Böyük Səlcuq imperiyası

Böyük Səlcuq imperiyası, həmçinin Səlcuqilər dövləti (türk: Selçuklu İmparatorluğu)— Oğuz türklərinin Qınıq boyundan olan tayfaların XI əsrdə yaratdığı, Orta Asiya, İran, Yaxın Şərq, Qafqaz və Anadolu ərazilərini əhatə edən imperiya.

Böyük İmperiya
Böyük Səlcuq imperiyası
Böyük Səlcuq İmperiyası
Bayraq Gerb
Sultan Məlikşahın vəfatı dövründə Böyük Səlcuq İmperiyası
←  ←   →  →  →  → 1037 — 1190
Paytaxt	Nişapur (1038—1043) Rey (1043—1073) İsfahan (1073—1118) Həmədan (1118; daha sonra İraq Səlcuqilərinin paytaxtı oldu) Mərv (1118-1157)
Dil	fars dili[…], ərəb dili[…]
Rəsmi dilləri	Fars dili (rəsmi, linqua franca, saray, elm və ədəbiyyat dilləri kimi), Oğuz türkcəsi (sülalə və hərb dili){ Ərəb dili (teologiya, hüquq və elm dilləri kimi)
Din	İslam (Sünni)
Pul vahidi	Dinar
Ərazisi	3.900.000 km² (1080-cı il)
Əhalisi	52000000
İdarəetmə forması	Monarxiya
Sülalə	Səlcuq sülaləsi
Sultan
• (1038-1063)	Toğrul bəy(ilk)
• (1063-1072)	Alp Arslan
• (1072-1092)	Sultan Məlikşah
• (1092-1094)	I Mahmud
• (1094-1104)	Börkiyaruq
• (1104-1105)	II Məlikşah
• (1105-1118)	Məhəmməd Təpər
• (1118-1157)	Əhməd Səncər
• (1174–1194) (son)	III Toğrul
Davamiyyət
Türkiyə  Azərbaycan  Gürcüstan  Rusiya  Ermənistan  Suriya  İraq  İran  Livan  İsrail  Fələstin  İordaniya  Səudiyyə Ərəbistanı  Bəhreyn  Oman  Yəmən  Abxaziya  Cənubi Osetiya  Əfqanıstan  Misir  Küveyt  Pakistan  Tacikistan  ÇXR  Qırğızıstan  Qazaxıstan  Özbəkistan  Türkmənistan  →
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Səlcuq İmperiyası 3,9 milyon kvadrat kilometr (1,5 milyon kvadrat mil) ərazini əhatə edirdi. Onun sərhədləri qərbdə Anadolu və Levantdan şərqdə Hindiquş dağlarına, şimalda Mərkəzi Asiyadan cənubda Fars körfəzinə qədər uzanırdı. İmperiya 1037-ci ildən 1308-ci ilə qədər mövcud olmuşdur, lakin Anadolu yarımadasından kənarda Səlcuq hakimiyyəti 1194-cü ildən sonra sona çatmışdır.

Səlcuq İmperiyası 1037-ci ildə Toğrul bəy (990–1063) və qardaşı Çağrı bəy (989–1060) tərəfindən təsis edilmişdir. Hər iki şəxs imperiyanın torpaqlarında birgə hökmdarlıq etmişdir. Lakin bəzi göstəricilər Səlcuq rəhbərliyinin triumvirat formatında təşkil edildiyini və bu triumvirata adıçəkilən iki qardaşın əmisi Musa Yabqunun da daxil olduğunu göstərir.

İmperiyanın formalaşma mərhələsində səlcuqlar əvvəlcə Aral dənizi yaxınlığındakı ilkin yurdlarından Xorasana, oradan isə İran torpaqlarına doğru irəliləmiş və burada möhkəmlənmişdirlər. Daha sonra onlar qərbə doğru hərəkət edərək Abbasilər xilafəti ilə Buveyhi sülaləsi arasındakı qarşıdurmalar nəticəsində yaranmış hakimiyyət boşluğunu dolduraraq Bağdadı fəth etmişlər.

Səlcuqların şərqi Anadoluda genişlənməsi Bizans–Səlcuqlu müharibələrinə səbəb olmuşdur. 1071-ci ildə baş vermiş Malazgird döyüşü bu münaqişədə səlcuqların xeyrinə həlledici dönüş nöqtəsi olmuş, Bizans imperiyasının Anadolunun qalan hissələrindəki nüfuzunu sarsıtmış və bölgənin tədricən türkləşməsinə şərait yaratmışdır.

Səlcuq İmperiyası ərəb olmayan müsəlman dünyanın şərqində parçalanmış siyasi mənzərəni birləşdirmiş, Birinci və İkinci Səlib yürüşlərində mühüm rol oynamış və bu dövrdə bir sıra bədii cərəyanların yaranması və genişlənməsinə şahidlik etmişdir. Lakin 1140-cı illərdən etibarən Səlcuq İmperiyasının gücü və nüfuzu zəifləməyə başlamış, nəticədə şərqdə Xarəzmşahlar imperiyası (1194-cü ildə), qərbdə isə Zəngilər və Əyyubilər tərəfindən əvəz olunmuşdur. Səlcuqların mövcud olmuş sonuncu dövlət qurumu olan Rum Sultanlığı isə 1308-ci ildə süqut etmişdir.

Tarix

Sülalənin əsasının qoyulması

Sülalənin əsasını qoymuş şəxs Səlcuq adlı sərkərdədir. O, Oğuz türklərinin qınıq boyuna mənsub idi. O, öz boyunu 985-ci ildə Sirdərya çayı sahillərində yerləşən Cənd şəhərinə aparmış və orada İslamı qəbul etmişdirlər. Xarəzm bu zaman Məmunilər tərəfindən idarə edilməldə idi və onlar nominal olaraq Samani imperiyasına tabe idilər. 999-cu ildə Samanilər Məvaraünnəhrdə formalaşan Qaraxani xanlığına məğlub oldular. Bu zaman Qəznəvilər də Amudəryan çayının cənub sahillərini ələ keçirdilər. Səlcuqlular özləri müstəqil hərəkət etməyə başlamamışdan əvvəl sonuncu Samani əmirini Qaraxanilərə qarşı dəstəkləmişdilər.

Dukak

Dəndənəkan döyüşü.

Sülalənin ulu babası olan Dukakın soyundan gələn Alp Arslanın (1063-1072) dövründəyazılmış Məliknamə əsərində onun barədə məlumat verilir. Əsər müəllifin şifahi müsahibələr yolu ilə alınmış materiallar əsasında yazılmışdır. Əsərdə Səlcuqlu sülaləsinin həmin dövrdə yaşayan ən yaşlı üzvü olan və ailə genelogiyası barədə geniş məlumatı olduğu iddia edilən Əmir İnancın bildirdiyinə görə Səlcuqun atasının adı Dukak olmuşdur. Məliknamə dövrümüzə gəlib çatmayıb, lakin ondan iqtibas edilən məlumatlar İbn əl-Əsirin (1231) "əl-Kamil fir-Tarix", İbn Hüseyninin (XIII əsrin əvvəlləri) "Əkbər əl-Dövlət əl-səlcuqiyyə", Bar Hebraus (XIII əsrin əvvəlləri) "Xronikon Suriakum", Mirxvəndin (XV əsrin sonları) "Ravzat əs-Səfa" əsərində əks etdirilmişdir.

Səlcuqlular adətən Oğuz türklərinin Qınıq boyuna aid edilsə də, Məliknamə və ona əsaslanan tarixi qaynaqlara görə Dukak bəy Xəzər türkü olmuşdur. Lakin bu məlumatın doğruluğu şübhəlidir. Bunun tarixi gerçəkliyin doğru təsviri, yoxsa Səlcuqların şanlı Xəzər İmperiyası ilə əlaqə yaratmaq cəhdi olduğu mübahisəli olaraq qalır. Klifford Edmund Bosvort sonuncunun lehinə, yəni saxta əlaqə yaratma kimi irəli sürsə də, A.C.S. Peakock isə XI əsrdə uydurma bağlantıların istehsalına zəmanət vermək üçün imperiyanın ərəb dünyasında az nüfuza malik olduğunu iddia edərək, doğru olduğunu bildirir.

Mirxvən Məliknaməyə əsaslanaraq qeyd edir ki, Dukak Xəzər yabqusunun əsas məsləhətçisi olmuş, ləqəbi isə Temuryalıq (Dəmir yay) olmuşdur. O, əsasən türklərdən ibarət olan əsilzadələr arasında böyük nüfuz qazanmış, sonda isə Yabqunun digər günahsız türklər üzərinə yağma yürüşləri etmə təklifinə şiddətlə qarşı çıxmış, hətta onu topuzla atından yerə salaraq təhqir də etmişdir. Lakin o, əsilzadələrin onu cəzalandırma əmrini rədd etməsinə görə cəzadan xilas da ola bilmişdir. Bundan sonra Yabqu və Dukak aralarındakı fərqlilikləri unutmuş, Dukak da onu illər sonra hərbi yürüşdə müşayət edərkən vəfat etmişdir.

Hebraeus Dukakı Səlcuqun atası kimi qeyd edir; onun sadəcə Xəzər xaqanlarının xidmətində mükəmməl bir döyüşçü olduğu vurğulanır. Əl-Adim Dukakı Səlcuqun atası və Xəzər türklərinin bir bəyi kimi təqdim edir. İbn Hüseyni və Əl-Əsirin qaynaqlarında isə Dukakın Səlcuqun atası olması ilə yanaşı, münaqişə haqqında da məlumat verilir, lakin əsas detallarda fərqliliklər də var. Onların rəvayətlərində Əmir Dukak türklərin Yabqusunun İslam torpaqlarına basqın etməsinə etiraz etmişdir. Bundan əlavə, qarşıdurmadan sonra saray zadəganları əhəmiyyətli rol oynamamış və Dukaka kömək etməmişdirlər. Çox güman ki, Hüseyni və Əl-Əsir Səlcuqlar tərəfindən dövriyyəyə buraxılmış və İslam dindarlığı çərçivəsində özlərini yerləşdirmək üçün istifadə edilmiş Maliknamənin fərqli bir variantını mənbə olaraq götürmüşdürlər.

Səlcuq

Səlcuq Oğuz Yabqu Dövlətində əhəmiyyətli nüfuza sahib idi, lakin sonda öz tayfası ilə birlikdə 985-986-cı illərdə Sır Dəryanın sol sahilində yerləşən Cənd adlı sərhəd şəhərinə köç etdi. Təxminən 500 nəfərlik bu köç Səlcuq və tayfasının Cənddə İslamı qəbul etməsi ilə mühüm dönüş nöqtəsinə çevrildi. İslam mədəniyyətinin təbliğatçıları və tacirlər üçün mühüm mərkəz olan Cənddə Səlcuq, Oğuz Yabqunun hakimiyyətini rədd edərək, yabqunun vergi məmurlarını qovdu və qeyri-müsəlman Türklərə qarşı yürüşlərə başladı. Bu, ona "əl-Malik əl-Qazi Səlcuq" (hökmran və dini döyüşçü Səlcuq) titulunu qazandırdı. 992-ci ildə isə Samanilərə kömək etmək üçün o və tayfası yürüşə qatıldı.

Bu dövrdə Səlcuqun böyük oğlu, Böyük Səlcuq İmperiyasının qurucuları olan Toğrul bəy və Çağrı bəyin atası Mikail vəfat etdi. Türk ənənələrinə uyğun olaraq, Mikailin dul həyat yoldaşı Səlcuqun digər oğlu Yusiflə evləndi. Toğrul və Çağrı isə babaları Səlcuq bəy tərəfindən böyüdüldü.

Reydə yerləşən Sultan Toğrul qülləsi.

Cənd və ətrafında hərbi fəaliyyəti ilə güc qazanan Səlcuq tədricən Mavəraünnəhr siyasətində iştirak etməyə başladı. Qaraxanlı hökmdarı Həsən ibn Süleyman Buğra Xan Samanilər dövlətinin paytaxtı Buxaranı ələ keçirdikdən sonra, Samanilər Səlcuqdan kömək istədilər. Buna cavab olaraq, Səlcuq böyük oğlu Arslanı (İsrail) Mavəraünnəhrə göndərdi.

Artıq yaşlanan Səlcuq idarəçiliyi Arslana həvalə etmişdi. Arslan Samanilər dövlətinin daxili çəkişmələr və Qaraxanlıların hücumları ilə zəiflədiyi dövrdə hərbi bacarığını sübut etdi. 999-cu ildə Qaraxanlılar Buxaranı ikinci dəfə ələ keçirəndə və Samanilər sülaləsinin son nümayəndəsi Əbu İbrahim İsmail əl-Müntəsir (1000–1005) kömək istəyəndə, Səlcuqlar hərbi dəstək verdilər. Buna baxmayaraq, Əl-Müntəsir Səlcuqların köməyi ilə bəzi uğurlar qazansa da, Samanilər dövlətinin süqutunun qarşısını ala bilmədi. 1025-ci ildə Arslan Qəznəli Mahmud tərəfindən əsir alındı. Bu hadisədən sonra Mavəraünnəhr tamamilə Qaraxanlıların hakimiyyəti altına keçdi və Səlcuqlar onlara tabe olmaq məcburiyyətində qaldılar.

Bəzi mənbələrə görə, Səlcuqun kariyerasına Xəzər ordusunda zabit kimi başladığı ehtimal edilir. Bu mənbələrə əsasən, Səlcuqun atası Dukakın Xəzər hökmdarı ilə əlaqəsi olmuşdur. Xəzərlər ilə Səlcuq arasındakı münasibətin təbiəti məlum olmasa da, bu əlaqələrin Xəzər xaqanlığının hərbi köməyə ehtiyac duyduğu X əsrin ortalarına təsadüf etdiyi ehtimal edilir. Dukakın bu dövrdə Xəzərlərlə birbaşa və ya Oğuz Yabqu dövləti vasitəsilə siyasi və hərbi əlaqələr qurması mümkündür.

Səlcuq bəy 1009-cu ildə Cənddə təxminən 100 yaşında vəfat etdi. Onun ölümündən sonra ailə başçısı ənənəvi Oğuz qaydalarına əsasən Arslan Yabqu oldu. Digər oğulları Yusif və Musa ona kömək edirdilər. Mikailin oğulları Toğrul və Çağrı bəy isə 14-15 yaşlarında idarəçilikdə "bəy" kimi iştirak edirdilər. Səlcuq oğulları və nəvələri köhnə Oğuz ənənələrinə uyğun olaraq yarı-müstəqil şəkildə Səlcuq ailəsinin başçılığı altında Türkmən bəy və qoşunlarını idarə edirdilər.

İmperiyanın böyüməsi

Toğrul və Çağrı

Toğrul və Çağrı bəylərın 1025-ci illərə qədərki həyatları barədə az məlumat vardır. Bilinənlərdən aydın olur ki, onlar 15 yaşına qədər babaları Səlcuq tərəfindən böyüdülmüşdürlər və kiçik Qaraxani əsilzadələrindən olan Əli Tigin Buğra xan ilə birlikdə Mahmud Qəznəviyə qarşı döyüşmüşdürlər.

Dövlət qurma ərəfəsində Oğuz türkləri və ya o zamankı adlandırmaları ilə Türkmənlər Səlcuqun oğlu Musa və onun iki qardaşı oğlu Toğrul və Çağrı tərəfindən idarə edilirdilər. Bu qrup 1020-1040-cı illər aralığında İrana yollanmış türk qruplarından yalnız biri idilər. Bu qruplar ya yerli hakimlərlə müttəfiq və ya münaqişə formasında əvvəlcə Məvaraünnəhrə, daha sonra isə Xorasana, oradan da İrana daxil olmuşdulər. Dövrün müasiri olan qaynaqları belə yerlərə misal olaraq Dehistan, Fərava, eləcə də Səraxs kimi müasir Türkmənistanda yerləşən yerlərin adını qeyd etməkdədir.

Çağrı bəy ilə bağlı ilkin qaynaqlar onun Şərqi Anadoluya yürüşü ilə bağlıdır. Bu yürüş zamanı o, Cənddən Anadoluya qədər bir Qəznəvi canişini tərəfindən təqib edilməsinə rəğmən Bizansın Şərqi Anadoludakı qalalarını talaya bilmişdi.

1034-cü ildə Toğrul və Çağırı Oğuz yapqusu Əli Tigin və onun müttəfiqləri tərəfindən ağır şəkildə məğlub edildilər. Bu da onları Məvaraünnəhrdən qaçmağa məcbur etdi. Başlanğıcda səlcuqlular özlərinin ənənəvi yaylaqları olan Xarəzmə sığındılar. Onların buraya yerləşməsini Qəznəvi hökmdarı Harun da dəstəkləmişdi. Harun səlcuqlulardan Xorasanı özünə tabe etmə planı üçün istifadə etmə niyyətində idi. Harunun 1035-ci ildə öldürülməsindən sonra səlcuqlular yenidən bölgəni tərk etməyə məcbur oldular. Bu dəfə onlar Qaraqum səhrasını keçərək cənuba yönəldilər. İlk başda onlar dövrün vacib şəhərlərindən olan Mərvə yönəlsələr də, gümanki şəhərin güclü istehkamları olduğu üçün yollarını dəyişdilər. Buradan onlar Nasaya yönəldilər. Beləliklə də, səlcuqlular Qəznəvi taxtının ən qiymətli hissəsi hesab edilən Xorasana gəlib çatdılar.

Xorasana daxil olduqdan sonra Toğrulun rəhbərliyi altında Səlcuqlular Qəznəvilərin imperiyasını tədricən ələ keçirdilər. İlk başlarda səlcuqlular Mahmud tərəfindən məğlub edilib Xarəzmə geri çəkilsələr də, Toğrul və Çağırı 1037-1038-ci illərdə Mərv və Nişapuru ələ keçirdilər. Bundan sonra onlar mütəmadi olaraq Mahmudun varisi Məsudun hakimiyyəti altında olan Xorasan və Bəlxi yağmalamağa başladılar.

1040-cı ildə baş vermiş Dəndənəkan döyüşündə I Məsudun rəhbərliyindəki Qəznəvi ordusunu darmadağın edən səlcuqlular onu özünün qərb torpaqlarının çoxundan əl çəkməyə məcbur etdilər. Bundan sonra türkmənlər yerli xorasanlılardan yararlanaraq yeni nominal hökmdar kimi ortaya çıxan Toğrulun rəhbərliyində bürokratiyanı formalaşdırdılar. Dəndənəkan döyüşünə qədər iki qardaşdan Toğrul birbaşa toqquşmadan yayınıb, kiçik zərbələr vurub qaçmağı üstün tuturdu. Lakin Çağrı orduya komandanlıq edərək birbaşa döyüşə girmək tərəfdarı idi. Döyüşdə qələbədən sonra keçirilən qurultayda qərara alındı ki, Çağrı imperiyanın şərq, Toğrul isə qərb torpaqlarına hakimlikdə razılaşdılar. Çağırı Şərqi İranda, Türkmənistanda və Əfqanıstan hakimi oldu. Bu yerlər ümumilikdə Böyük Xorasan adlandırılırdı. O, sonradan Bəlxi də ələ keçirdi. 1048-ci ildə Kerman, 1056-cı ildə isə Sistanı ələ keçirdi. Səlcuqluların Abbasi xilafətini özünə tabe etməsindən sonra Çağrının qızı Xədicə Arslan Xatun xəlifə əl-Qaim ilə 1056-cı ildə evləndi.

Toğrul Çağrını Xorasan hakimi təyin etdi və Qəznəvilərin yenidən bu əyaləti ələ keçirmələrinin qarşısı alındı. Özü isə 1041-1042-ci illərdə Təbəristanı və Gurqanı ələ keçirin Mərdəvic ibn Bişuini ora hakim təyin etdi. 1042-1043-cü illərdə Rey və Qəzvin ələ keçirildi və eyni zamanda Deyləm hakimi də onun hakimiyyətini tanıdı. Az sonra Şəmiranın Salari sülaləsindən olan hakimi də Səlcuqluların hakimiyyətini tanıdı. 1054-cü ildə Azərbaycanın Rəvvadi sülaləsindən hakimi Əbu Mənsur Vəhsudan da tabe etdirildi. Toğrulun adı xütbələrdə oxudularkən, Vəhsudanın oğlu da Xorasana girov olaraq göndərildi. Elə həmin dövrlərdə Səlcuqlu ordusunun bir hissəsi Anadoluda Bizans ordusu ilə döyüşməkdə idi. 1046-cı ildə Abbasi xəlifəsi əl-Qaim Toğrula yarlıq göndərərək səlcuqluların Xorasan üzərindəki hakimiyyətini tanıdı. 1048-1049-cu illərdə Səlcuqlu türkləri Toğrulun anabir qardaşı və şahzadə İbrahim İnalın komandanlığı altında özlərinin ilk Bizans yürüşünü İberiya bölgəsində həyata keçirdilər. 1048-ci ilin 10 sentyabrında baş vermiş Kapetron döyüşündə səlcuqlular Bizans və gürcülərin birləşmiş 50 minlik ordusu ilə döyüşdülər. Səlcuqlu basqınından sonra qalan dağıntılar o qədər qorxulu idi ki, Bizans maqnatı Eustatios Boilas 1051-1052-ci illərdə bu torpaqları "ilanların, əqrəblərin və vəhşi heyvanların məskunlaşdığı murdar və idarəolunmaz" kimi təsvir edirdi. Ərəb salnaməçisi İbn əl-Əsir xəbər verir ki, İbrahim 100.000 əsir və on min dəvənin belinə yüklənmiş böyük bir qəniməti geri qayıdmışdı.

Abbasi xəlifəsi əl-Qaim 1055-ci ildə Toğruldan Bağdadı Buveyhilərdən almağını istədi. 1055-ci ildə Toğrul Bağdada daxil oldu və Buveyhilər sülaləsinin Abbasi xəlifəsi üzərindəki təsirini ortadan qaldırdı. Toğrulun ögey qardaşı İbrahim İnalın rəhbərliyindəki türk ordusunun üsyanından və şəhəri geri qaytarmaq istəyən Buveyhilərin cəhdlərindən sonra Bağdad 1058-ci ildə Fatimi xəlifələrinə itirildi. Lakin iki il sonra Toğrul şəhəri geri qaytardı və İnalı şəxsən yay ipi ilə boğdu. Bundan sonra isə xəlifənin qızı ilə Təbriz yaxınlığında evləndi. Bununla da İraq türklərin hakimiyyəti altına düşdü və onlar səlcuqlular 1135-ci ilə qədər buranı idarə etdilər.

Toğrul 1063-cü ilin 4 oktyabr tarixində Rey şəhərində 70 yaşında vəfat etdi. Övladı olmadığı üçün o, vəliəhd kimi özünün qardaşı Çağrı bəyin körpə oğlu Süleymanı seçmişdi. Onun vəziri olan əl-Kunduri onun bu seçimini dəstəklədi. Düşünülür ki, o, bununla da körpə uşağın naibi olaraq əslində dövləti özü idarə etmək istəyirdi. Toğrulun bu seçimi Çağrı bəyin yaşı daha çox olan digər oğlu Alp Arslan tərəfindən qəbul edilmədi. O, 1059-cu ildən, yəni atasının öldüyü tarixdən etibarən onun yerinə Xorasanı idarə edirdi. O, bütün imperiya ərazilərinə iddia etdiyini bildirdi və bir müddətdən sonra sultan elan edildi. Bununla da Alp Arslan həm Toğrulun, həm də Çağrının torpaqlarında hakimiyyət quran ilk səlcuqlu hökmdarı oldu.

Çağrı isə müasir İranın şimal-şərqindəki Sərəxs bölgəsində vəfat etmişdir. Tarixi qaynaqlar onun ölüm tarixi barədə dəqiq bir şey söyləmirlər. Qeyd edilən tarixlər 1059, 1060, 1061 və ya 1062-ci illərdir. Lakin Çağrının adına kəsilən sikkələr 1059-ci ildə kəsilməkdədir. Buna görə də ölüm tarixi olaraq 1059-ci il daha realdır.

XV əsrdə Fransada hazırlanmış miniatür. Əsərdə Malazgird döyüşü canlandırılmışdır.

Alp Arslan

Tarixi qaynaqlar onun doğum tarixi barədə dəqqi məlumat vermir. Qaynaqlarda keçən versiyalar 1032, 1033 və ya 1030-cu illərdir. İbn əl-Əsirin əsərində isə 20 yanvar 1029-cu il verilməkdədir.

1059-cu ildə atasının ölümündən sonra onun yerinə keçmişdir. Əmisi Toğrul 1063-cü ildə vəfat etdi. Onun istəyinə əsasən taxtına Alp Arslanın qardaşı Süleyman keçməli idi. Alp Arslan və əmisi Qutalmış ikisi də taxta iddia etdilər və nəticədə 1063-cü ildə Damğanda döyüşdülər. Alp Arslan qələbə qazandı və 27 aprel 1064-cü ildə taxta keçdi. 1064-cü ildə Gürcüstana yürüş edərək Çoruh ilə Tiflis arasındakı yerləri, Ahalkalakini və alaverdini ələ keçirdi. IV Baqrat səlcuqlulara cizyə verməyə razılaşsa da, 1065-ci ildə bundan boyun qaçırdı. O, 1068-ci ildə Tiflisi qısa döyüşdən sonra yenidən ələ keçirdi və Iv Baqratı özünə tabe etdi. Gürcülər 1073-1074-cü ildə yenidən üsyana qalxdılar. 1066-cı ildə Alp Arslan oğlu Məlikşahı özünün varisi elan etdi. Çağrı bəyin oğlu Alp Arslan Toğrul bəyin torpaqlarını xeyli genişləndirərək 1064-cü ildə müasir Ermənistan və Gürcüstan ərazilərini fəth etdi, 1068-ci ildə isə Bizans imperiyasına hücum edərək demək olar ki, bütün Anadolunu ilhaq etdi. Alp Arslanın 1071-ci ildə Malazgird döyüşündə qazandığı həlledici qələbə ilə türklərin Anadoluya hücumuna qarşı Bizans müqavimətini faktiki olaraq zərərsizləşdirdi. Bununla yanaşı, gürcülər Alp Arslanın hücumundan sonra İberiya temasını təmin etməklə öz mövqelərini bərpa edə bildilər. Bizansın Anadoludan çəkilməsi Gürcüstanı Səlcuqlarla daha sıx təmasda saxladı. 1073-cü ildə Səlcuqların Gəncə, Dvin və Borçalı əmirlikləri Gürcüstana hücum etdilər, lakin Gürcüstan kralı II Giorgi tərəfindən məğlub edildilər. O, uğurla Qars qalasını ələ keçirdi. Buna cavab olaraq, Səlcuq əmiri Əhmədin cavab zərbəsi Kvlistixidə gürcüləri məğlub etdi.

Alp Arslan türkmən sərkərdələrinə keçmiş Bizans torpaqları üzərində öz bəyliklərini qurmağa və ona sadiq olan atabəylər kimi fəaliyyət göstərməyə icazə verdi. Bu siyasət Məlikşah dövründə də davam etdirildi. Belə olacağı halda türklər nəinki çıxardıqları üsyanlarla problem yaratmayacaq, əksinə imperiyanın ərazilərini də böyüdəcəkdilər. Alp Arslan türklərə bunları demişdi:

Bundan sonra hamınız şir balaları və qartal balaları kimi olun, gecə-gündüz ölkəni dolaşıb xristianları öldürün və Roma millətinə qarşı heç bir mərhəmət göstərməyin.

Cəmi iki il ərzində türkmənlər müxtəlif bəyliklər vasitəsilə Egey dənizinə qədər nəzarəti ələ keçirdilər: Şərqi Anadoluda Saltukilər, Şah-Ərmənlər və Məngücəklilər; cənub-şərqi Anadoluda Artuqlular; Mərkəzi Anadoluda Danişməndlilər; Qərbi Anadoluda isə Rum Səlcuqluları (daha sonra Mərkəzi Anadoluya köçən Süleyman bəyin bəylikləri) və İzmirdə Çaka bəyin bəylikləri quruldu.

Alp Arslanın qələbələri Qərbi Asiyada qüvvələr balansını tamamilə Səlcuq türkləri və sünni müsəlmanların xeyrinə dəyişdi. Bizans İmperiyası təxminən dörd əsr daha davam etsə də, Malazgird döyüşündəki qələbə Anadoluda türklərin yüksəlişinin başlanğıcını simvolizə etdi. Malazgirddəki qələbə türklər arasında o qədər məşhur oldu ki, sonralar Anadoludakı hər bir nəcib ailə həmin gün döyüşən bir əcdadının olduğunu iddia edirdi.

Məlikşah

Alp Arslanın varisi Məlikşah və onun iki fars vəziri Nizamülmülk və Tacülmülk dövründə Səlcuq dövləti müxtəlif istiqamətlərdə genişləndi. Dövlətin sərhədləri Ərəb işğallarından əvvəlki İran sərhədlərinə çatdı və tezliklə şərqdə Çinlə, qərbdə isə Bizansla həmsərhəd oldu. Məlikşahın qardaşı Tutuş, Məlikşahın maraqlarını Suriyada qoruyaraq, Anadolu ərazisində müstəqil bir dövlət qurmağa çalışan Süleyman ibn Qutalmışa qarşı Ayn Salm döyüşündə iştirak etdi. Buna baxmayaraq, Anadolu türkmən əmirliklərini nəzarət altına almaq üçün edilən müxtəlif cəhdlərə baxmayaraq, onlar əsasən müstəqilliklərini saxladılar. Məlikşah paytaxtı Rəydən İsfahana köçürdü. Nizamülmülk tərəfindən iqta hərbi sistemi və Bağdadda Nizamiyyə Universiteti təsis edildi. Məlikşahın hakimiyyəti "Böyük Səlcuq"un qızıl dövrü hesab olunur. 1087-ci ildə Abbasi xəlifəsi ona "Şərqin və Qərbin Sultanı" titulunu verdi.

Daxildə, Məlikşahın hakimiyyəti dövründə ən önəmli inkişaflardan biri Nizamülmülkün gücünün davamlı artımı oldu. Müasir xronikaların bəziləri bu dövrü "əd-Dövlə ən-Nizamiyyə" (yəni, "Nizamın dövləti") adlandırır. Müasir alimlər isə onu "Səlcuq imperiyasının əsl hökmdarı" kimi təsvir ediblər. XIV əsr bioqrafı Sübki qeyd edir ki, Nizamülmülkün vəziri olması "sadəcə bir vəzirlə məhdudlaşmırdı, bu vəzirlik sultanlıqdan üstün idi". Bununla belə, Həsən Səbbahın rəhbərlik etdiyi "Həşşaşilər" onun dövründə bir gücə çevrilərək, idarəçiliyindəki bir çox yüksək vəzifəlini, o cümlədən çox güman ki, Nizamülmülkü qətlə yetirmişdilər.

Əhməd Səncər

Əhməd Səncər, I Məlikşahın oğlu idi və əvvəlcə üç qardaşı və bir qardaşı oğlu – I Mahmud, Börküyarıq, II Məlikşah və Məhəmməd Təpər olan taxt müharibələrində iştirak etmişdi. 1096-cı ildə qardaşı Məhəmməd Təpər tərəfindən Xorasan əyalətini idarə etmək üçün vəzifələndirildi. Növbəti illərdə Əhməd Səncər İranın böyük bir hissəsinin hökmdarı oldu və 1118-ci ildə Böyük Səlcuq imperiyasının tək hökmdarı oldu. Lakin bu zaman İraqda başqa bir sultan II Mahmud da var idi və Əhməd Səncərə tabe idi.

XIV əsrdə Cəmi ət-Təvarix əsərinə çəkilmiş rəsm əsəri. Əsərdə Sultan Əhməd Səncər Səlcuqlu taxtında təsvir edilmişdir.

1141-ci ildə Əhməd Səncər Qaraxitayların yaratdığı təhlükəni aradan qaldırmaq üçün Səmərqənd yaxınlığında Katvan döyüşündə onlarla üz-üzə gəldi. Uzun karyerasında ilk məğlubiyyətini aldı və bunun nəticəsində Sır-Dəryanın şərqindəki bütün Səlcuq torpaqlarını itirdi.

1153-cü ildə Əhməd Səncər gözlənilməz şəkildə daha bir məğlubiyyətlə qarşılaşdı. O. bu dəfəöz tayfası tərəfindən məğlub edildi və əsir alındı. O, 1156-cı ilə qədər əsirlikdə qaldı. Bu məğlubiyyət imperiyada xaosa səbəb oldu. Qələbə qazanan türkmənlər Xorasanı nəzarətsiz ələ keçirərək əyalətə və Səncərin nüfuzuna böyük ziyan vurdular. Əhməd Səncər 1156-cı ilin payızında əsirlikdən qaçdı, lakin 1157-ci ildə Mərvdə vəfat etdi. Onun ölümündən sonra Xorasanda türkmən tayfaları və digər güclər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. 1181-ci ildə Xarəzmşah taxtına iddia edən Sultanşah Xorasan üzərində nəzarəti ələ keçirdi. Lakin 1192-ci ildə Quri hökmdarları tərəfindən Mərv yaxınlığında məğlub edildi və torpaqlarını itirdi. Quri hökmdarları 1200-cü ildə Sultanşahın varisi Əlaəddin Təkişin ölümündən sonra Xorasanın bütün ərazisini, qədim Qumes bölgəsinə qədər ələ keçirdilər. 1204-cü ildə Andxud döyüşündə Quri hökmdarlarının məğlubiyyətindən sonra Xorasan tamamilə Xarəzmşahlar tərəfindən fəth edildi.

Əhməd Səncərin Mərvdəki məqbərəsi 1221-ci ildə Toluy xanın başçılıq etdiyi monqollar tərəfindən dağıdıldı. Monqollar Xarəzmə etdiyi dağıdıcı yürüşlər zamanı Mərvi talan edərək, müasir mənbələrə görə 700,000 nəfəri qətlə yetirmişdilər. Bununla belə, müasir tədqiqatçılar bu rəqəmlərin şişirdilmiş olduğunu hesab edirlər.

İmperiyanın bölünməsi

1092-ci ildə I Məlikşahın ölümündən sonra imperiyada hakimiyyət və bölgələrin bölüşdürülməsi üstündə qardaşı və dörd oğlu arasında mübarizə başladı. Eyni zamanda Məlikşahın zindanından qaçmağı bacaran Süleyman Qutalmışoğlunun oğlu I Qılınc Arslan da atasının köhnə torpaqlarında hakimiyyət iddiasını irəli sürdü. İranda Məlikşahın dörd yaşlı oğlu I Mahmud sultan elan edildi, lakin onun imperatorluğu qardaşları - İraqda Börküyarıq, Bağdadda I Məhəmməd, Xorasanda Əhməd Səncər tərəfindən tanınmadı. Bundan əlavə, Məlikşahın qardaşı I Tutuş da taxta iddiasını irəli sürdü, lakin 1096-cı ilin fevralında Börküyarıq ilə döyüşdə öldürüldü. Onun oğlanları Fəxrülmülk Rizvan və Şəmsülmülk Duqaq müvafiq olaraq Hələb və Şamı irsi mülk olaraq aldılar. Bu iki qardaş da Suriyadakı hakimiyyət üstündə mübarizəyə başladılar və əllərindəki torpaqları da digər bir-birinə əmirlər arasında bölüşdülər.

Birinci Səlin yürüşü zamanı Səlcuqlu sultanı olan Börküyarığın 1425-ci ildə Hafiz Əbru tərəfindən hazırlanmış "Məcma əl-Təvarix" əsərində çəkilmiş rəsmi. Yel Universitetinin İncəsənət Qalereyasında saxlanılmaqdadır.

118-ci ildə üçüncü oğul Əhməd Səncər imperiyada hakimiyyəti ələ aldı. Onun qardaşı I Məhəmmədin oğlu isə onun hakimiyyətini tanımadığını bildirdi və II Mahmud adı ilə özünü sultan elan edərək Bağdada yerləşdi. O. 1131-ci ildə həyatını itirdi və özündən sonra oğlu ilə qardaşları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı.

Nominal Səlcuqlu ərazisinin digər yerlərindən biri olan Suriyanın şimal-şərqində və Mesopotamiyanın şimalında Artuqilər var idi; onlar 1098-ci ilə qədər Qüdsə nəzarət etdilər. Danışməndilər sülaləsi Şərqi Anadoluda və Suriyanın şimalında formalaşdı. Danişməndilər torpaqlar uğrunda Rum sultanlığı ilə münaqişə içində idilər. Kürbuğa adlı atabəy isə Mosulda öz hakimiyyətini qurdu.

İlk Səlib yürüşü

İlk Səlib yürüşü zamanı Səlcuqlu imperiyasının parçalanmış ərazilərində formalaşan qurumlar səlibçilərə qarşı birləşmək əvəzinə daha çox öz hakimiyyətlərini möhkəmlətmək və qonşularının ərazisi hesabına oz torpaqlarını böyütmək niyyətində idilər. Səlcuqlular 1096-cı ildə Xalqın Səlib yürüşünü asanlıqla məğlub etdilər, lakin sonradan gələn Şahzadələrin Səlib yürüşünün irəliləməsini durdura bilmədilər. Bu yürüş zamanı Qüds yolu üzərindəki önəmli şəhərlər olan Nikaea, İkonium, Kaesarea Mazaka, Antioxu ələ keçirdilər. Səlibçilər nəhayət 1099-cu ildə Müqəddəs Torpaqları ələ keçirdilər və ilk səlibçi dövlətləri formalaşdırdılar. Bu zaman səlcuqlular artıq şəhəri Fatimilərə itirmişdilər. Beləki 1098-ci ildə, yəni onu səlibçilərə itirməmişdən az əvvəl şəhər Fatimilər tərəfindən ələ keçirilmişdi.

Səlcuqlu komandanlarından olan Elqazi Edessa qraflığını yağmaladıqdan sonra səlibçilərlə sülh imzaladı 1121-ci ildə o, böyük bir ordu ilə şimala doğru yürüşə başladı. Bu yürüşdə ona kürəkəni Sədəqənin və Gəncə hakimi Sultanməlikin də dəstələri iştirak edirdilər. Bu ordu Gürcü krallığını ələ keçirdilər. Gürcü kralı IV David 40 min gürcüdən, eləcə də 5 min monaspa qvardiyaçısından, 15 min qıpçaqdan, 300 alandan və 100 fransız səlibçidən ord toplayaraq onun ordusuna qarşı çıxdı. 12 avqust 1121-ci ildə səlcuqlular ağır şəkildə məğlub edildilər və bir neçə gün boyunca gürcülər tərəfindən təqib edildilər. Döyüş Elqazi qoşunlarının təzyiqi altında olan səlibçi dövlətlərə kömək etdi. Latın knyazlıqlarının əsas düşməninin zəifləməsi II Baldvinin dövründə Qüds Krallığına da sərf etdi.

İkinci Səlib yürüşü (1147–1149)

Bu dövrdə Səlibçi dövlətlərlə münaqişələr ara-sıra baş verirdi. Birinci Səlib yürüşündən sonra getdikcə daha çox müstəqillik qazanan atabəylər, ərazilər uğrunda mübarizə apararkən tez-tez bir-birilərinə qarşı Səlibçi dövlətlərlə müttəfiqlik qururdular. Mosulda Zəngi, Kürboğanın yerinə hakimiyyətə keçərək Suriya atabəylərin konsolidasiyasını uğurla başladan şəxs oldu. 1144-cü ildə Zəngi, Edessa qraflığının ona qarşı Artuqilərlə müttəfiq olmasından sonra Edessanı ələ keçirdi. Bu hadisə İkinci Səlib yürüşünün başlanmasına səbəb oldu. Zənginin oğlu olan və onu Hələb atabəyi olaraq vəzifədə əvəz edən Nurəddin, 1147-ci ildə başlayan İkinci Səlib yürüşünə qarşı çıxmaq üçün bölgədə müttəfiqlik yaratdı.

1141-ci ildə baş vermiş Katvan döyüşündə edilən hərəkətlər.

Səlcuq İmperiyasının zəifləməsi

Əhməd Səncər, Məvarünnəhrdə Qaraxanilərin, Əfqanıstanda Qurilərin, eləcə də müasir Qırğızıstanda Qarluqların üsyanlarını yatırmaq və şərqdən gələn Qaraxitayların köçəri hücumlarını dayandırmaq üçün mübarizə aparırdı. İrəliləyən Qaraxitaylar əvvəlcə Şərqi Qaraxaniləri məğlub etdilər, sonra isə Xucənddə Səlcuqlara vassal olan Qərbi Qaraxanilərin ordusunun müqavimətini qırdılar. Qaraxanilər özlərinin ağaları olan Səlcuq hökmdarlarından kömək istədilər, buna cavab olaraq Səncər şəxsən Qaraxitaylara qarşı orduya rəhbərlik etdi. Lakin Səncərin ordusu 9 sentyabr 1141-ci ildə Katvan döyüşündə Yelü Daşinin qüvvələri tərəfindən qəti şəkildə məğlub edildi. Səncər həyatını xilas edə bilsə də, yaxın qohumlarından bir çoxu döyüşdən sonra əsir düşdü. Səncərin şərqdən gələn təhlükəni aradan qaldıra bilməməsi nəticəsində Səlcuq İmperiyası Sırdərya çayına qədər bütün şərq ərazilərini itirdi və Qərbi Qaraxanilər kimi vassallıq əraziləri Çin tarixşünaslığında Qərbi Lyao kimi tanınan Qaraxitaylar tərəfindən ələ keçirildi.

Xarəzmşahlar və Əyyubilərin fəthləri

XII əsrə aid Səlcuq döyüşçüsü fiquru.

1153-cü ildə Oğuz türkləri üsyan edərək Səncəri əsir aldılar. O, üç il sonra qaçmağı bacardı, lakin bir il sonra vəfat etdi. Zəngilər və Artuqilər kimi atabəylər yalnız nominal olaraq Səlcuq sultanına tabe idilər və ümumiyyətlə Suriyanı müstəqil idarə edirdilər. Səncər 1157-ci ildə vəfat etdikdən sonra imperiya daha da parçalandı və Atabəylər tamamilə müstəqil oldular.

Ayrılmış dövlətlər və sülalələr bunlar idi:

• Kerman Səlcuq sultanlığı
• Rum sultanlığı. Paytaxtı İznik, daha sonra isə Konya
• İraq Səlcuq sultanlığı
• Azərbaycan Atabəylər dövləti

İkinci Səlib yürüşündən sonra, Nurəddinin generalı Əsədüddin Şirkuh Misirdə Fatimi torpaqlarında öz hakimiyyətini qurdu. Onu bu vəzifəsində Səlahəddin Əyyubi əvəz etdi. Səlahəddin Nurəddinə qarşı üsyan başlatdı və Nurəddinin ölümündən sonra onun dul arvadı ilə evlənib Suriyanın əsas hissəsini ələ keçirdi. Beləliklə də, Əyyubi sülaləsinin əsası qoyuldu.

Digər cəbhələrdən biri olan müasir Gürcüstan ərazilərində yerləşən gürcü krallığı regional gücə çevrildi və öz ərazisini Böyük Səlcuq imperiyası əraziləri hesabına genişləndirməyə başladı. Kilikiyadakı erməni çarlığı da güclənməyə başlamışdı. Abbasi xəlifəsi ən-Nasir də xilafət üzərində yenidən haqq iddia etməyə başladı və Xarəzmşah Təkəş ilə ittifaq formalaşdırdı.

Kiçik bir müddətlik olsa da III Toğrul Anadolu istisna olmaqla bütün Böyük Səlcuq torpaqlarının sultanı olmağı bacardı. O, hakimiyyətinin çoxunu şəhərlər ələ keçirərək keçirdi. Bu proses əsnasında Rey kimi bəzi şəhərlər də dağıdıldı. Lakin onun hakimiyyəti dağıdılmış şəhərlərin bərpa etdirilməsinə kifayət edəcək qədər uzun olmadı. III Toğrul Xarəzmşah Əlaəddin Təkəş tərəfindən məğlub edildi və nəhayət 1194-cü ildə Böyük Səlcuqlu dövləti süqut etdi. Köhnə imperiyadan yalnız Anadoluda Səlcuqları varlıqlarını davam etdirdilər.

Səlcuqların yerinə bölgənin əsas imperiyası kimi Xarəmzşahlar ortaya çıxdılar. Lakin 1219-1220-ci illərdə monqol işğalı ilə onların hegomonluğu uzun müddət davam etmədi.

Rum sultanlığı, yəni səlcuqluların sonuncu qalıntıları XIII əsrin ikinci yarısında Anadolunun monqollar tərəfindən işğalı zamanı faktiki olaraq sonlandı və kiçik bəyliklərə parçalandı. Bu bəyliklərdən biri olan Osmanlı bəyliyi tədricən digərlərindən daha güclü olaraq ortaya çıxdı və onların ərazilərini ələ keçirdi.

İdarəetmə

Səlcuq hakimiyyəti I Məlikşah dövründə öz zirvəsinə çatmış və Qaraxanilər ilə Qəznəvilər Səlcuqların hakimiyyətini tanımaq məcburiyyətində qalmışdılar. Səlcuqların hakimiyyəti qədim Sasanilər dövləti ərazilərində – İran və İraqda təsis edilmiş və Anadolunu, Suriyanı, eləcə də Mərkəzi Asiyanın bəzi hissələrini və müasir Əfqanıstanı əhatə edirdi. Onların idarəetmə sistemi türklərin köçəri mədəniyyətlərinin adi qəbilə təşkilatına əsaslanırdı və "ailə federasiyası" və ya "ulus dövlət" modelini xatırladırdı. Bu təşkilatda baş ailənin aparıcı üzvü öz torpaqlarını ailə üzvlərinə muxtar ulus olaraq bölüşdürürdü.

Paytaxt şəhərlər

Böyük Səlcuq imperiyasının paytaxtlarından biri olan Mərv şəhərinin qalıqları.

Səlcuqlar 1040-1157-ci illər arasında İslam Mərkəzi Asiyası və Yaxın Şərq üzərində tam hakimiyyət həyata keçirmişlər. İmperiyanın əksər dövrlərində qərb və şərq olmaqla iki hissəyə bölünmüş və vahid paytaxt və ya siyasi mərkəzi olmamışdır. Şərqdə Səlcuq hakimiyyətinin əsas mərkəzi indiki Türkmənistan ərazisində yerləşən Mərv olmuşdur. Qərbdə isə Səlcuq hökmdarlarının vaxtaşırı yaşadığı müxtəlif şəhərlər paytaxt funksiyasını yerinə yetirmişdir: Rey, İsfahan, Bağdad və daha sonra Həmədandan idarə olunmuşdur. Bu qərb əraziləri "İraq Sultanlığı" kimi tanınırdı. 1118-ci ildən sonra İraq Səlcuq hökmdarları əsasən Mərvdən idarə edən və "Əl-sultan əl-ə'zəm" (Ən böyük Sultan) titulunu daşıyan Səlcuq sultanı Səncərin suverenliyini tanımışlar. İraq Səlcuq hökmdarları tez-tez "Kiçik Səlcuqlar" olaraq adlandırılmışdır.

Mədəniyyət və dil

"Kitab əl-Diryaq" əsərində təsvir edilən Türkmən döyüşçüləri. XIII əsrin ortalarında, çox gümanki İraqın şimalında hazırlanmışdır.

Səlcuq İmperiyasının ideoloji xarakteri, əsasən, Abbasilər xilafətinin imperiya sistemindən qaynaqlanan Samanilər və Qəznəvilər krallıqlarından təsirlənmişdir. Səlcuqlar tərəfindən istifadə olunan ictimai simvolizmin bir hissəsi, məsələn, tuğra, türk mənşəli idi.

Mədəni və dil baxımından yüksək dərəcədə Türk-İran ənənəsinə əsaslanmış Səlcuqlar bu ənənənin inkişafında mühüm rol oynamış və hətta bu mədəniyyətini Anadoluda yaymışdırlar.

Səlcuq sultanları öz sikkələrində şahənşah (Şahların Şahı) titulundan istifadə etmiş və hətta qədim Buveyhi titulunu – "İslamın Şahənşahı" qəbul etmişdilər. Sultanlıqdan kiçik olan şahzadələr üçün "məlik" titulu istifadə olunurdu. Abbasilər kimi, Səlcuqlar da inkişaf etmiş yerli bürokratiyasından istifadə edirdilər. İmperiyanın şimal-qərb hissələrində türklərin yerləşdirilməsi qonşu dövlətlərin hücumlarından müdafiə məqsədini güdür və bu ərazilərin tədricən türkləşməsinə səbəb olmuşdur.

XII əsr şairi Nizami Əruziyə görə, bütün Səlcuq sultanlarının poeziyaya marağı olmuş və bu, onların himayəsi altında yazılmış geniş şeirlər toplusunda özünü göstərmişdir. Bu, artıq Toğrul dövründə başlanmış, nəticədə o, ərəb və fars şairləri tərəfindən təriflənmişdir. Lakin o, bu şeirləri anlamamışdır. Son Səlcuq sultanı III Toğrul isə fars şeirləri ilə məşhur idi. Zahir əd-Din Nişapurinin "Səlcuqnamə" əsəri III Toğrula həsr edilmiş ola bilər.

Toğrul ərəb və fars dilindən türk dilinə tərcümə etmək üçün vəzirinə güvənirdi. Oğuz mahnıları Toğrulun xəlifənin qızı ilə evliliyi zamanı ifa olunurdu. Daha sonra Mahmud kimi sultanlar fars dili ilə yanaşı ərəb dilində də danışa bilirdilər, lakin öz aralarında hələ də türk dilindən istifadə edirdilər. Türk dilinin əhəmiyyətini sübut edən ən əhəmiyyətli əsər, Bağdadda xəlifə əl-Müqtədi üçün Mahmud əl-Qaşqarinin topladığı Türk-Ərəb lüğəti və ya "Divanü Lüğət-it-Türk"dür. Bununla belə, "Divan"dan başqa, Səlcuq İmperiyasından türk dilində heç bir əsər günümüzə çatmamışdır.

II Mahmudun adına zərb edilmiş sikkə.

Bozqır ənənələri Səlcuqların evliliklərinə təsir etmişdir. Məsələn, Toğrul qardaşı Çağrının dul həyat yoldaşı ilə evlənmişdir ki, bu da İslamda xoş qarşılanmırdı. Səlcuqların mərasimləri Abbasilər modelinə əsaslanmış, lakin bəzən qədim İran mərasimləri də icra edilmişdir.

Əbu Zeyd əl-Kaşani tərəfindən imzalanmış Minai kasası, miladi 1187-ci il.

Muncuqlu baş örtüyü, 12-13-cü əsrin əvvəlləri.

Din

985-ci ildə səlcuqlular köçdükləri Cənd şəhərində İslam dinini qəbul etmişdilər. Səlcuq türkləri İrana gəldikdən sonra mədrəsələrin tikintisinə himayədarlıq etdilər. Bu da tədricən İslamın sünni məzhəbinin dominat olmasına yol açdı. Sultan Səncərin ölümünə qədər səlcuqlular sünni dindarlar idilər və onların sayəsində bu məzhəb İraqda, İranın qərbində hakim məzhəbə çevrilmişdi.

1046-cı ildə Toğrul Nişapur şəhərində əl-Sultaniyyə mədrəsəsini inşa etdirdi. Bu zaman Çağrı bəy də Mərv şəhərində başqa bir mədrəsənin əsasını qoydu. Toğrul və daha sonralar Alp Arslan bu mədrəsələr üçün sünniliyin hənəfi qoluna mənsub olan qazıları bu mədrəsələrdə fəaliyyət göstərməyə və xütbə oxumağa təyin etdilər. 1063-cü ildə İran və Xorasan boyunca səpələnmiş və əsası səlcuqlu sülaləsi üzvləri tərəfindən atılmış 25 mədrəsə fəaliyyət göstərməkdə idi. 12-ci əsrdə təkcə Bağdadda fəaliyyət göstərən 30-dan çox mədrəsə var idi.

1056-cı ildə Toğrul Bağdadın yeni salınmış və ətrafı divarlarla əhatələnmiş yeni məhəlləsində Cümə məscidinin inşasını başlatdı. Bu yeni məhəllə şəhərin bir-biriləri ilə tez-tez münaqişəyə girən sünni və şiə icmalarını ayırırdı. Toğrulun vəziri və hənəfi sünni olan əl-Kundurinin təsiri ilə əşəri və ismaili şiələr Xorasandan qovuldular. Həmçinin onların səlcuqlu məscidlərində xütbə oxumaları da qadağan edildi. Əl-Kundurinin vəzirliyi dövründə əşərilər və şərifilər təqiblərə məruz qaldılar. Məhz onun dövründə islam alimi olan əl-Cüveyni Məkkə və Mədinəyə qaçmağa məcbur edildi. Lakin bu siyasət Nizamülmülkün dövründə sonlandırıldı. 1065-ci ildə Alp Arslan Gürcüstan çarlığına qarşı yürüşə başladı və Tiflisi ələ keçirdi. Bundan sonra şəhərdə bir məscid də inşa edildi.

1180-ci ildə birbaşa SƏlcuqlular tərəfindən idarə edilən bölgənin xəritəsi.

1092-ci ildə Məlikşah Bağdadda Cami əl-Sultan məscidini inşa etdirdi. Paytaxt olan İsfahanda Məlikşah Dizkuh bölgəsində mədrəsə, qala və istehkam inşa etdirdi. Məlikşahın ölümündən sonra sülalə daxilində hakimiyyət üçün mübarizə başlanması dini fəaliyyətə himayərdarlığı geri plana atdı və məscidlərin, mədrəsələrin tikintisi azaldı. Buna baxmayaraq, 1130-cu ildə səlcuqlu sultanı Əhməd Səncər Səmərqənddə Quthamiyyə mədrəsəsinin inşasına əmr verdi.

Səlcuq sultanları ilə birlikdə səlcuqlu vəzirləri də dini mərkəzlərin tikintisində fərqlənməkdə idilər. Səlcuqlu vəziri Nizamülmülk Bağdadda 1063-cü ildə ilk mədrəsənin Nizamiyyənin tikintisini başlatdı. O, tikdirdiyi mədrəsələrdə şafilərə himayədarlıq edirdi. Bir başqa vəzir Tacülmülk və Məlikşahın dul arvadı Tərkən Xatun isə Nizamülmülkün Nizamiyyə mədrəsəsi ilə yarışacaq bir başqa mədrəsənin inşasına sponsorluq edirdilər.

Abbasilər üzərində nəzarət (1055–1135)

İraq bölgəsi 1055-ci ildən 1135-ci ilə qədər Səlcuq İmperiyasının nəzarəti altında olmuşdur. Bu dövrdə oğuz türkü Toğrul bəy şiə Buveyhilər sülaləsini İraqdan çıxarmağa müvəffəq olmuşdur. Toğrul bəy 1055-ci ildə Bağdada daxil olmuş və özünü ilk dəfə olaraq Səlcuq hökmdarı kimi "sultan" və Abbasilər xilafətinin qoruyucusu adlandırmışdır. Bu tarixdən etibarən Abbasilər yalnız Səlcuqların "oyuncaq" hökmdarları kimi fəaliyyət göstərmişlər. 1058-ci ildə Abbasi xəlifəsi Qaim Toğrula "Şərqin və Qərbin hökmdarı" titulunu vermiş və rəsmi olaraq onu Abbasi xilafətinin dünyəvi qoruyucusu elan etmişdir. İraq, Böyük Səlcuqlar dövründə, I Məhəmməd Təpərin hakimiyyəti (1082–1118) zamanı nəzarət altında saxlanılmışdır. Lakin 1119-cu ildən etibarən onun 14 yaşlı oğlu II Mahmud (1118–1131) yalnız İraqın idarəsini əlində saxlamış, digər imperiya əraziləri isə Səncərin nəzarəti altına keçmişdir.

Əl-Xatun Fatimə bin Zahirəddin adlı şəxsin paneli. XI-XII əsrlər.

Abbasi xəlifəsi Əl-Müstərşidin (1118–1135) dünyəvi hakimiyyəti ambisiyalarını məhdudlaşdırmaq məqsədilə, Mahmud 1124-cü ildə İmadəddin Zəngiyə Vasıt şəhərini iqta olaraq vermiş və 1126-cı ildə ona Bəsrənin, eləcə də Bağdad və bütövlükdə İraqın hərbi valiliyini təqdim etmişdir. 1127-ci ildə İmadəddin Zəngi Mosulun valisi təyin olunmuş və burada Mosul Atabəylər dövləti qurulmuşdur. Abbasilər üzərində Səlcuq nəzarəti 1135-ci ildə, Səlcuqlar ilə Abbasilər arasında birbaşa hərbi qarşıdurma nəticəsində sona çatmışdır. Bağdad divarlarını yenidən tikən və uzun illərdən sonra xilafət ordusunu bərpa edən Əl-Müstərşid İraq sultanı Məsud ilə döyüşdə qarşılaşmışdır. Döyüşdə məğlub olan xəlifə əsir götürülmüş və 1135-ci ildə əsirlikdə ölmüşdür, lakin münaqişələr Əl-Müstərşidin varisləri ilə davam etmişdir. Məsud 1136-cı ildə Bağdadı qısa müddətlik ələ keçirmiş və xəlifə Ər-Rəşid Billahı taxtdan çəkilməyə məcbur etmişdir. Lakin sonrakı xəlifə Əl-Müqtəfi (1136–1160) yüksək dərəcədə müstəqilliyi bərpa etmiş və uğurla Səlcuqların Bağdada qarşı 1157-ci il mühasirəsinə müqavimət göstərmişdir.

1088-89-cu illərdə Səlcuqlu vəziri Tac əl-Mülk tərəfindən İsfahan Cümə məscidinə əlavə etdirilən Şimal günbəzi.

Hərbi sahə

Səlcuqlu şahzadələri və ya əsilzadələrindən biri, XII-XIII əsrlər.

Ümumi baxış

Səlcuqların ilk dövrlərində ordu, klassik Abbasi dövrünün məşhur türk ordusuna bənzəmirdi. İlk işğalları daha çox ailələri və mal-qaraları ilə müşayiət olunan böyük köç hərəkatına bənzəyirdi və planlı hərbi işğallardan fərqlənirdi. Onlar peşəkar ordu deyildilər; lakin döyüş, demək olar ki, bütün yetkin kişi türklər üçün həyat tərzi idi.

Səlcuqların vəziri Nizamülmülkə görə, I Məlikşah dövründə hökmdarın böyük ordusu olmuşdur. Bu orduya türkmənlər, məmlüklər, daimi ordu, piyada qoşunlar və sultanın şəxsi mühafizə dəstəsi daxil idi. Nizamülmülk Məlikşahın qüvvələrinin sayını 400.000 nəfər olaraq təxmin etmiş və tez-tez Tacülmülk tərəfindən təklif edilən xərc azaldılması üçün ordunun 70 min nəfərə endirilməsi planlarına qarşı çıxmışdır.

Türkmənlər

Səlcuqlu şahzadələri və ya əsilzadələrindən biri, XII-XIII əsrlər.

Səlcuq imperiyasının İran yönümlü siyasətinin ən böyük tərəfdarı olan vəzir Nizamülmülk sülalənin türkmənlərə olan borcunu etiraf etmişdir. Səlcuq dövlətinin qurulmasından sonra türkmənlər Anadoluda Səlcuq genişlənməsinin əsas qüvvəsi olmağa davam etmişlər. Lakin I Məlikşah hakimiyyətindən sonra, türkmənlərin adı dövrün qaynaqlarında Cibal bölgəsində, xüsusən də Rey, Həmədan və Hülvan civarlarında az xatırlanmışdır. Türkmənlər idarə etmək üçün çətin qüvvə idilər və nəzarətsiz talançılığa meyilli idilər. Lakin ən böyük problem onların mal-qaraları üçün otlaqlardan asılılığı idi. Səlcuq dövlətini təşkil edən bir çox bölgələr köçəri orduyu dəstəkləmək üçün ekoloji baxımdan uyğun deyildi. Türkmənlərin məhdudiyyətləri ərəb alimi Sibt ibn əl-Cövzi tərəfindən ustalıqla təsvir edilmişdir:

Sultan (I Toğrul) əsgərlərinə hazırlıq görməyi və çadırlarını, uşaqlarını və ailələrini İraqa gətirməyi və onunla birlikdə Suriyaya yollanmağı əmr etdi. Onlar dedilər: “Bu torpaq viran qalıb, burada nə yemək, nə də yem yoxdur və bizim heç bir vəsaitimiz qalmayıb. Biz atların belində sonsuzadək qala bilmərik. Əgər ailələrimiz, atlarımız və heyvanlarımız gəlsə, lakin bizim yoxluğumuz uzansa, ailələrimizə baş çəkməliyik. Bu səbəbdən geri dönməyə və bizə təyin olunan yerə getməyə icazə istəyirik.

Uzunmüddətli hərbi kampaniyalar türkmənlərin evlərinə qayıtmaq tələbi səbəbindən dayandırılmış və işğallar türkmənlərin tələblərinə uyğunlaşdırılmalı olmuşdur. Türkmənlərin qısa müddətli ehtiyacları uzunmüddətli hərbi planların həyata keçirilməsini mümkünsüz etmişdir. File:Varka and Golshah. Battle scene 1. Mid 13th century Seljuk Anatolia.jpg|Battle scene, in Varka and Golshah, mid-13th century Seljuk Anatolia

Anadoludakı Səlcuqlu hakimlərindən biri olan II Saltuqun (1132–1168) at belində ox atarkən təsviri.

Məmlüklər

Köçəri Türkmən qoşunlarına alternativ məmlük birləşmələri idi. Məmlüklər də türkmən və əsasən köçəri mənşəli olsalar da, köçəri həyat yaşamadıqları üçün otlaq sahələrinə asılılıq göstərmirdilər. Daha əvvəl məmlüklər Abbasilərin son dövrü, Samanilər və Qəznəvilər ordularını təşkil etmişdilər. Hətta Qəznəvilər sülaləsi də məmlük mənşəli idi.

İslam tarixinin digər dövrlərindəki Məmlük toplanışının prosesi barədə xeyli məlumat olsa da, Səlcuqlar dövrünə aid birbaşa məlumat çox azdır. Məmlüklərin əsas mənbəyi ehtimal ki, çöl bölgələrinə edilən yürüşlər idi. Alternativ variant isə qul tacirlərindən və müxtəlif alverçilərdən onları satın almaq idi ki, bu da tacir ilə Sultan Məhəmməd Təpər arasında qul mübahisəsindən məlumdur.

Varis dövlətlərin ordusu

Varlığı əsasən 1194-cü ildə sona çatan Səlcuq imperiyasının dərhal ardından gələn dövrə hərbi fiqurların çoxlu təsvirləri məlumdur. Bu dövrdən etibarən, təxminən 1200-cü ildən başlayaraq illüstrasiyalı əlyazmalar böyük bir yüksəliş yaşamağa başladı. Hərbi avadanlıqların Səlcuq üslubu XIII əsr boyunca Səlcuq sonrası türkmən dövlətlərində, məsələn, Rum Səlcuqları, Zəngilər, Artuqlular, Azərbaycan Atabəyləri və ya Xarəzmşahlar kimi dövlətlərdə davam etmişdir və bu üslublar onların əlyazmalarında sənədləşdirilmişdir.

• 
  XIII əsrin ortalarında Səlcuqlu Anadolunda hazırlanmış "Vərqa və Gülşah" dastanı əlyazmasından bir döyüş səhnəsi.
• 
  "Məqamat əl-Həriri" əsərində təsvir edilən Türk əsilzadəsi. Türk əsilzadəsi sərpuş adlı papaq, xalat və ayaqqabılarla təsvir edilmişdir. Əsər 1227-ci ildə Reydə hazırlanmışdır.
• 
  HXIII əsrin ortalarında Səlcuqlu Anadolunda hazırlanmış "Vərqa və Gülşah" dastanı əlyazmasında atlıların duelinin təsviri.

Memarlıq

Böyük Səlcuqların zirvədə olduqları dövr qısa müddətli olsa da, İslam incəsənəti və memarlığı tarixində, bədii formaların və himayədarlığın genişlənməsini başlatması baxımından mühüm bir mərhələni təmsil edir. Səlcuq memarlıq irsinin böyük bir hissəsi XIII əsrdə monqol istilaları nəticəsində məhv edilmişdir. Buna baxmayaraq, Səlcuqlardan əvvəlki ilə müqayisədə, Səlcuq dövrünə aid daha böyük həcmdə qalan abidələr və əşyalar tədqiqatçılara bu dövrün incəsənətini əvvəlki dövrlərdən daha dərindən öyrənmək imkanı vermişdir. XI-XIII əsrlər dövrü, həmçinin, yüksək keyfiyyətli tikinti və dekorasiyanın müşahidə olunduğu Orta Asiya memarlığının "klassik dövrü" hesab edilir. Bu dövrdə Səlcuqların paytaxtı Mərv şəhəri idi və o, həmin dövrdə bölgənin incəsənət mərkəzi olaraq qalmışdır. Amudərya çayının şimalında yerləşən Məvaraünnəhr bölgəsi isə Məlikşahın hakimiyyəti dövründə Səlcuqların vassalına çevrilmiş Qaraxanlılar tərəfindən idarə olunurdu. Bu sülalə də həmin dövrdə Orta Asiyada memarlığın çiçəklənməsinə töhfə vermiş və Səlcuqlarınkına çox oxşar bir üslubda tikinti işləri aparmışdır. Eynilə, Böyük Səlcuq imperiyasının şərqində yerləşən Qəznəvilər və onların varisləri olan Qorilər də buna yaxın bir üslubda tikinti işləri aparmışdır. Beləliklə, XI-XIII əsrlər ərzində, Səlcuq dövrü və onun süqutundan sonra, Şərqi İslam dünyası boyunca ümumi bir memarlıq ənənəsi paylaşılmışdır.

XII əsrin sonlarında Böyük Səlcuqların süqutundan sonra müxtəlif türk sülalələr kiçik dövlətlər və imperiyalar yaratmışdır. Səlcuq sülaləsinin bir qolu Rum Səlcuqlu sultanlığını, Zəngilər, Azərbaycan Atabəyləri və Artuqlular isə Yuxarı Mesopotamiya və yaxın bölgələri idarə etmişdir. Xarəzmşahlar isə XIII əsrdəki monqol istilalarına qədər İran və Orta Asiyada hökmranlıq etmişdir. Zəngi və Artuq sülalələrinin hakimiyyəti dövründə Yuxarı Mesopotamiya şəhərləri memarlıq inkişafının mühüm mərkəzlərinə çevrilmiş və bu bölgələrdəki formalar daha geniş ərazilərə təsir etmişdir. Zəngilərin Suriyadakı hakimiyyəti isə Şərqi İslam dünyasından memarlıq formalarının bu bölgəyə yayılmasına yardım etmişdir. Anadoluda isə Anadolu Səlcuqları, həm Şərqi İslam dünyasının, həm də yerli təsirlərinin qarışığını əks etdirən abidələrin tikintisini idarə etmişdir.

Formalar və memarlıq növləri

Məscidlər

12-ci əsrin əvvəllərinə aid dörd eyvanlı planı ilə İsfahandakı Cümə Məscidinin həyəti.

Böyük Səlcuq dövrünün ən mühüm dini abidəsi İsfahan Cümə Məscididir. Bu məscid XI əsrin sonu və XII əsrin əvvəllərində müxtəlif Səlcuq himayədarları tərəfindən genişləndirilmiş və dəyişdirilmişdir. XI əsrin sonlarında məscidə iki əsas və yenilikçi günbəzli zal əlavə edilmişdir: cənub qübbəsi (mehrabın qarşısında), Nizamülmülk tərəfindən 1086–87-ci illərdə və şimal qübbəsi, Tacülmülk tərəfindən 1088–1089-cu illərdə tikilmişdir. XII əsrin əvvəllərində isə həyətin ətrafında dörd böyük eyvan inşa edilmişdir ki, bu da dörd-eyvan planının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu əlavələr Səlcuq dövrünün ən mühüm memarlıq yeniliklərindən hesab olunur.

Dörd-eyvan planı qədim memarlıq üslubuna əsaslanır və bəzi Parfiya və Sasani saraylarında rast gəlinmişdir. Səlcuqların İsfahandakı fəaliyyətləri ilə eyni vaxtda və ya ondan qısa müddət sonra bu plan digər məscidlərdə də görünmüşdür, məsələn, Zəvarə Cümə Məscidi (təxminən 1135–1136-cı illərdə tikilmişdir) və Ərdistan Cümə Məscidi (1158–1160-cı illərdə bir Səlcuq vəziri tərəfindən təmir edilmişdir).Bu plan daha sonra İran cümə məscidlərinin "klassik" forması olmuşdur.

Mehrabın qarşısındakı məkanın (və ya məqsura) monumental günbəzli bir zal şəklində dəyişdirilməsi də çox təsirli olmuşdur və İran və Mərkəzi Asiya məscidlərinin gələcək formalarında geniş istifadə edilmişdir. Bu xüsusiyyət Misir, Anadolu və digər bölgələrdə də məscidlərdə tətbiq edilmişdir. İsfahan Cümə Məscidinə əlavə edilən ahəng tağları, hər biri kvadrat qübbələr üzərində dayanan silindrik tağlardan ibarət yeni növ tromp sistemi ilə inşa edilmişdir ki, bu da erkən muqarnas formaları ilə bağlı idi. Xüsusilə İsfahan məscidinin şimal qübbəsi orta əsr memarlığının şah əsərlərindən biri hesab olunur, qübbənin birləşdirici qabırğaları və dəstəkləyici divarların şaquli elementləri əsl incəlik yaradır.

İsfahan şəhərindəki Cümə məscidindəki günbəz, 1088-89-cu illərdə Səlcuqlu vəziri Tac əl-Mülk tərəfindən əlavə edilmişdir.

Səlcuqların digər bir yeniliyi "köşk-məscid" idi, kiçik ölçülü bu tikililər üç tərəfi açıq tağlar üzərində dayanan qübbəli zal ilə fərqlənir və köşk xüsusiyyətini əks etdirirdi. Bundan əlavə, Səlcuq dövründə tikilmiş minarələr silindrik formanı qəbul etmiş və mürəkkəb naxışlarla bəzədilmişdir. Bu üslub Şimali Afrika memarlığında istifadə olunan kvadrat formalı minarələrdən xeyli fərqlənirdi.

İsfahan Cümə Məsdinin eyvanındakı müqərna (XII əsrin əvvəlləri).

Mədrəsələr

XI əsrin sonlarında Səlcuq vəziri Nizamülmülk (1064–1092-ci illərdə vəzifədə olmuşdur) Mesopotamiya və Xorasan da daxil olmaqla, müxtəlif Səlcuq və Abbasi şəhərlərində Nizamiyyə adlı dövlət mədrəsələri sistemi qurmuşdur. Nizamülmülkün təsis etdiyi bu mədrəsələrin heç biri tamamilə bu günə qədər gəlib çatmamışdır, lakin İranın Xargerd şəhərindəki bir mədrəsənin qismən qalmış hissələrində bir eyvan və onun Nizamülmülkə aid olduğunu göstərən yazı mövcuddur. Buna baxmayaraq, məlumdur ki, Səlcuqlar qısa müddət ərzində imperiyalarının müxtəlif yerlərində çoxsaylı mədrəsələr tikmiş və bununla da həm bu qurumun konsepsiyasını, həm də sonrakı nümunələrin əsaslandığı memarlıq modellərini yaymışdır.

Nizamülmülkdən əvvəl İranda mədrəsə tipli qurumların mövcud olduğu bəllidir, lakin bu dövr geniş mənada mədrəsələrin İslam dünyasının digər bölgələrinə yayılmasının başlanğıcı hesab olunur. André Godard dörd-eyvan planının mənşəyini mədrəsələrin yaranması ilə əlaqələndirmiş və bu planın Xorasanın yerli məişət memarlığından götürüldüyünü iddia etmişdir. Godardın mənşə nəzəriyyəsi bütün alimlər tərəfindən qəbul edilməsə də, dörd-eyvan planının İslam dünyasında mədrəsələrin yayılması ilə birlikdə geniş yayıldığı geniş şəkildə təsdiqlənmişdir.

Karvansaraylar

Ticarəti təşviq etmək və kənd yerlərində Səlcuq hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə iri karvansaraylar tikilmişdir. Bu tikililər, adətən, istehkamvari xarici görünüşə sahib olmaqla birlikdə, monumental giriş portalı və müxtəlif zallarla, o cümlədən eyvanlarla əhatə olunmuş daxili həyəti olan binalardan ibarət idi. Qismən qorunub saxlanılmış görkəmli nümunələr arasında Mavəraünnəhrdə Ribati-Məlik (təxminən 1068–1080-ci illərdə tikilmişdir) və Xorasanda Ribati-Şərəf (XII əsr) karvansarayları yer alır.

• 
  Buxara ilə Səmərqənd arasındakı yolda Ribat-i Məlik karvansarasının (təxminən 1068–1080) giriş hissəsi.
• 
  Xorasanda 1114-1115-ci illərdə tikilmiş Ribat-i Şərəf Karvansarayı

Türbələr

Səlcuqlar əvvəlki dövrlərdən İrana məxsus "qüllə türbələr" tikmə ənənəsini davam etdirmişdir. Bu növ tikililərdən biri də 1139–1140-cı illərdə Rey şəhərində (müasir Tehranın cənubunda) inşa edilmiş Sultan Toğrul qülləsi hesab olunur. Bununla yanaşı, daha yenilikçi yanaşma kvadrat və ya çoxbucaqlı planlı türbələrin yaradılması idi ki, bu da sonrakı dövrlərdə monumental məqbərələr üçün geniş yayılmış forma halına gəlmişdir. Bu tip abidələrin erkən nümunələrindən biri Qəzvin yaxınlığında yerləşən Xərrəqan türbələridir (1068 və 1093-cü illərdə tikilmişdir); bu türbələr səkkizbucaqlı formaya malikdir. Digər mühüm nümunə isə Mərvdə (müasir Türkmənistan ərazisində) yerləşən və kvadrat baza üzərində inşa edilmiş Səncər Türbəsidir (təqribən 1152-ci il).

• 
  1068 və 1093-cü illərdə tikilmiş məqbərələr toplusu olan Xərrəqan türbələri.
• 
  1139-1140-cı illərdə müasir Tehranın cənubunda yerləşən Rey şəhərində tikilmiş Sultan Toğrul qülləsi.
• 
  Müasir Türkmənistanın Mərv şəhərində 1152-ci ildə tikilmiş Sultan Əhməd Səncər türbəsi.

Materiallar və dekorasiya

Marağadakı Gonbad-e Kabud türbəsində kərpic və kafel dekorasiyalarının birləşməsi (1196–1197)

İran yaylasında ağac çatışmazlığı yüksək keyfiyyətli bişmiş kərpicin tikinti materialı kimi üstünlük təşkil etməsinə səbəb olmuşdur. Eyni zamanda bu, binaların örtülməsi üçün tağların və qübbələrin inkişafını və istifadəsini təşviq etmişdir ki, bu da öz növbəsində bu örtükləri dəstəkləmək üçün yeni konstruksiya üsullarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Kərpic hörgüsünün naxışları dekorativ məqsədlərlə istifadə edilmişdir: kərpicləri müxtəlif istiqamətlərdə yerləşdirməklə, basıq və çıxıntılı kərpicləri növbələməklə fərqli naxışlar əldə edilmişdir. Bu texnika XI əsrdə tam inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Bəzi hallarda isə kərpiclər arasındakı boşluqlara cilalı kaşı parçaları əlavə edilərək əlavə rəng və kontrast yaradılmışdır. Kərpiclər bəzən fasadlarda motivləri və ya kitabələr oymaq üçün də istifadə edilirdi.

Kərpic bəzəklər əsasən həndəsi motivlərə üstünlük versə də, bəzi səthlər suvaqla örtülür və bu material üzərində daha geniş çeşidli bitki və çiçək motivləri işlənə bilirdi. XII əsrin sonlarına doğru kaşı və rəngin istifadəsi daha çox önəm qazanmış, cilalı kaşı bəzəkləri ilə işlənmiş abidələr çoxalmışdır. Bu tendensiya divarların və geniş səthlərin dekorativ elementlərlə örtülərək tikilinin strukturunun gizlədilməsi istiqamətində bir meylə çevrilmişdir. Bu meyl İran və Orta Asiya memarlığında sonrakı dövrlərdə daha da nəzərə çarpan hala gəlmişdir.

Ərdistanın Cümə məscidində oyma stükkadan hazırlanmış mehrab (təxminən 1160)

XI əsrdə muqarnas dekorasiyası texnikası İslam dünyasında geniş yayılmışdır. Lakin bu texnikanın dəqiq mənşəyi və yayılma yolları alimlər arasında tam anlaşılmamışdır. Muqarnas tağlarda və müxtəlif konstruktiv elementlərin (məsələn, kvadrat otaqla dairəvi qübbə arasında keçidlər) birləşdirilməsində istifadə edilmişdir. Erkən dövrlərdə İran və Orta Asiya abidələrində muqarnas texnikasının ilkin formalarına rast gəlinmiş, lakin tam formalaşmış muqarnas texnikasının nəzərə çarpan istifadəsi İsfahan Cümə Məscidinə əlavə edilən strukturlarda müşahidə olunmuşdur.

Səlcuqların memarlığında istifadə olunan ənənəvi simvollardan biri fəlsəfi əhəmiyyət kəsb edən və mövcudluqla sonsuz təkamülün rəmzi sayılan səkkizgüşəli ulduz olmuşdur. Bu Səlcuq ulduzunun nümunələrinə o dövrə aid kaşı, keramika və xalçalarda rast gəlinir, hətta bu ulduz Türkmənistan və Azərbaycan dövlət simvollarına da daxil edilmişdir. Səlcuqlara məxsus digər bir tipik simvol isə onqatlı mehrab və portallarda görünən müxtəlif növ rozetlərdir. Bu rozetlər qədim Orta Asiya ənənələrinə və şamanist dini inanclara əsasən, başqa dünyanın rəmzləri olan planetləri təmsil edirdi. Bu simvolların nümunələrinə onların memarlıq abidələrində də rast gəlinir.

İncəsənət

1194-cü ildə Səlcuq imperiyasının sona çatmasından bir neçə il əvvəl eramızın 1187-ci il tarixinə aid Minai kasası. Şeirli qiraət səhnəsi, kənarında poetik misralar yazılmışdır: "Sevgili məni tərk etsə, mən nə edim? birliyimizin hikmətini görmür, mən nə edim?". Kaşan şəhərində hazırlanmışdır.. (Los Angeles County İncəsənət Muzeyi).

Selcuq dövründə müxtəlif incəsənət formaları geniş yayılmışdır. Bu da dövrə aid çoxsaylı artefaktların mövcudluğu ilə sübut olunur. Selcuq sənət nümunələrinin əksəriyyəti müasir İran ərazisində yaradılmışdır. Bununla belə, Selcuq sultanları bir sıra şəhərlərin yenidən məskunlaşdırılması və bərpası prosesinin bir hissəsi olaraq sənətkarların Anadoluya köçməsini təşviq etmişdirlər. Selcuq sənətinin bir çox nümunələri imperiyanın XII əsrin sonlarında zəifləməsindən sonra da istehsal edilməyə davam etmişdir. Bu mənada, Selcuq sənətinin yaradılmasına dair xronologiya imperiyanın siyasi hadisələri və süqutu ilə tamamilə üst-üstə düşmür. Bununla belə, Səlcuq dövrünə aid sənət əsərlərinin düzgün tarixləndirilməsi və Böyük Səlcuq kontekstinə aid edilməsi nisbətən çətindir. Dünya muzeylərində Səlcuqlara aid edilən materialların çoxu əslində Böyük Səlcuq imperiyasının süqutundan sonra, eramızın 1150–1250-ci illəri arasında yaranmışdır. Bu dövrdə sənət istehsalında qəfil bir artım müşahidə olunur ki, bu da əsasən saray himayəsi ilə bağlı olmamışdır.

Keramika

Digər keramika növləri arasında çoxrəngli keramika plitələrinin istehsalı, əsasən memarlıq bəzəklərində istifadə olunmaqla, Səlcuq dövründə geniş yayılmışdır. Selcuqlar Minai texnikası – keramika üzərində çoxrəngli boya və emal üsulunu inkişaf etdirmişlər. Səlcuq keramika məhsullarında tez-tez istifadə olunan şirəli örtüklər parlaq firuzəyi rəngdən tünd mavi rəngə qədər dəyişirdi. Səlcuq mozaika plitələrinin bəzək sənəti Səlcuq hakimiyyətindən sonra Anadolu məscidlərinin interyerini bəzəməkdə üstünlük təşkil etməyə davam etmişdir. Səlcuqlar həmçinin keramikadan ev modelləri yaratmış, o cümlədən uşaqlar üçün oyuncaq kimi istifadə olunan bəzi fiqurları istehsal etmişlər.

• 
  Əbu Zeyd ibn Məhəmməd ibn Əbu Zeyd tərəfindəndən 1186-cı ildə hazırlanmışdır. Kasada bir göl kənarındakı məclis təsvir edilmişdir.
• 
  1191-ci ildə Kaşan şəhərində Əbu Zeyd tərəfindən hazırlanmış və lüster üsulu ilə rəngləndirilmiş böyük tas.
• 
  Taxtda oturan fiqur və atlıların olduğu qab (12-ci əsrin sonu, 13-cü əsrin əvvəlləri)

Kitab sənəti

Səlcuq dövründə həm dünyəvi, həm də dini əlyazmalar yaradılmışdır. Lakin zamanla bu əlyazmaların zədələnmə meylliliyi onların az bir qisminin dövrümüzə çatmasına yol açmışdır. Bununla belə, əsrlər boyu qorunub saxlanılan əlyazmalar Selcuqların kitab sənətində iştirakını təsdiq edir. Bu əlyazmaları xəttatlar və miniatürçülər yaratmışdır, bəzən isə xəttatlar həm yazı, həm də illüstrasiya işini görmüşdürlər. X əsrin sonlarına doğru həm miniatürçülər, həm də xəttatlar kitab sənətində müxtəlif rənglərdən, üslublardan və yazı texnikalarından istifadə etməyə başlamışdır.

Xəlili kolleksiyasında saxlanılan, XI əsrdə hazırlanmış yeddi hissəlik Quran.

Səlcuq dövründə yazılmış Qurani-Kərimlərdə xəttatlıq sahəsindəki inkişaflar və müqəddəs mətnin bölünmə üsullarındakı dəyişikliklər əks olunmuşdur. Bu dövrdə xəttatlar tez-tez Qurani-Kərimin bir səhifəsində Kufı və Yeni Üslub kimi bir neçə yazı növünü birləşdirirdilər. Mətnin bu dəyişikliklərinə əlavə olaraq, Səlcuq imperiyasının yaranması İslam dünyasında perqament əvəzinə kağızdan istifadənin artması ilə üst-üstə düşmüşdür. Dayanıqlı kağızdan istifadə təkcildli Qurani-Kərimlərin istehsalını artırmış, halbuki perqament kodeksləri çox vaxt Qurani-Kərimin mətnini çoxcildli şəkildə əks etdirirdi. Buna baxmayaraq, bəzi Qurani-Kərimlərin istehsalında perqament populyar olaraq qalmaqda davam etmiş və çoxcildli əsərlər də yaradılmışdır. Selcuq dövründə istehsal olunan Qurani-Kərimlərdə işıqlandırılmış haşiyələr davam etmiş və struktur baxımından nisbətən ardıcıllıq saxlanılmışdır.

Selcuq hakimiyyəti dövründə yaradılmış bir əlyazma nümunəsi təxminən 1050-ci ildə hazırlanmış otuzcildli (cüz) Qurani-Kərimdir (Freer İncəsənət Qalereyası, Kolumbiya Dairəsi, F2001.16a-b). Bu əsər yalnız bir xəttat və miniatürçü tərəfindən hazırlanmış, İslam dünyasında kağızın yeni tətbiq olunmağa başladığı bir dövrə aiddir. Qurani-Kərim qəhvəyi dəridən cildlənmiş, çəhrayı rəngə boyanmış, qızıl ilə bəzədilmiş və mürəkkəb tərtibatlı bir üz səhifəsinə malikdir. Bu elementlər mətnin hazırlanmasına göstərilən diqqəti nümayiş etdirir və tez-tez istifadə olunmasına dair göstəricilər onun dəyərləndirildiyini təsdiq edir.[146] Əsasən şaquli “Yeni Üslub” ərəb xətti ilə yazılmışdır ki, bu da iti, şaquli yazı üslubudur. Bu mətnin tərtibatında dominant olan Yeni Üslub həmçinin “yeni Abbasi xətti” adlandırılır və bu, X əsrdə baş vermiş, geometrik Kufı xəttindən daha oxunaqlı bir xətt üslubuna keçidin göstəricisidir. Mətnin bəzi yerlərində, əsasən cild və səhifə nömrələrini göstərmək üçün istifadə olunan Kufı xəttindən də izlər görünür. Bu əlyazmanın kağızında müşahidə edilən şaqulilik X əsrdə Qurani-Kərimlərin üfüqi kağızdan istifadə olunan ənənəsindən uzaqlaşmasını göstərir. [[File:Dīwān Lughāt al-Turk (original).jpg|thumb|Divanü Lüğat-it-Türk əsərində verilmiş dünyanın erkən dövr xəritələrindən biri. Əsər türkcə-ərəbcə lüğətdir və qaraxanili Mahmud Qaşqarlı tərəfindən 1072-1074-cü illərdə Səlcuqlu Bağdadında hazırlanmışdır. Səlcuq dövrünün sonlarına yaxın yaradılmış dini əlyazmalardan biri Qərməti Quranıdır (səpələnmiş folio, Arthur M. Stackler İncəsənət Qalereyası, Kolumbiya Dairəsi, S1986.65a-b). Bu əlyazmanın foliolaları qızıl haşiyə və nazik, spirallı illüstrasiyalarla, o cümlədən bitki motivləri ilə bəzədilmişdir. Geniş bəzəklərə baxmayaraq, folioda Qur’an mətninin dörd sətiri olduqca oxunaqlıdır.[146] 1170-1200-cü illər arasında yaradılmış bu folio Yeni Üslubun təkamülünü nümayiş etdirir, çünki bu üslubun sonrakı versiyasında həm vokalizasiyalı kursiv, həm də diakritik nöqtələr mövcuddur. Yalnız XIII əsrdə Yeni Üslub əvəzinə nisbətli, daha əyri xətlərlə yazı üçün əsas üsluba çevriləcəkdir.

Səlcuq Quranlarının tədqiqatlara daxil olmuş digər bir nümunəsi mərhum incəsənət tarixçisi Riçard Ettinqhauzen tərəfindən ətraflı şəkildə öyrənilmiş bir əlyazmadır. Bu əsər 1164-cü ildə Mahmud ibn əl-Hüseyn tərəfindən yazılmışdır və Quranın tam mətnini ehtiva edir (Pensilvaniya Universiteti Arxeologiya və Antropologiya Muzeyi, Filadelfiya, NEP27). Əvvəlki iki Quran əlyazmasından fərqli olaraq, bu əlyazmada əsasən Nəsh üslubu, yəni Kufini əvəz edən digər bir erkən ərəb yazı üslubu istifadə edilmişdir. Bununla belə, bəzi Kufi kalliqrafiyası fəsil başlıqlarında yer alır. Bu xüsusiyyət, Quranlarda Kufinin əsas mətn yerinə bəzək elementi kimi daxil edilməyə başlamasının göstəricisidir. Əlyazma böyükdür, hər bir səhifədə on yeddi sətir mətn ilə 215 vərəqdən ibarətdir. Quranın bütün hissəsi bəzədilməsə də, həm başlanğıc, həm də son hissəsi mürəkkəb şəkildə illüstrasiya edilmişdir; bu illüstrasiyalar mavi, qızıl və ağ rənglərlə işlənmişdir. Ettinqhauzen bu illüstrasiyaların yaratdığı vizual effekti “parlaq” olaraq təsvir edir. Yazılar rozeta, üzüm çubuğu, medalyon və arabesk kimi detallı elementlərlə bəzədilmişdir, bəzi elementlər yalnız dekorativ məqsəd daşıyır, digərləri isə Quran mətninin müəyyən hissələrinin sonunu göstərə bilir.

Astroloji fiqurlar haqqında Səlcuqlu əlyazması: Sabit Ulduzlar Kitabı (Kitab suvar əl-kəvakib əl-Tabita), ‛Abd ər-Rahman ibn ‛Ömər əl-Sufi tərəfindən, miladi 1125-ci il, Bağdad (Səlcuqlular tərəfindən idarə olunan 111035-ci ilə qədər). Doha şəhərində İslam İncəsənət Muzeyində saxlanılmaqdadır.

Səlcuq dövründə əlyazma istehsalı dini mətnlərlə məhdudlaşmırdı. Bu dini əlyazmalardan əlavə, elmi, ədəbi və tarixi əsərlər də yaradılmışdır. Əlyazmalardan biri olan "Nüsrət əl-Fətrah", İmadəddin tərəfindən 1200-cü ildə yazılmış səlcuq dövrünə dair tarixşünaslıq və ədəbiyyat əsəridir (Al-Furqan İslam İrs Fondu, London). Eyni zamanda, Səlcuq dövründə yaradılan elmi əlyazmalar çox vaxt coğrafiya, fizika, mexanika, riyaziyyat və astronomiya mövzularına aid idi. Səlcuqların keçmiş şəhəri İsfahan yalnız on iki min cilddən ibarət olan on iki kitabxana ilə deyil, həm də alimlərin öz astroloji araşdırmalarını qeydə ala biləcəyi rəsədxana ilə tanınırdı. Səlcuq imperiyasına aid dünyəvi əlyazmaların illüstrasiyaları tez-tez planetlərin mövqeyi və zodiakla bağlı motivləri əks etdirirdi, bunlar ənənəvi mövzuların bir neçə nümunəsidir.

İstər dünyəvi, istərsə də dini xarakter daşıyan Səlcuq əlyazmaları digər incəsənət formalarına, məsələn, mis və ya tunc obyektlərin istehsalına ilham vermişdir. Məsələn, böyük Qərməti Quranı bəzi Səlcuq keramika məmulatlarının üzərindəki yazılara təsir etmişdir. Hətta güzgülər, şamdanlar, sikkələr və küplər kimi Anadolu Səlcuq dövründə istehsal edilmiş əşyalar da əlyazmalardan ilhamlanmış astroloji simvollarla bəzədilmişdir. Bu okkult simvollar Səlcuqların siyasi gücünün XII əsrin sonlarında azalmasından sonra yaradılmış əlyazmalarda da mövcud idi; kitab sənətindəki bu təsir Anadoluda davam etmişdir.

Kitab əl-Diryaqın məlum olan ilk illüstrasiyalı əlyazması 1198-ci ilə, təxminən Səlcuqlu sülaləsinin sonlarına aiddir və ümumiyyətlə Cəzirə (Şimali Suriya və ya Şimali İraq) ilə əlaqəlidir.

Tarixçi Endryu Pikok Anadolunun Səlcuq dövründə okkult mövzulara marağını və bunun kitab sənətinə təsirini araşdırır. Pikok, bu tapıntını Səlcuqların daha geniş inanclar sistemi ilə bağlı yalnız "İslamın dindar müdafiəçiləri" kimi qəbul edilməsinə dair hökmran baxışa meydan oxumaq kimi təsvir edir. Səlcuqların xüsusi maraq göstərdiyi okkult elmlər arasında geomantiya, astrologiya, əlkimya vardı. Səlcuq təsirinin sonrakı dövrünə aid 13-cü əsrdən olan bir okkult əlyazma "Düstur əl-Münəccimin" (“Astroloqların Qaydaları”), digəri isə 1272-ci ildə Rum Sultanlığı dövründə yazılmış "Dəqaiq əl-Həqaiq" (“Əbədi Həqiqətlərin Zərif Nöqtələri”) idi (Bibliothèque nationale de France, Paris, Persan 174). İkinci mətn sehr və dualarla bağlıdır, xüsusilə mələklər kimi mənəvi varlıqları ritual aktlar vasitəsilə çağırmağa diqqət yetirir. Mətn "Nasiri" ləqəbi ilə yazan bir şəxs tərəfindən tərtib edilmişdir. Maraqlıdır ki, Nasirinin "Dəqaiq əl-Həqaiq" əsəri Allah haqqında İslamın mövcud anlayışlarına meydan oxuyur, eyni zamanda təqvalılığı təşviq edir və Sufi termin və mövzularına müraciət edir. Məsələn, okkult mətnlərdə Sufi şeiri daxil edilir, fövqəltəbii varlıqlardan bəhs edilir və Allahın adlarının İslamda qəbul edilmiş sayına dair fikirlər müzakirə olunur.

Minatürlü əlyazmalar

Səlcuq hakimiyyətinin qərb bölgəsində, o cümlədən Suriya, Cəzirə və İraqda XII-XIII əsrlərdə xüsusilə dekorativ incəsənət və minatürlü əlyazmalar sahəsində "fiqurlu sənət partlayışı" müşahidə olunmuşdur. Bu inkişaf canlı varlıqların təsvirinə qarşı dini qadağalara baxmayaraq baş vermişdir, çünki belə təsvirlər Tanrının yaradıcılığına bənzətmə kimi qəbul edilirdi. Bu yeni təsviri ənənənin mənşəyi məlum deyil, lakin ərəb minatürlü əlyazmaları, məsələn, "Məqamat əl-Həriri," xristian süryani əlyazmaları, məsələn, Süryani İncilləri (British Library, Add. 7170) ilə çoxlu oxşarlıqlar paylaşırdı. Bu sintez, təxminən 1180-ci ildən etibarən bölgədə inkişaf etmiş və Bizans incəsənətindən təsirlənmiş ümumi təsviri ənənəyə işarə edir.

Metalişləmə

Səlcuqlu stendli səma qlobusu stendli, 1144-1145-ci illərə aiddir və Luvr Muzeyində saxlanmaqdadır. Yazılmışdır:"Bu kürə Almagest kitabında qeyd olunan bütün ulduzları, Ptolemeyin hesablamaları ilə 1144-cü il arasındakı fərqə uyğun şəkildə tənzimlənərək daxil edir. [Bu,] 539-cu ildə Yunis b. əl-Hüseyn əl-Əsturlabinin əsəridir (sənətidir)."

XII əsrin ortalarından etibarən İran və Mərkəzi Asiyanı əhatə edən Şərqi İslam dünyasında bədii metal əşyaların istehsalında əhəmiyyətli bir artım müşahidə olunur. 1140-cı illərdən sonra bu dövrdən əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha çox metal əşyalar günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Əsas istehsal mərkəzləri əvvəlcə Xorasan bölgəsində, o cümlədən Nişapur, Herat və Qəznədə cəmləşmişdi. Bu əşyaların himayədarları ilə bağlı alimlər arasında müzakirələr mövcuddur. Bəziləri istehsalın artımını Xorasanda iqtisadi cəhətdən bu cür bahalı sənətkarlıq işlərini əldə etməyə qadir olan şəhərlilər təbəqəsinin inkişafı ilə izah edir. Bu, bir tərəfdən tacirlərinin adlarını göstərən yazılarla təsdiqlənir, lakin əksər qalan nümunələrdə yazılar həmin əşyaların sultanlar, saray üzvləri və ya dövlət məmurları üçün hazırlandığını göstərir.

XIII əsrin əvvəllərində bu metal işləri və himayədarlığın genişlənməsi Böyük Səlcuqların varisləri olan Zəngilər, Artuqlular və Anadolu Səlcuqları dövründə, metal işçilərinin İrandan miqrasiyası nəticəsində, Levant və Mesopotamiya bölgəsində də baş vermişdir. Tunc və ya bürüncdən hazırlanan əşyalar bəzən mis və gümüşlə də işlənə bilərdi. Bu texnika əvvəlki əsrlərdə dəbdən düşmüş olsa da, həmin dövrdə Xorasanda yenidən populyarlıq qazanmışdır. İstehsal olunan formalar arasında ənənəvi xorasan növləri – məsələn, yivli su qabları və başlıqlı buxurdanlar – və yeni formalar, məsələn, yuvarlaq uclu qələm qutuları və baraban formalı şamdanlar vardı. Bir çox metal qablar zoomorfik formalarda hazırlanmışdır. Ən mürəkkəb əsərlər relyef üsulu ilə işlənirdi. Bəzi formaların yaradılması üçün metal təbəqələr diqqətlə birləşdirilir və birləşmə yerləri dekorativ frizlər altında gizlədilirdi. Geniş çeşidli dekorativ motivlər arasında arabeskalar, İslam həndəsi naxışları, həqiqi və mifik heyvanlar, musiqiçilər və süvarilər kimi insan fiqurlarını əks etdirən səhnələr yer alırdı. Ərəb yazıları demək olar ki, bütün metal sənət əsərlərində mövcuddur. Bu dövrdə, əsasən metal işlərində rast gəlinən bir yenilik, ərəb yazılarının fiqurativ formalarda təsvir edilməsidir. Bunun ən erkən nümunəsi məşhur Bobrinski Kasası üzərində görülür.

• 
  "Səlcuqlu dövründə metal işləmə sənətində əldə edilmiş mükəmməlliyin nümayişi": bronzdan hazırlanmış, çıxarıla bilən başlı aslan formasında buxurdan. 1181–1182-ci illərə aiddir. Metropolitan İncəsənət Muzeyində saxlamaqdadır.
• 
  Qızıl dəyirmi lövhəcik, XI əsrə aiddir. Bu əsər Səlcuqlu qızıl işləmə sənətinin incəliyini nümayiş etdirir.
• 
  Səlcuq qızıl boyunbağısı, XI əsrə aiddir.
• 
  Bobrinski Qabı: insan fiqurları ilə bəzədilmiş bronz qazança. 1163-cü ilə aiddir və Heratda düzəldilmişdir. Ermitaj Muzeyi.
• 
  Gümüş, mis və qara bitumla işlənmiş, relief üsulu ilə hazırlanmış mis şamdan. XII əsrin sonlarına aiddir. Freer İncəsənət Qalereyasında saxlanılmaqdadır.

Tekstil və geyim

Səlcuqlulara aid edilən ümumi geyim tərzi “türk qabası” (ingiliscə: aqbiya turkiyya) adlanan, ön tərəfi sağdan sola doğru diaqonal şəkildə bağlanan uzun xalat və ya bəzəkli kaftan şəklində idi. Bu geyimlərdə naxışlı parçalarla yanaşı, yuxarı qollarda tiraz bantlarından istifadə olunurdu. Geyim tərzində hündür çəkmələr və tez-tez xəz astarlı “şərbuş” tipli müxtəlif papaqlar yer alırdı. Bu üslublar XIII əsrdə Zəngilər və Artuqlular kimi kiçik türk varis dövlətlərdə də davam etmişdir və xüsusilə əlyazmalarda bu dövrə aid daha çox təsvirlər mövcuddur.

Digər tərəfdən, oturaq həyat tərzi keçirən və varlı əhali fərqli xalat üslublarını, “tatar qabası” və ya "tatar üslubu" adlanan, ön tərəfi soldan sağa doğru diaqonal bağlanan qaftanları qəbul etmişdir. Səlcuq parçaları təbiəti təsvir etməklə, minimal bəzək elementləri ilə və parça üzərində rənglərin dəyişdirilə bilən effektini yaradan rəngarəng kətanların birləşməsi ilə fərqlənirdi. Parçalarda heyvanlar və bitkilər kimi realistik təbii elementlərdən istifadə edilərək arabesk ünsürlərdən ibarət naxışlar yaradılmışdır.

Bu dövrün bir çox əlyazmalarında hakimiyyət və səlahiyyət sahibi olan şəxslərin geyimlərini digər şəxslərin geyimlərindən ayırmaq üçün xüsusi diqqət yetirilmişdir. Həmin şəxslər, uzun xalatlar, çalma və sandallı və ya ayaqyalın görünən ərəb və ya yerli tərzdən fərqlənirdi. Sneldersə görə:

Bu əlyazmaların bir neçəsində həm fiziki görünüş, həm də geyim baxımından hökmdar və qeyri-hökmdar fiqurları arasında diqqətlə fərq qoyulmuşdur. Şahzadələr və valilər, adətən, 'Asiyalı' və ya 'Şərqli' üz cizgiləri ilə, xəz astarlı papaqlar (sərpuş) və dar, bədənə yapışan qısa tuniklər kimi türk hərbi geyimlərində təsvir edilərkən, digər fiqurlar əsasən 'Ərəb' və ya 'Semit' üz cizgiləri ilə, uzun xalatlar və çalmalarla təsvir olunmuşdur. Bu əlyazmaların hazırlandığı bölgənin o dövrdəki siyasi və sosial tərkibinə uyğun olaraq, etnik və sosial xəttlər boyunca, yerli ərəb əsilzadələrini təmsil edən qeyri-türk fiqurlarla türkdilli hökmdar elitası arasında vizual fərqlər edilmişdir.

• 
  Səlcuqlu dövrünə "Kitab əl-Diryaq" adlı əsərdə insanların “türk qabası”, adlı geyimdə, tiraz adlı qolbaqda, çəkmədə və sərpuşda təsviri.
• 
  Səlcuqlu dövrünə aid ipək xalat. Həmçinin medalyonlarda quş motivləri də yerləşdirilmişdir. 11-12-ci əsrlərə aiddir.
• 
  Ərəb paltarında, uzun xalatlı, türbanlı və çılpaq və ya sandallı ayaqlı, kitab oxuyan fiqurlar. "Kitab əl-Diryaq".

İrsi

Səlcuq sülaləsi o vaxta qədər ərəblər və farslar tərəfindən üstünlük təşkil edilən İslam mədəniyyətinə yenilik, enerji və birləşmə gətirmişdir. Səlcuqlar universitetlər təsis etmiş, eyni zamanda incəsənət və ədəbiyyatın himayədarları olmuşdur. Onların hakimiyyəti fars astronomu Ömər Xəyyam və fars filosofu Əl-Qəzalinin fəaliyyəti ilə xarakterizə edilir. Səlcuqlar dövründə Yeni Fars dili tarixi yazıların dili halına gəlmiş, ərəb dili mədəniyyətinin mərkəzi isə Bağdaddan Qahirəyə keçmişdir.

Mənbə

Ədəbiyyat

• Cahen, Claude, The Malik-Nāma and the History of Seljuqid Origins, In Bosworth, C.E. (ed.). The Turks in the Early Islamic World. Translated by Simpson, Philip, 2007, ISBN 9781315236711
• Cahen, Claude, Caghri-Beg, The Encyclopaedia of Islam, Vol. II, ed. B.Lewis, C. Pellat and J. Schacht, (E.J. Brill), 1991
• Peacock, A.C.S, Early Seljuq History: A New Interpretation, Routledge, 2010, ISBN 9780415864824
• Lange, Christian, Christian, Seljuqs: Politics, Society and Culture, Edinburgh University Press, 2012
• Mecit, Songul, The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty, Routledge, 2013, ISBN 9781134509065
• Richards, D.S, The Annals of the Saljuq Turks: Selections from al-Kamil fi'l-Ta'rikh of Ibn al-Athir, Routledge, 2010, ISBN 9780415583138
• Bosworth, C.E., The History of the Seljuq State: A Translation with Commentary of the Akhbar al-dawla al-saljuqiyya, Routledge, 2011, ISBN 9781138789036
• Stone, Norman, The Times atlas of world history, Maplewood, N.J.: Hammond Incorporated, 1989, ISBN 0-7230-0304-1
• Peacock, Andrew, The Great Seljuk Empire, Edinburgh: Edinburgh University Press Ltd, 2015, ISBN 978-0-7486-9807-3
• Savory, (ed.) R. M., Introduction to Islamic Civilisation, Cambridge University Press, 1976, ISBN 978-0-521-20777-5. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Black, Edwin, Edwin, Banking on Baghdad: Inside Iraq's 7,000-year History of War, Profit and Conflict, John Wiley and Sons, 2004, ISBN 978-0-471-67186-2
• Bosworth, C.E., History of humanity: scientific and cultural development, v. IV: From the seventh to the sixteenth century - Turkish Expansion towards the west, UNESCO Publishing / Routledge, 2000
• Stokes, ed. Jamie, Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, New York: Facts On File, 2008, ISBN 978-0-8160-7158-6 ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Keith və Ogilvie, Ed. Keith Brown, Sarah Ogilvie, Concise Encyclopedia of Languages of the World, Elsevier Ltd., 2009
• Holt, Peter M., Some Observations on the 'Abbāsid Caliphate of Cairo, University of London: Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 47 (3), 1984
• Grousset, Rene, The Empire of the Steppes, New Brunswick: Rutgers University Press, 1988, ISBN 978-0-8135-0627-2
• Grousset, Rene, The Empire of the Steppes, 1991
• Turchin və başqaları, Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D., East-West Orientation of Historical Empires, Journal of World-Systems Research. 12 (2), 2006
• Taagepera, Rein, Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia, International Studies Quarterly. 41 (3), 1997
• Hottinger, Arnold, The Arabs, University of California Press, 1963
• Luther, K. A., Nishapuri, Zahir al-Din Nishapuri (2001), "The History of the Seljuq Turks from the Jami’ al-Tawarikh: An Ilkhanid Adaptation of the Saljuq-nama of Zahir al-Din Nishapuri, ", ed. C. E. Bosworth, Richmond, UK. K. A. Luther, 2001
• Jackson, Peter, Review: The History of the Seljuq Turks: The History of the Seljuq Turks, Oxford Centre for Islamic Studies - Journal of Islamic Studies 2002 13(1), 2002
• Bosworth, C. E., "Notes on Some Turkish Names" in Abu 'l-Fadl Bayhaqi’s Tarikh-i Mas’udi, Oriens, Vol. 36, 2001
• Dani və Masson, Dani, A. H., Masson, V. M., History of Civilizations of Central Asia. Motilal Banarsidass Publishers, Motilal Banarsidass Publishers. Asimova, M. S. (Eds), Litvinsky, B. A. (Eds), Boaworth, C. E. (Eds)., 1999
• Hancock, I., On Romani Origins and Identity (PDF), The Romani Archives and Documentation Center. The University of Texas at Austin., 2006
• Asimov və Bosworth, Asimov, M. S., Bosworth, C. E. (eds.), History of Civilizations of Central Asia, Vol. IV: The Age of Achievement: AD 750 to the End of the Fifteenth Century, Part One: The Historical, Social and Economic Setting, Multiple History Series. Paris: Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Routledge, 1998 ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Mandelbaum, (ed) Mandelbaum, Central Asia and the World (PDF), Council on Foreign Relations, 1994 ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Dewald, Jonathan, Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World, Charles Scribner’s Sons, 2004
• Rahul, Ram, March of Central Asia, Indus Publishing, 2000
• Koprulu, Mehmed Fuad, Early Mystics in Turkish Literature (Translated by Gary Leiser and Robert Dankoff), Routledge, 2006
• Özgüdenli, Osman Gazi, Persian Manuscripts in Ottoman and Modern Turkish Libraries, Encyclopaedia Iranica, 2006
• Madelung, W., The Minor Dynasties of Northern Iran, Cambridge: In Frye, R. N. (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge University Press, 1975, ISBN 978-0-521-20093-6
• Peacock, Andrew, Rawwadids, New York: Encyclopædia Iranica, 2017
• Van Donzel, ed. E. J., Islamic Desk Reference, E.J. Brill, 1994, ISBN 9789004097384 ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Minorsky, V., Tabriz, The Encyclopaedia of Islam. Brill, 2000
• Makdisi, G., "al-Kundurī". In Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Lewis, B. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume V: Khe–Mahi, Leiden: E. J. Brill, 1986, ISBN 978-90-04-07819-2
• Bosworth, C.E., Ṭog̲h̲ri̊l, Leiden: The Encyclopaedia of Islam, New Edition (12 vols.) - E. J. Brill, 2000a
• Paul, Jurgen, The Role of Khwarazm in Seljuq Central Asian Politics, Victories and Defeats:Two Case Studies, Eurasian Studies, VII. Martin-Luther Universität, Halle-Wittemberg, 2008
• Peacock, Andrew C. S., Early Seljūq History: A New Interpretation, 2010b
• Basan, Osman Aziz, The Great Seljuqs: A History, Taylor & Francis, 2010
• Friedman, John Block, Routledge Revivals: Trade, Travel and Exploration in the Middle Ages (2000): An Encyclopedia, Taylor & Francis, 2017, ISBN 978-1-351-66132-4
• Blaum, Paul A., Diplomacy gone to seed: a history of Byzantine foreign relations, A.D. 1047–57, International Journal of Kurdish Studies. (Online version), 2005
• Hassan, Ümit, Türkiye Tarihi I, İstanbul: (ed. Sina Akşin) Türkiye Tarihi I, Cem Yayınevi, 2009, ISBN 975-406-563-2
• Bosworth, C.E., The Political and Dynastic History of the Iranian World. The Cambridge History of Iran, Vol. 5. ed. J. A. Boyle, Cambridge University Press, 1968
• Bosworth, C. E., Dailamīs in Central Iran: The Kākūyids of Jibāl and Yazd, 1970
• Özgüdenli, Osman Gazi, Selçukluların Kökeni, In Turan, Refik (ed.). Selçuklu Tarihi El Kitabı - Grafiker Yayınları, 2018
• Grousset, Rene, The Empire of the Steppes, Rutgers University Press, 1970, ISBN 9780813506272
• Rice, Tamara Talbot, The Seljuks in Asia Minor, Thames and Hudson, 1961
• Tellioğlu, İbrahim, Orta Çağ’da Türk-Gürcü münasebetlerini şekillendiren faktörler, Doğubilim Çalışmaları, 2009
• Şenol, Feridun, Ortaçağ Gürcistan’ının Meşhur Şehri: Tiflis (Şehrin Siyasî, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Tarihine Genel Bir Bakış), Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi IV, 2020
• Luther, K. A. Luther, ALP ARSLĀN, Encyclopædia Iranica, 1985
• Kafesoğlu, İbrahim, Alparslan, Istanbul: TDV Encyclopedia of Islam, Vol. 2 - Turkiye Diyanet Foundation, 1989, ISBN 978-975-389-429-6
• Toksoy, A., 1018-1071 Yılları Arasında Selçuklu Bizans İlişkileri ve Ermeniler (PDF), Yeni Türkiye - Ermeni Meselesi Özel Sayısı, 2014
• Frank Northen (1998). , Volume 2. Routledge. p. 68. ISBN 978-1-57958-041-4., Magill, Dictionary of World Biography: The Middle Ages. Volume 2., Routledge, 1998, ISBN 978-1-57958-041-4
• Nicolle, David, Manzikert 1071: The breaking of Byzantium, Bloomsbury Publishing, 2013, ISBN 9781780965055
• Matthew, of Edessa, Armenia and the Crusades: Tenth to Twelfth Centuries : The Chronicle of Matthew of Edessa, National Association for Armenian Studies and Research, 1993, ISBN 9780819189530
• Cahen, Claude, Claude, Alp-Arslan, Encyclopedia Britannica, 2024