Azərbaycanda simvol və ornamentlər

Azərbaycanda simvol və ornamentlər — Azərbaycanda tarix boyu mövcud olmuş və müxtəlif sahələrə aid rəmzləri əks etdirən qeyri-maddi mədəni irs nümunələri.

Hər bir xalqın mədəniyyəti müxtəlif elementlərdən, o cümlədən əsasını gerçəklikdən alan rəmz və işarələrdən ibarətdir. Digər xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan mədəniyyətinin müxtəlif sahələrində rəmzlərə rast gəlmək mümkündür. Rəmz dedikdə, hansısa fikir və ideyanın obrazlı şəkildə, rəmzlərlə əksi nəzərdə tutulur. Ətraf aləmin simvollarla dərki ibtidai təfəkkürün əsas xüsusiyyətlərindən biri hesab olunur. İbtidai mifləri, arxaik dinləri, arxaik incəsənət formalarını onlarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. İbtidai cəmiyyətdə insanlar onları əhatə edən ətraf aləm haqqında təsəvvürlərini məhz rəmzlər vasitəsilə ifadə etmiş, bu vasitə ilə mifoloji təsəvvürlərini, dünya, kainat haqqında görüşlərini nəsildən-nəsilə ötürmüşlər.

Tarixi

Azərbaycanda simvol və ornamentlər kimi təqdim edilən rəmzlərin çoxunun tarixi daha qədimlərə gedib çıxır. Hətta onların bir çoxu arxeoloji materiallarda belə öz əksini tapmışdı. Arxasında duran təsəvvürün unudulması nəticəsində həmin rəmzlər sonralar arxaik mənalarını itirmiş, bədii personajlara, bəzək elementlərinə çevrilmişdi. Bu rəmzləri öyrənmədən miflərin, mərasim tamaşalarının, xalça ornamentlərinin mənasını açmaq mümkün deyil.

Simvol və ornamentlər özlüyündə fərqli ifadə vasitələrinə görə müxtəlif qruplara bölünür. Bunların içərisində ən geniş yayılanı simvolların saylarla, fiqurlarla ifadəsidir. Məsələn, Azərbaycan folklorunda 7 sayı müqəddəs rəqəm hesab olunur (göylər aləminin yeddi qatdan ibarət olduğu düşünülür, hər bir insanın yeddi arxa dönəni tanıması vacib sayılır və s.).

Bundan əlavə, hansısa fikri əks etdirən əşya, hadisə, fəaliyyət və bədii obrazlar da simvol sayılır. Məsələn, saç arxaik düşüncədə artım gücünü, magik qüvvəni özündə təcəssüm etdirmişdi. Buna görə də Azərbaycan folklorunda bir sıra mifoloji varlıqlar gur, dağınıq saçlı obrazlar kimi təsvir olunmuşdu. Türk etnik-mədəni sistemində geniş yayılmış buynuz elementi isə hakimiyyət, güc rəmzi sayılmışdı. Türk mifoloji sistemində Tanrı oğlunun başlıca atributu olan buynuz sonralar bir çox əfsanəvi hökmdarların təsvirlərində də özünə yer tapmışdı.

Simvollar özünəməxsus bir sıra xüsusiyyətləri ilə seçilir. Əvvəla simvollar əşyanın zahiri görünüşü ilə bağlı olub onun mahiyyətini əks etdirir. Məsələn, Novruz bayramının əsas simvollarından olan paxlava torpağı, üzərini bəzəyən qoz və ya fındıq ləpəsi toxumu, şəkərbura ayı, qoğal isə günəşi ifadə edir. Ayı simvolizə edən şəkərbura, badambura sarı, günəşi simvolizə edən şorqoğalı isə qırmızı rəngdə olur. Novruz bayramında oynanan "Kos-kosa" oyunu da, tədqiqatçıların fikrincə, qışla yazın qarşılaşmasını, onların mübarizəsini obrazlı şəkildə, rəmzlərlə əks etdirir. Bu oyundakı kosa geyimi, görkəmi ilə qışın antropomorf, keçi isə baharın, yazın zoomorf simvoludur.

Simvol və ornamentlər mədəniyyətdə

Qədim insan keçmiş dövrdən müşahidələr aparmış, gerçəkliyi dərk etməyə çalışmışdır. İnsan gerçəklik hadisələrini bir qəlib kimi, bir forma kimi qavramışdır. Müşahidələr yolu ilə insan beyni gerçəkliyi özünəməxsus şəkildə dərk etmiş, hifz edib daşlaşdırmış və bu informasiyanı nəsildən-nəslə ötürmüşdür. Bu informasiya Azərbaycan folklorunda, mədəniyyətin müxtəlif sahələrində öz əksini tapmışdır.

İnsanın dünya haqqında təsəvvürlərini əks etdirən simvollar zaman keçdikcə yeni çalarlar da qazanır. Belə ki, eyni simvol müxtəlif mədəniyyətlərdə müxtəlif mənalar daşıyır. Məsələn, udilərdə gəlin yola düşəndə yolu uğurlu olsun deyə dalınca mütləq təmiz su atılır. Ancaq talışlarda gəlin köçəndə qızın dalınca su atmazlar, çünki su tez qayıtmaq anlamına gəlir. Onun əvəzinə gəlin köçən qızın arxasınca daş atırlar ki, gəlin boşanıb qayıtmasın. Udilərdə isə gəlin köçən qızın arxasınca daş atıldıqda uğursuzluq, bədbəxtlik gətirəcəyinə inanılmışdı.

Ornamentlərin ən sadə ünsürlərinə – düz və sınıq xətlərə, ziqzaqlara, dairələrə, üçbucaqlara, kiçik romblara, nöqtə ornamentinə Azərbaycanda hələ erkən bürünc dövrünə (e.ə. III minillik) aid saxsı qabların üzərində rast gəlinir. Bu naxışların özləri də həndəsi, nəbati, zooloji, astroloji və antropoloji olmaqla müxtəlif qruplara bölünür. Ornamentlər də simvollarda olduğu kimi xalqın kodlaşmış əski inanclarını əks etdirir və zənginliyi ilə seçilir. Azərbaycan naxışları içərisində bitki ornamentləri – sünbül, zanbaq, lalə, nar, heyva çiçəyi və yarpağı; quş ornamentləri içərisində – tovuz quşu, göyərçin, bülbül; heyvan ornamentləri içərisində – ceyran, əjdaha və s. ən qədim naxışlardandır. Azərbaycan xalçalarını bəzəyən bu elementlərdən dekorativ və tətbiqi sənətin müxtəlif sahələrində geniş istifadə olunur. Məsələn, geniş yayılmış bəzək elementlərindən olan butadan Azərbaycan xalçalarında, dekorativ və tətbiqi sənətin müxtəlif növlərində – təkəlduz tikmə sənətində, kəlağayılarda, binaların daxili bəzəyində və digər sənət nümunələrində geniş istifadə olunur, həmçinin dulusçuluq, memarlıq abidələri və şəbəkə nümunələri üzərinə müxtəlif üsullarla həkk edilir.

Azərbaycan ornamentləri

Azərbaycan ornamentlərinə romb, kvadrat, çoxbucaqlı ulduz, həndəsiləşmiş nəbati elementlərdən ibarət müxtəlif həndəsi fiqurlar, insan və heyvan təsvirləri daxildir. Müxtəlifliyinə baxmayaraq bunlar bir neçə qrupa bölünür: həndəsi, nəbati, zoomorf və antropomorf təsvirlər.

Həndəsi ornamentlər

Həndəsi ornamentlər riyazi qanunauyğunluqla qurulmuş elə təsviri silsilələrdir ki, onlar estetik zövq vermə ilə yanaşı müəyyən semantik məzmun da daşıyırlar.

Həndəsi ornamentlərin təkrarlanan elementi xaç, kvadrat, romb, altıüzlü və ya səkkizguşəli ulduz kimi müxtəlif həndəsi fiqurlardan, bəzən həndəsiləşdirilmiş nəbati və heyvani formalardan seçilə bilər. Həndəsi naxışlar iki qrupa bölünür: sadə və mürəkkəb. Sadə həndəsi naxışlar sırasına düz, sınıq və dalğavarı xətlərdən ibarət, həmçinin günəşin, ayın, ulduzların təsvirini əks edən rəsmləri daxil etmək olar.

Mürəkkəb həndəsi naxışların əksəriyyəti memarlıq abidələrinin – daş, taxta, gəc oymalarında, kərpic və kaşı üzərindəki sahələrdə tor şəklində qurularaq müəyyən fiqur və xətlərin təkrar olunmasından alınır.

Azərbaycanın ərazisində mövcud olan Manna, Midiya, Atropatena və Qafqaz Albaniyası kimi dövlətlərin incəsənətləri üçün səciyyəvi olan, hətta Tunc dövrünə (e.ə. III–II minilliklər) və daha sonrakı dövrə (e.ə. IX–IV əsrlər) aid daş, metal və keramika əşyalarının üzərində həkk olunan həndəsi ornament elementlərini bugünkü Azərbaycan xalçalarında görmək mümkündür. Bunlar arasında ən sadəsi və ehtimala görə ən ilki sınıq dalğalı xətlərdir. Bunlara Qazax, Göygöl və Naxçıvan ərazisində tapılmış yaşı 4,5 min ilə çatan saxsı qablar üzərində təsadüf olunur.

Xalça naxışları ətrafında aparılmış elmi araşdırmalar göstərir ki, bir çox həndəsi ornamentlər (düz, qırıq və dalğavarı xətlər; üç, dörd, beş, altı, səkkiz və on iki guşəli ulduzlar; üçbucaq, dördbucaq, dairə və s.) qədim dövrdən bəri inkişaf edərək, ənənəvi şəkil alıb müasir zamanadək sənət əsərlərində dönə-dönə işlənməkdədir.

Hazırda sadəcə bəzək kimi anlaşılan bu ornamentlərin hər biri uzaq keçmişdə xüsusi məna kəsb etmiş, insanların həyat və məişətdə rast gəldikləri bir çox real canlı və cansız obrazları əks etdirmişlər. Naxçıvan MR Şahtaxtı kəndindən tapılmış qırmızı gildən hazırlanmış küpənin (e.ə. XVIII–XVII əsr) gövdə hissəsində horizontal düz xətlər arasında verilən ördək təsvirləri onların su üzərində süzməsinə işarədir. Xalça və tikmələrimizin yelənində (haşiyəsində) verilən bu tip bəzək motivinə el ustaları bu gün də "su" deyirlər. Sadə həndəsi naxışlar arasında paxlavavari naxışlar vardır ki, get-gedə mürəkkəbləşərək onlar "kətəbə" adı ilə yayılmışdır. Bu bəzək növü artıq dekorativ tətbiqi sənət növlərimizin – xalça, parça, tikmə, daş oymalarının və s. ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdir.

Mürəkkəb həndəsi naxışlara əsas etibarilə memarlıq abidələrinin bədii tərtibatında rast gəlmək olur. Bunların əksəriyyəti tarix etibarilə orta əsrlərə aiddir. Əsasən ara sahələrin bəzədilməsində istifadə edilən bu naxışların ən gözəl və mürəkkəb nümunələrini XIII-XIV əsrlərdə yaradılmış memarlıq abidələrində görürük. Bu tipli mürəkkəb həndəsi torvarı naxışların gözəl örnəklərinə Naxçıvan MR Culfa şəhəri yaxınlığındakı "Gülüstan" türbəsi, Bakı və onun ətrafında yerləşən memarlıq abidələrində – Sınıq-qala minarəsinin şərəfəsi (1087-ci il), Şirvanşahlar kompleksindəki Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi və Divanxanada verilən ornamentlər (XV əsr) və s. rast gəlirik. Torvari həndəsi naxışlar bir sahəni bütünlüklə örtmək məqsədilə (düzbucaq, romb, üçbucaq, paraleloqram və altıbucaq kimi) həndəsi fiqurların zəncirvari şəkildə düzülüşündən əmələ gəlmişlər.

Antropomorf ornamentlər

Antropomorf ornamentlər insan fiqurunu (və ya fiqurun hissələrini) istifadə, ya da stilizə edərək yaradılan insan, yaxud insanaoxşar təsvirlərdir.

Azərbaycan ərazisində Paleolitin sonu, Mezolit və Neolit dövrünə aid külli miqdarda daş və gil qadın heykəlcikləri tapılmışdır. Bunların daha qədimləri real qadın fiquruna yaxın olsa da, sonrakılar sxematik, ümumiləşdirilmiş və uzunsov formaları və ağır aşağı hissəsi ilə seçilir. Onların üstündə həndəsi naxışlar (nöqtələr, spiralvari cizgilər) olurdu. Bu təsvir və heykəlciklər, daşdan düzəldilmiş böyük insan heykəlləri həyatı dərketmə vasitəsi, dünyanı anlamağın kodu olan rəmz rolu oynayırdı. Eyni zamanda onların vasitəsilə ibtidai insanlar ayin fəaliyyətlərində gələcəyi formalaşdırır, dünyanın mühüm tərəflərini, əlaqə və münasibətlərini ayırmaq və ümumiləşdirmək, onun qanunlarını formalaşdırmaq, öz təcrübə və biliklərini sistemləşdirmək, bir-birinə fikir və hisslərini ötürməyə nail olurdular. Bu o deməkdir ki, antropomorf ornamentlər insanların idrak və ünsiyyətinin zəruri vasitələri idi.

Antropomorf təsvirlər Azərbaycan incəsənətində digər tipli təsvirlərlə işlənərək, xalqın mənəvi aləmi, qədim inam və etiqadları ilə sıx bağlı olmuşdur. Bunlar ayrıca böyük heykəllər (balballar), heykəlciklər və müxtəlif tematik kompozisiyalar idi. Bu kompozisiyalar qayaüstü və daşüstü rəsmlərdə, mis və saxsı qablarda, metal məmulatlarda, parçada, xalçada, miniatürlərdə öz əksini tapmışdır. Adətən qayaüstü təsvirlər əlaltı alətlərlə yaranırdı (təbaşir, kömür, daş, oxra). Bu tematik təsvirləri 3 böyük qrupa bölmək olar: ov, döyüş və ayin mövzuları. Ov ayininin təzahürü olan ov təsvirləri ən qədimidir və bütün dünyada yayılmış mövzudur. Bu mövzular qayaüstü və daşüstü təsvirlərdən savayı bürünc kəmərlərdə, mis və saxsı qablarda əksini tapıb. İnsanlar süvari at üstündə və cəng arabası üstündə, müxtəlif növ silahlarla (kaman, ox, üçbaşlı əsa, nizə), it və əlinin üstündə ov quşu ilə təsvir olunub. Döyüş mövzusunda işlənmiş təsvirlərə də tez-tez rast gəlinir. Ayin mövzusu – miflərə, əsatirlərə həsr olunub, bunlar qadın və kişi – ayin obrazlarıdır və mərasim vaxtı əllərində müqəddəs cəm tutmuş halda, yaxud əllərini göyə qaldıraraq təsvir olunublar.

Rəqs motivləri, qadın başı formasında qablar da antropomorf təsvirlərə aiddir. Antropomorf heykəllər 2 qrupa bölünür: kiçik ölçülü və böyük daş heykəllər. Böyük daş heykəllər o qədər də çox deyil, zərdüştlük, xristianlıq və büt obyektləri hesab olunaraq məhv ediliblər.

Antropomorf ornamentlərə həm də insanların və heyvanların müxtəlif hissələrini özündə birləşdirən polimorf mifik varlıqlar – qadın-quş, pəri və s. təsvirlər daxildir. Onlara müxtəlif dövrün monumental-dekorativ sənət abidələrində, bədii sənət əşyalarında rast gəlinir. Bunlar ağacdan, buynuzdan, bürüncdən, qızıldan düzəldilmiş kiçik formalı əşyalar üzərində antropomorf təsvirlərdir. Antropomorf təsvirlərə o cümlədən insan fiqurunu stilizə edən ritmik naxışlar da aiddir.

Antropomorf təsvirlər bütün Azərbaycan ərazisində mövcuddur. XX–XXI əsrlərdə aparılan arxeoloji qazıntılar çox miqdarda artefakt ortaya qoydu. Qobustan, Naxçıvan, Gəncə, Xanlar, Mingəçevir, Qazax, Şamaxı, Gədəbəy və s. rayonlarda mədəni qatlardan tapılan ayin və mədəni əşyalar bu gün muzeylərdə saxlanılır.

Qobustanın Böyükdaş, Kiçikdaş, Cingirdağ, Yazılıtəpə, Şonqardağ və Şıxqaya qayalıqlarında petroqliflər aşkar olunub. Bu petroqliflərin yaşı e.ə. X minilliyə təsadüf edir. Onlar 1939-cu ildə arxeoloq İshaq Cəfərzadə tərəfindən təhlil olunublar. Qobustan qoruğunda Qaya üstünə həkk olunmuş təxminən 6 min rəsm tapılıb və təhlil olunub, 100 min maddi mədəniyyət əşyası qorunub saxlanılır.

Azərbaycana məxsus antropomorf təsvirlər respublikanın bütün muzeylərində bu gün də nümayiş etdirilir.

Nəbati ornamentlər

Nəbati ornamentlərin əsas elementini real və stilizə olunmuş bitki təsvirləri təşkil edir. Nəbati ornamentlər həndəsi ornamentlərdən sonra ən geniş yayılmış ornamentlərdir. Azərbaycanda nəbati naxışlar içərisində ən çox yayılmışları aşağıdakılardır:

• Güllərdən: lalə, qızılgül, qərənfil, süsən, nilufər və s.
• Ağaclardan: sərv, nar, palıd və s.

Adətən, simmetriya əsasında qurulmuş nəbati naxışlarda budaqlar əsas ana xətt rolunda, "budaqlarda bitən" gül-çiçək və yarpaqlar isə tamamlayıcı ünsür kimi çıxış edir. Spiralabənzər budaq təsvirləri bəzədilən sahənin forması və ölçüsünə uyğunlaşdırılır. Ağac təsviri isə bir qayda olaraq kompozisiyanın ortasındakı geniş fon boşluğunun mərkəzində verilir.

Bəzəklə örtülən sənət nümunəsinin sahəsi böyük olduğu halda, mürəkkəb, dolaşıq formalı nəbati ornamentlərdən istifadə olunurdu. Bu tipli naxışları, adətən, yüksək ustalıq bacarığına malik peşəkar sənətkarlar, mahir xəttat, rəssam və ya nəqqaşlar icra edirdilər. Bu tipli mürəkkəb naxışlarda dəqiq simmetriya, uyğunluq və gözəl ritm hissi nəzərə çarpır. Mənşəyini təbiətdən alsa da, həndəsi qanunlar əsasında qurulmuş nəbati naxışlar həmişə yüksək zövqlü incəsənət əsəri sayılaraq bəzədikləri abidələrin bədii keyfiyyətinə başucalığı gətirmişlər.

Ədəbiyyat

• A. Ş. Orucov — "İlk orta əsrlərdə Azərbaycanda dulusçuluq", Bakı-1986;
• Н.И. Рзаев — "Искусство Кавказской Албании", 1976;
• Araz Qurbanov — "Rəmzlər nədən danışır?" / Azərbaycan xalçaları, cild 6, № 18–2016;