Vikipediya

Azərbaycanda multikulturalizm

Multikulturalizm Azərbaycan xalqının həyat tərzidir. Müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra isə ölkədə multikulturalizm ənənələrinin güclənməsinə dövlət dəstəyi formalaşıb.Azərbaycanda xalqların, dini inancların dostluq və qonşuluq şəraitində fəaliyyətini onların birgə yaşamasını təmin edən siyasət həyata keçirilir. 15 may 2014-cü il Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi yaradılmışdır[1].Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri Kamal Abdullayevdir[2].

Ümumi məlumat

redaktə
Həmçinin bax: Azərbaycan tarixi, Azərbaycan mədəniyyəti, Azərbaycan tarixi dövlətlərinin siyahısı, Azərbaycan ərazisində yaşayan azsaylı xalqlar, Azərbaycan dilləri və Azərbaycanda din

Azərbaycan 1918-ci ildə əsası qoyulmuş, hal-hazırda prezident respublikasıdır. Azərbaycan Şərqlə Qərbin, Asiya ilə Avropanın qovuşduğu Cənubi Qafqaz ərazisində yerləşir. Müstəqil olduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətinin İran mədəniyyəti və Ərəb mədəniyyəti ilə güclü əlaqələri saxlanmışdır. Onların ortaq dini və ortaq mədəni-tarixi ənənələri vardır.[3] Müxtəlif mənbələrdə Azərbaycan Qafqaz və İslam mədəniyyət mühitlərinin daxilində götürülür.[4][5] Azərbaycan İran Azərbaycanı və türk dövlətləri ilə mədəni yaxınlığa sahibdir. Hal-hazırda, 6 müstəqil türk dövlətindən biri olaraq, Azərbaycan Türk Şurası və Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatının aktiv üzvüdür.[6]

Azıx mağarasından tapılmış Azıxantrop pre-neandertal tipli qadının çənə sümüyü 450 min il əvvələ məxsusdur. Azərbaycan ərazisi ən qədim və antik dövrdə Midiya, Əhəmənilər və Sasanilər imperiyasının tərkibinə daxil olmuş, bölgədə İşquz, Atropatena, Albaniya, Ermənistan, Leq çarlığı, Maskut kimi dövlətlər mövcud olmuşdur. Albaniya dövləti Roma imperiyası və Bizans diplomatik əlaqələr saxlamış, VIII əsrdə ərəb işğalına qədər mövcud olmuşdur. Ərəb hakimiyyətinin zəifləməsindən sonra Şirvanşahlar, Şəddadilər, Şəki, Naxçıvanşahlıq kimi dövlətlər güclənir. Müxtəlif dövlərdə (III Fars-Göytürk müharibəsi, Xəzər-ərəb müharibələri) türklərin Azərbaycana gəlməsinə baxmayaraq XI əsrdə səlcuqların gəlişi ilə türk axınları gücləndi. XIII əsrdən başlayaraq Azərbaycan monqol (Elxanilər, Çobanilər, Cəlairilər) və türk (Teymurilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Əfşarlar) sülalə dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. XVIII əsrdə mövcud olan xanlıqlar və sultanlıqlar Rusiya imperiyası tərəfindən işğal edilmiş və bu ərazilər 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranana qədər Rusiyanin tərkibində qalmışdır. 70 ildən çox SSRİ-nin tərkibində qaldıqdan sonra 1991-ci ildə Azərbaycan yenə müstəqil olmuşdur.

 
Azərbaycanın etnosiyasi xəritəsi (2024, 2023-cü ildə Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının süqutundan və ermənilərin bölgəni tərk etməsindən sonra).
 
Azərbaycanın etnosiyasi xəritəsi (1994-2020, Birinci Qarabağ müharibəsidən sonrakı və İkinci Qarabağ müharibəsidən əvvəlki dövrə aiddir).

2009-cu il siyahıyaalınmasına görə Azərbaycan əhalisinin 90,6 %-ini azərbaycanlılar təşkil edir. Azərbaycanda azərbaycanlıların yalnızca İranda yayılmış qaradağlılar istisna olmaqla bütün etnoqrafik qrupları (ayrımlar, əfşarlar, bayatlar, qarapapaqlar, padarlar, şahsevənlər, tərəkəmələr) yaşayır. Qarabağ münaqişəsindən sonra Qarabağ azərbaycanlıları və Qərbi Azərbaycanlılar öz yurdlarını tərk etmək və Azərbaycanın müxtəlif ərazilərinə köçmək məcburiyyətində qalıblar. Azərbaycanın yerli xalqları avarlar, axvaxlar, ləzgilər, rutullar, saxurlar, udilər, Şahdağ xalqları (buduqlular, xınalıqlılar, qrızlılar), ingiloylar, yəhudilər (dağ yəhudiləri, əşkinazi yəhudiləri, Gürcüstan yəhudiləri), kürdlər, talışlar (çarujlar, derijeylər, qalışlar, xələclər), tatlar (lahıclar), qaraçılardır. Digər etnik azlıqlar aysorlar, ruslar, Məshəti türkləri, tatarlar, ukraynalılar, almanlar, polyaklar, yunanlardır. 2023-cü ilə qədər Azərbaycan erməniləri isə əsasən işğal edilmiş Dağlıq Qarabağ ərazisində yaşayırdı.

Azərbaycanın 92,5 %-inin ana dili ölkənin dövlət dili olan azərbaycan dilidir. Rus və ingilis dili təhsildə və kommunikasiyada böyük rol oynayır.[7] Etnik azlıq dillərinə daxil olan Nax-Dağıstan dillərinə məxsus axvax, avar, buduq, xınalıq, qrız, ləzgi, rutul, saxur, udin dilləri, İran dillərinə məxsus cuhuri, kürd, talış, tat, Kartvel dillərinə məxsus gürcü dilidir. 2023-cü ilə qədər Erməni dili isə işğal edilmiş Dağlıq Qarabağ ərazisində danışılırdı.

Azərbaycan əhalisinin 94 %-i İslam, 3 %-i xristianlıq, 2 %-i dinsiz, 1 %-i isə digər dinlərə məxsusdur. Azərbaycanda Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi (mərkəzi Təzəpir məscidi), Rus Pravoslav Kilsəsi Bakı yeparxiyası (mərkəzi Müqəddəs Mürdaşıyan Zənənlər Kafedralı), Azərbaycan Həvari Prefekti (mərkəzi Müqəddəs Bakirə Məryəmin Məsum Hamiləliyi kilsəsi), Aşkenazi yəhudilərinin sinaqoqu, Dağ yəhudilərinin sinaqoqu fəaliyyət göstərir. Bunlardan başqa Azərbaycanda Bakı Krişna Şüuru, müxtəlif molokan ruhani-xristian, alban-udi, protestantlıq, gürcü pravoslav, yəhudi və bəhai dini icmaları fəaliyyət göstərir.[8] 2023-cü ilə qədər Azərbaycanın işğal edilmiş Dağlıq Qarabağ ərazisində Erməni Qriqorian Kilsəsinin Qarabağ yeparxiyası (mərkəzi Qazançetsots kafedralı) fəaliyyət göstərirdi.

Qurumlar

redaktə

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi

redaktə

Mərkəz Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 may 2014-cü il tarixli Fərmanı ilə yaradılmışdır .Bakı şəhərində yerləşir[9]. Mərkəzin icraçı direktoru Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilir.Kütləvi informasiya vasitələri, yerli və xarici təşkilatlarla, ictimai və beynəlxalq qurumlarla qarşılıqlı fəaliyyət göstərir[1].

  • Azərbaycan Respublikasının multikultural nailiyyətlərinin beynəlxalq mütəxəssislər tərəfindən öyrənilərək xarici ölkələrdə təbliğini təmin edir;
  • multikulturalizmin və tolerantlığın həyat tərzinə çevrildiyi Azərbaycan gerçəkliyinin mədəni, sosial, siyasi mahiyyətini öyrənmək və təbliği mexanizmini hazırlayır;
  • Azərbaycan Respublikasında mədəni, dini müxtəlifliyin tolerant əsaslarının elmi təhlilini aparır və qorunub saxlanması yollarını müəyyənləşdirir;
  • Multikultural həyatda müxtəlif bölgələrə aid mədəniyyətlərin bir-birinə təmas dərəcəsini öyrənir və təşviq edir;
  • Multikulturalizm üzrə dünya mütəxəssislərinin, eyni zamanda keçmiş və müasir siyasi, ictimai, elm, mədəniyyət, incəsənət xadimlərinin şəxsi təcrübələrini təhlil edir və yayır;

Heydər Əliyev Fondu

redaktə

Qeyri-hökumət, qeyri-kommersiya təşkilatıdır.Rəsmi açılışı 10 may 2004-cü ildə olmuşdur[10]. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Azərbaycanın birinci xanımı, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı, UNESCO-nun və ISESCO-nun Xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyevadır. Heydər Əliyev Fondu nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq əlaqələrinin qurulmasına və birgə layihələrin reallaşdırılmasına xüsusi önəm verir. Fəaliyyətini Azərbaycandan kənarda genişləndirən Fondun ABŞ, Rumıniya, Rusiya Federasiyası və Türkiyədə nümayəndəlikləri fəaliyyət göstərir.2013-cü ildə Nyu-Yorkda BMT-nin mənzil-qərargahında, Parisdə UNESCO-nun mənzil-qərargahında və Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzində, 2014-cü ilin aprelində isə Moskvada Yəhudi Muzeyi və Tolerantlıq Mərkəzində "Azərbaycan – tolerantlıq məkanı" adlı fotosərgi keçirilmişdir. Sərgidə "Tolerantlığın ünvanı – Azərbaycan" layihəsi çərçivəsində Azərbaycana dəfələrlə yaradıcı səfərlər etmiş fotoqraf Reza Deqatinin Azərbaycanda dini tolerantlığı əks etdirən fotoşəkilləri sərgilənmişdir.

Qırmızı qəsəbə

redaktə

Quba rayonunda Qusara gedən yolda Qudyalçayın kənarında yerləşir.Əhalinin 99%-i yəhudidir[11]. Bura yəhudilər Abbasqulu ağa Bakıxanovun dəstəyi ilə köçürülmüşdür.Qəsəbədə üç sinaqoq və bir rus dilli orta məktəb fəaliyyət göstərir. Rayonun yerli camaatı qəsəbəni "Qırmızıkənd" (Krasnoselsk) adlandırır[11].

Avropa cəmiyyətləri

redaktə

19-cu əsrdə və 20-ci əsrin əvvəllərində Rusiyanın Qafqazı zəbt etməsindən və ölkədə sənayeləşmənin yaratdığı neft bumundan sonra Azərbaycana köçən və orada yaşayan Avropa etnoslarına slavyanlar (ruslar, ukraynalılar, belaruslar, polyaklar, çexlər, slovaklar, bolqarlar, serblər), alman dillərində danışanlar (almanlar (avstriyalılar daxil olmaqla), isveçlilər, isveçrəlilər, hollandlar, britaniya xalqı (ingilis daxil olmaqla)), yunanlar, roman dillərində danışanlar (moldovalılar, rumınlar, fransızlar, italyanlar), baltlar (litvalılar, latışlar), və fin-uqor dilində danışanlar (estonlar, finlər, macarlar, mordoviyalılar, marilər). 1920-ci illərə qədər bölgədə cəmi 20-dən çox müxtəlif millət təmsil olunurdu.[12]

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2021-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-30.
  2. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-10-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-30.
  3. ↑ "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". 2013-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
    Orijinal mətn (rus.)
    Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV-XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. Что касается материальной культуры, то она оставалась традиционной и после тюркизации местного населения. Впрочем, наличие мощного пласта иранцев, принявших участие в формировании азербайджанского этноса, наложило свой отпечаток прежде всего на лексику азербайджанского языка, в котором огромное число иранских и арабских слов. Последние вошли и в азербайджанский, и в турецкий язык главным образом через иранское посредство. Став самостоятельной, азербайджанская культура сохранила тесные связи с иранской и арабской. Они скреплялись и общей религией, и общими культурно-историческими традициями
  4. ↑ David E. Hunter und Phillip Whitten (Hrsg.): Encyclopedia of Anthropology. Harper and Row, Publishers, New York u.a. 1976. ISBN 0-06-047094-1, S. 104–111.
  5. ↑ Huntington's 1996 "Clash of Civilizations" (p. 26)
  6. ↑ Thomas De Waal. The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press, 2010. ISBN 0195399765, 9780195399769. p. 10
  7. ↑ "UNdata | record view | Population by language, sex and urban/rural residence". Data.un.org. 2015-12-24. 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-29.
  8. ↑ Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi. "QEYRİ-İSLAM DİNİ İCMALARI" (PDF). 2018. 2021-04-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-06-16.
  9. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-09-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-30.
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-09-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-30.
  11. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2017-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-30.
  12. ↑ Sudaba Zeynalova. Ethnodemographic Changes in the Caucasus: Development of Ethnic European Communities in the Late Nineteenth and Early Twentieth Century Arxiv surəti 5 mart 2016 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine. Central Asia & Central Caucasus Press AB, 2009, #4.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanda_multikulturalizm&oldid=7791874"