf. Beladh: 204 ann., a; Istakhri 186 ann., Ibn-Khord. 125 seq.). В этом городе есть царь называемый Адзарнарсе (b: Konstant. 1.1. 199, 209, 218, Andranase Mas'oudi II, 68 таким именем (адернерсе) называет царя страны «Шакин» (Шекки)), исповедующий три религии: в пятницу он молится с мусульманами, в субботу с евреями, а в воскресенье с христианами. Всякий, кому придется быть царем, решает: «Все последователи этих религий призывают к своей вере, и каждый считает, что истина в руках его, а вне его религии ложь; а я исповедую все религии, так что и постигаю истину всех религий».
Bəzi müasir tədqiqatçılar bu məlumatlara, habelə Məsudinin “şekinlər şahı Adarnerse ibn Hammam” haqqında məlumatına istinad edərək Adarnersehin I Qriqor Hammamın oğlu və varisi hesab etmişlər. Əslində isə A.Y.Krımskinin qeyd etdiyi (109, s. 376) və yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Adarnerseh II Qriqor Hammamın oğlu, Sahaqın nəvəsi, I Qriqor Hammamın nəticəsi idi... M.Kalankatuklu isə öz konsepsiyasında qeyri-dəqiqliyə yol verərək “İşxan adlanan
Sevadanı” Adarnersehin qardaşı, II Qriqor Hammamın oğlu olduğunu yazırdı (31, s. 203; , III, 19).
Sevadanın iki oğlu var idi – Qriqor və Davud. Qriqor dünyaya İşxan adlanan Sevadanı və Adarnersehi gətirdi. İşxan dünyaya dörd oğul gətirdi: Yovhannesi, Qriqoru, Adarnersehi və Filippi. Allah – təala İşxanın böyük oğlu Senekərim adlanan Yovhannesi seçib onu çarlığa layiq gördü. Allah – təalanın buyruğu ilə Senekərimin vasitəsilə çoxdan yox olmuş çarlığı bərpa etdirdi. İran şahı onu təmtəraqlı və qiymətli hədiyyələrlə təltif etdi və ona öz atasının tacını və atını göndərdi. Elə həmin il Davud adlı Yunan magistir (A.Y.Krımski “Davud adlı Yunan magistri”ni gürcü mənbəsi “Kartlis tsxovreba”ya görə 966-cı ildə vəfat etmiş David Magistros ilə eyniləşdirir və buna sasən Senekərimin 960-965-ci illər arasında “çoxdan yox olmuş çarlığı” bərpa etdiyini müəyyənləşdirir, – Əliyev Ş. H., 2007. səh. 93 ) və allahsevər ərə gözəl tac və çar əbasını göndərib, ona hörmət göstərdi və katolikos onun çarlığına öz razılığını verdi.
Второй поход великого султана 'Адуд ад-Даула Абу Шуджа" Алп-Арслана в ар-Рум
В 460 году1 а царь Абхаза по имени Бакрат совершил набег на ал-Барда'а, а это один из городов в стране мусульман. Тогда султан укрепился в своем намерении и устремился в страну Абхаз. Командующим авангардом был Сау-Тегин. Самыми храбрыми из воинов ар-Рума [были] франки (ал-фарандж) и пешие воины из Шаки. А Шаки — это округ, где княжил Ахситан. Округ Шаки богат лесами и чащами, в которых [и скрывались] разбойники ар-Рума и Абхаза. Султан приказал нефтеметателям поджечь эти чащи, и они сделали это. И увидел султан среди этих чащ две крепости, построенные из железных плит (атбак), (л. 26а) [скрепленных] медными гвоздями. Однако подобраться верхом на конях к этим крепостям было невозможно, и султан, осмотрев их, оставил надежду [завладеть ими].
Между владетелем этих двух крепостей и маликом Шаки была давняя вражда. [Поэтому] владетель крепостей вышел к султану, принял ислам и сдал обе крепости. После этого султан углубился в эту страну и прошел ее, захватывая [новые] крепости, и грабил страну до тех пор, пока не собрал здесь столько [добра], что глаза устали бы, если бы описать [все] это. К султанскому двору прибыли повелитель франков (малик ал-фарандж) и [владетель] Шаки Ахситан с некоторым числом всадников. Он остановился у порога, и султан сказал: «Помогите ему сойти и служите ему, ибо он владыка знатного происхождения».
Когда он спешился и вошел к султану, он сказал [следующее]: «Опыт научил меня [оставить] заблуждение, [свойственное] людям, а к твоему трону меня привело не что иное, как представление о вере ислама, [возникшее] в моем воображении, а также твердая решимость порвать с христианством все мои связи и помыслы». Султан сошел с трона, встретил его, обнял и поцеловал в голову. Ахситан поцеловал ногу султана, и оба они не выдержали и заплакали, и в их сердцах загорелось пламя [чувств].
И малик Ахситан признал свидетельство «нет божества, кроме Аллаха, а Мухаммад, да благословит его Аллах и да приветствует,— раб Его и посланник Его». Султан осыпал Ахситана драгоценными камнями из своей сокровищницы, а после того как оказал ему почет и [знаки] уважения, посадил его на своего коня. Перед ними прошли сошедшие с коней эмиры и хаджибы, а потом они вошли в шатер, наполненный царской роскошью и разным добром.
Султан послал к нему факиха, который обучил бы его канонам ислама, молитве и сурам Корана. Он приказал подвергнуть его обрезанию и вручил ему управление этими областями.
А затем он выдал замуж дочь своей сестры за персидского султана. Через три года выступил султан неожиданно, обошел Ран и вступил в Эрети. А дидебулы страны той (Эрети) были сторонниками (царя) и преданными Баграту. В это время царь Кахети Ахсартан, сын Гагика, был с небольшим имуществом (или находился с небольшим имуществом). Все оставили крепости свои и бежали в Кавказские горы. В это время царь Баграт находился в походе, намереваясь взять Кахети, и войско свое он послал вперед к вежинскому эриставу Цирквалели. Вернулось (войско) с миром, и доложили (царю) о вступлении султана и (о том, как) бросили крепости. Вернулся (Баграт) немедля в страну свою Картли. А Ахсартан перешел на сторону султана. Преподнес ему большие дары, оставил (христианскую) веру (принял ислам), совершил обряд обрезания и обещал платить харадж, а султан передал ему все (те) крепости, которые были покинуты (их владетелями): как людьми царя абхазов, так и (людьми) самого Ахсартана. А через три недели направился он против царя абхазов. Примкнули к нему царь армян Квирике, тбилисский эмир и Ахсартан, вошли вместе с ним в Картли через Джачви.
C запада Шеки, как мы уже знаем, граничил с Санарией, т. е. Кахетским княжеством. Приблизительную линию границы в IХ – первой половине Х века можно представить по данным грузинских историков: в Алазанской долине она проходила немного западнее сел. Веджини и Гавази (Ахалсопели); на Иорском плато − немного восточное Гареджийского монастря и сел. Бодбе. С востока Шаки граничил с маленьким царством Кабалой. Так как местоположение Кабалы, древный столицы Алвании, известно (около сел. Чухур_Кабала Куткашенского р-на Аз. ССР), то приблизительно можно считат, что граница между Кабалой и Шаки проходила где-то в зоне р. Алджиган-чая (Гюрджа-даг? – хребет и гора)... На севере границей служил, конечно, Кавказский хребет, причем, нет сомнения, что и юго-западный район Дагестана входил в состав этого царства. Что касается южной границы, то, учитывая сведения Иcтахри (933 г.) и Худуд ал-алама (983 г.), можно было бы предположить, что она проходила по Куре.
Видимо, в качестве источника Вахушти пользовался «Матиане Картлиса», которое извещает, что в 40-х гг. XI в. царь Баграт IV вступил в Кахети (в Кахети и Эрети) и захватил Степаноза Варджанисдзе, эристава Панкиси, Ваче, сына Гургена Бери — эристава Хорнабуджи, Джеди, сына сестры Годердзи — эристава Штори и Мачели, Вахушти совершенно справедливо исключает из состава Эрети Панкисское эриставство и называет только те эриставства собственно Эрети, эриставов которых пленил царь Баграт. Во время нашествия султана Алп-Арслана упоминается вежинский эристав Цирквалели. Можно предположить, что в Эрети были и другие эриставства (напр., эристави Ариши, эристави Гиши и др.). Примечательно, что с эриставствами совпадают епархии — Хорнабуджи, Вежини, Гиши были в то же время епископскими центрами. Поэтому такое административное деление представляется вполне реальным, тем более, что и другие грузинские политические единицы также делятся на эриставства.
Грузинский историк XI в. Сумбат Давитисдзе считает цанаров идентичными шакам; А по Сумбату Давитисдзе, царь Георгий привел на помощь «цанаров и шаков». Следовательно, здесь «кахи» и «цанары» являются идентичными понятиями.
В специальной литературе является спорным вопрос об этническом происхождени племени цанар. Ряд авторов причисляет их к восточной группе кавказских народов, ряд — к грузинской. В пользу грузинского происхождения племени цанар, на наш взгляд, говорит как топонимика края, так и указания армянских и арабских первоисточников. При этом следует учесть то обстоятельство, что, в то время когда цанары активизируются на политической арене, они бесспорно являются составной частью грузинского историко-культурного мира. Арабские авторы, касаясь операции Хабиба ибн-Масламы в пределах Грузии, Санарию упоминают вместе с другими грузинскими административными единицами. Армянский историк Вардан цанаров считает грузиноязычным племенем, что вполне подтверждает грузинская эпиграфика края. Хеви (Цанарети) входила в паству Цилканской кафедры, существующей с VI в., где богослужение, как во всем Мцхетском католикосате, велось на грузинском языке, что и подтверждается грузинскими надписями Гарбанской церкви. Находясь во главе борьбы с арабами и организации земель Кахети в самостоятельное государство, цанары, грузины по языку, церкви, то есть историко-культурному облику, служили делу создания грузинского государства (княжества) Кахети.
Историческая провинция Эрети в грузинских и иностранных письменных источниках встречается и под названием «Ран», «Алвания», «Шаки». Ранами в грузинских средневековых источниках называлось одно из алванских племен. Алванские племена в тех же источниках упоминались и как эры, поэтому раны и эры, согласно источникам, — идентичные понятия. При этом Д. Мусхелишвили заключает, что грузинское «царство Эрети» равнозначно «царству Шаки» арабских источников и «царству Алвания» армянских и византийских источников. Название этого царства грузины произвели от имени своих ближайших соседей, древнеалванского племени эров, арабы — от имени столицы — г. Шаки. Армяне и византийцы называли его Алванией потому, что оно возникло на территории бывшего Алванского царства.
Иованнес Драсханакертци. XXI-XXX // История Армении. Ереван. 1986.
Иованнес Драсханакертци. ГЛАВА LI // История Армении. Ереван. 1986.
Ибн Рустэ.Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: V. Ибн Рустэ // Книга драгоценных камней. 32 (Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа). Тифлис. пер. Н. А. Караулова. 1903 [Китaб-ал-а'лaк-ан-нефuса].
Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. М. пер. Н. М. Велихановой. 1986 [Китаб ал-масалик ва-л-мамалик].
Картлис Цховреба(PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Караулова П. А. Сведения арабских географов IX и X веков по Р.Х. о Кавказе, Армении и Адербейджане: VII, ал-Мукаддасий; VIII, Масуди; IX, Ибн Хаукал. (СМОМПК) (rus) (38). Тифлис. 1908.
Vəlixanlı N. M. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı. 1974.
Вахушти Багратиони. История царства Грузинского(PDF). Тбилиси: Мецниереба. Перевел, снабдил предисловием, словарями и указателем Н. Т. Накашидзе. 1976.
Акопян А.В., Варданян А.Р. Монеты Квирике III, царя Кахети и Эрети // Семнадцатая Всероссийская нумизматическая конференция (тезисы докладов и сообщений). Государственный Исторический музей (rus). Москва, Пущино. 2013. 43.
Azərbaycan
Gürcüstan
Rusiya
Cvari monastırı – 906-cı ildə burada Şəki hökmdarı Atrnerseh ilə abxaz çarı III Konistantin və Kaxeti xorepiskopu I Kvirike arasında barışıq əldə olunmuşdur.
Vecini kəndinin yaxınlığında qüllə.
Alaverdi monastırı — ХI əsrdə Böyük Kvirike köhnə Müqəddəs Georgi kilsəsinin yerində tikdirmişdir. Hansı ki 906-cı ildə abxaz çarı III Konistantin Şəkidən sülhlə geri döndükdən sonra həmin Müqəddəs Georgi kilsəsində dini ayinləri icra etmiş, sabahı gün Vecini qalasını yola düşüb, Vecini qalasını dağıtdırmışdır.
.jpg)
