Xəzər xaqanlığı

Xəzər xaqanlığı (türk. Hazarlar; başq. Хазарлар; tatar. Хәзәрләр, Xäzärlär; ivr. ‏כוזרים‏‎, Kuzarim; ərəb. خزر‎, Xazar; ukr. Хоза́ри, Chozáry; rus. Хаза́ры, Hazáry; fars. خزر‎, Xazar; yun. Χάζαροι) — VII və XI əsrlərdə arasında Xəzər dənizinin ətrafında, Van gölündən Qara dənizə və Kiyevə, Aral gölündən Macarıstana qədər olan torpaqlarda hökm sürmüş, tarixi türk dövləti. Xəzər sözü, kaz kökündən yaranmışdır. "Ka-zar", yəni sərbəst olan, bir yerlə bağlı olmayan mənasına gəlir. Naməlum müəllif tərəfindən Qəznəvi hökmdarı Sultan Məhəmmədə həsr olunan Hüdud əl-aləm əsərinə görə Xəzər hökmdarları Ansa sülaləsindəndir və bu sülalə öz növbəsində Mərkəzi Asiyadan gəlmədir. Bəzi müəlliflər belə ehtimal edirlər ki, xəzərlər Böyük Hun imperiyasının qəbilələri arasında da olublar. 586-cı ildən sonrakı Bizans mənbələrində xəzərlərə "Türklər" deyə müraciət edilir. Türklərin İslamdan əvvəl Tanrıçılıq dinində olmasına baxmayaraq, 740-cı illərdə xəzərlərin əksəriyyəti yəhudiliyi qəbul etmişdilər. Habelə, Xəzər xaqanlığında paqanizm də geniş şəkildə yayılmışdı. l-Bəlazuri qeyd edir ki, Böyük Boğa vaxtında Şamxor (Şəmkir) şəhəri yenidən quruldu və buraya xəzər əhalisi yerləşdirildi.

Xaqanlıq
Xəzər xaqanlığı
ממלכת הכוזרים
Gerb
Xəzər xaqanlığı, 650-850-ci illər
←   → təq. 650 — 969
Paytaxt	Bələncər, Səməndər, İdil, Sarkel
Ən böyük şəhər	Sarkel, Tmutarakan
Dilləri	Xəzər dili
Rəsmi dilləri	Xəzər dili Yəhudi dili
Dövlət dini	Bütpərəstlik, İudaizm, islam, xristianlıq
Ərazisi	3 000 000 km² (VII əsr)
Əhalisi	1 400 000
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
Xaqan
• 618–628	Tonq Yabqu
• IX əsrdə hakimiyyətdə olanlar	Bulan Obadiyah Zəkəriyyə Manasiya Benyamin
• X əsrdə hakimiyyətdə olanlar	Aaron Yusif David
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Gültigin abidəsi Türk tarixi XIV əsrə qədər
Göytürk xaqanlığı 552–744
Qərbi Göytürk
Şərqi Göytürk
Avar xaqanlığı 564–804
Xəzər xaqanlığı 618–1048
Böyük Bolqar xanlığı 632–668
Dunay Bolqariyası
İdil Bolqariyası
Türkeş xaqanlığı 699–766
Uyğur xaqanlığı 744–840
Qaraxanlılar dövləti 840–1212
Qərbi Qaraxanlılar
Şərqi Qaraxanlılar
Peçeneq xaqanlığı 860–1091	Kimək xaqanlığı 743–1035
Dəşt-i Qıpçaq 1067–1239	Oğuz dövləti 750–1055
Şato sülalələri 923–979
Sonrakı Tan
Sonrakı Tszin
Sonrakı Xan (Şimali Xan)
Qəznəvilər dövləti 963–1186
Böyük Səlcuq İmperiyası 1037–1194
Xarəzmşahlar dövləti 1077–1231
Rum sultanlığı 1092–1307
Dehli sultanlığı 1206–1526
Müəzzilər sülaləsi
Xələclər sülaləsi
Tuğluqoğulları sülaləsi
Məmlük dövləti 1250–1517
Bəhri sülaləsi
Digər türk sülalələri  Anadoluda Artuqlu sülaləsi Saltuklu sülaləsi Azərbaycanda Əhmədili sülaləsi Eldənizlər sülaləsi Misirdə Tulunilər sülaləsi Ağşidlər sülaləsi Farsda Salqurlular sülaləsi Levantda Börilər sülələsi Zəngilər sülələsi

Xəzərlərin paytaxtı 723-cü ilə kimi Səməndər, sonra isə İdil şəhəri olmuşdu. Şəhər Volqa çayının keçmiş adı ilə adlandırılmışdır. X əsrlərdə oturaq əhali əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq və bostançılıqla məşğul idi. Xəzərlərdə ovçuluq geniş yayılmışdı, onlar balıqçılıqla da məşğul olmuşdular. Şəhərlərdə sənətkarlıq inkişaf etmişdi.

Xəzərlərin sərhədlərindəki xalqlar və dövlətlər ilə sıx əlaqələri olmuşdur. Xəzərlər Göytürk xaqanlığının tənəzzülü ilə əlaqədar tam müstəqillik əldə etdilər. Xəzərlər Bizans, Sasani, Ərəb imperiyaları ilə sıx əlaqələr qurmuşlar, slavyan qəbilələrini və İdil-bulqarlarını öz hakimiyyətləri altına almışlar.

628-ci ildə Bizans-Sasani müharibəsində Bizansla ittifaqa girən xəzərlər Bizansın üstün gəlməsində önəmli rol oynamışdılar. Sasani-Bizans mübarizəsində Bizansın yanında iştirak edən Xəzər xaqanlığı, Bizans mənbələrinə görə 629-cu ildə Tiflisi ələ keçirdi. Bu isə Sasanilərin Qafqazdakı hərbi nüfuzuna zərbə vurmuş oldu. Bizans imperatoru III Leon 733-cü ildə oğlu Konstantini Xəzər xaqanının qızıyla evləndirdi. Ondan əvvəl Bizans imperatoru Herakleios (VII əsr) xəzərlər ilə bir müttəfiqlik müqaviləsi imzalamışdı.

Xəzər-ərəb əlaqələri isə ən çox müharibə şəklində olmuşdur. İlk toqquşmalarda üstünlük xəzərlərin əlində olsa da, ərəb orduları VIII yüzillikdən sonra xəzərlər üzərində qələbələr əldə etməyə başlamışlar. Nəhayət, 737-ci ildə Xəzər xaqanı ərəblərdən sülh istəmiş və bundan sonra xəzərlər arasında İslam dini yayılmağa başlamışdır.

Xəzərlərin yaşadıqları bölgə ticarət mərkəzi kimi də əhəmiyyətli yer sayılırdı. IX yüzilliyin ortalarında peçeneqlərin İdil-Xarəzm ticarət yolunu ələ keçirmələri ilə əlaqədar başlıca gəlir mənbələrini itirən Xəzər xaqanlığı zəiflədi. Bu vəziyyətdən faydalanan Rus knyazları paytaxt İdilə və Qafqaza hücum etdilər. Ruslarla eyni zamanda Bizans imperiyasının qüvvələri da Xəzər xaqanlığının ərazisinə soxuldular.

Digər türk tayfaları, Bizans və Kiyev-rus knyazlığı ilə aparılan müharibələr, habelə daxili münaqişələr xaqanlığın süqutuna gətirib çıxardı. İqtisadi tənəzzülə uğrayan və bir neçə cəbhədə müharibələr aparan Xəzər xaqanlığı 1048-ci ildə süquta uğradı.

Xəzərlərin mənşəyi

Bu mövzuda araşdırma aparan bəzi SSRİ tarixçilərinin fikrincə, xəzərlər Şimali Qafqazın yerli xalqlarından biridirlər. Ümumi olaraq xəzərlərin etnik mənşəyi ortaq bir qərar yoxdur. Duqlas Morton, Dunlop və Piter Benjamin Qolden kimi tədqiqatçılar isə xəzərlərin telelərdən və ya uyğurlardan olduqlarını qəbul edirlər. Fransız tədqiqatçı və tarixçi Renye Qroset, göytürklərin Jujan xaqanlığının hakimiyyətini ələ keçirməsi nəticəsində xəzərlərin qərbə köçən türk xalqlarından biri olduğunu yazır. Əl-Məsudinin yazır ki, xəzərlər sabarların davamçılarıdır. Həmçinin Bizans və iranlılar tərəfindən "xəzər", eyni zamanda "türklər" kimi adlandırılıblar. D. M. Dunlop, Çin mənbələrində xəzərlərin "Ho-sa-K'o-sa" (çin dili: 突厥可薩部) adlandırıldıqlarını sübut etsə də, P. B. Qolden xəzərlər ilə uyğurlar arasında əlaqənin mümkün olmadığını və onların oğurlar ilə bağlı olduqlarını irəli sürür. Qədim rus mənbələrində xəzərlər "ağ uqrilər", macarlar isə "qara uqrilər" kimi keçirdilər. Yunan tarixiçisi Teofanis qeydlərində xəzərləri "şərqdən gələn türklər" adlandırır. Xəzərlərin müasiri olan ərəb səyyah və coğrafiyaçıları olan İbn Havqəl və əl-İstəxri yazırlar ki, xəzər nə bir millətin, nə də xalqın adı deyil, yalnız paytaxtı İdil olan ölkəyə verilən addır.

İstəxri xəzərləri, "ağ xəzərlər" və "qara xəzərlərə" bölür. İstəxri qeydlərində ağ xəzərləri mavi gözlü və qırmızı saçlı olaraq qeyd edir. Qara xəzərləri isə dərilərinin qara rənginə istinadən hindlilərə bənzədir. Bəzi mənbələrdə isə bu bölünmə sinfi bölünmə olaraq göstərilir. Yəni, qara xəzərlər aşağı təbəqə, ağ xəzərlər isə hökmdar təbəqəsi olmuşdur. İbn Rəbbihi yazır ki, xəzərlər qara saçlı, mavi gözlü və açıq dərilidilər. İbn Səd əl-Məğribi də İbn Rəbbihinin fikrinə qatılaraq yazır: "Xəzərlər ağ rəngli, mavi gözlü, qırmızı saçlı və böyük bədənlidirlər".

Siyasi tarix

Xaqanlığın yaranması

Göytürk xaqanlığı dövründə xəzərlər, Göytürk xaqanlığının qərb qanadını təşkil edirdilər. Göytürklərin dağılmasından sonra, müstəqil olmuş xəzərlər, Kuban çayı və Azov dənizi arasındakı ərazidə məskunlaşmışlar. Xəzərlər buradakı digər türk boylarını da özlərinə tabe etmiş və VII–X əsrlərdə Xəzər dənizi ilə Qara dənizin şimalında hakimiyyət qurmuşlar. X əsr tarixcisi Məsudi yazır ki, iranlıların "xəzər" dedikləri qövmə, türklər "sabar (sabir)" deyirdilər. Xəzər xaqanlığının hakimiyyəti altındakı torpaqlar bir dövrlərdə türklərin qərbdən şərqə doğru böyük köçünün üzərində yerləşdiyi üçün bir çox hun, ogur, fin-uqor və avarlardan olan köçərilər də bu ərazidə məskunlaşırdılar. Xəzərlər haqqında məlumat verən gürcü mənbələrinə görə, xəzərlər bu əraziyə miladdan əvvəlki dövrlərdə gəliblər. Xəzərlərinn tarix səhnəsinə çıxmaları isə II əsrin sonlarına təsadüf edir. 198-ci ildə barsillərlə birləşən xəzərlər, Ərməniyyə ərazisinə hücum etmişlər. Xəzərlər III əsrin əvvələri, IV əsrin ortalarına qədər Ərməniyyədə Bizansa qarşı Sasanilərlə birlikdə döyüşmüşlər. IV əsrin ikinci yarısından başlayaraq Sasanilərin Ərməniyyəni ələ keçirərək onlara xəyanət etməsindən sonra Bizansla birləşərək Sasanilərə qarşı mübarizə aparmışlar. Buna cavab olaraq Sasanilər Qafqazdakı qəbilələri ilə xəzərlərə qarşı birləşdilər.

Atillanın isə 434-cü ildə Hun imperatoru olması ilə xəzərlər bir müddət Qərbi Hun imperiyasına tabe oldular. Ancaq Attillanın ölümündən sonra Hun imperiyasından ayrılan xəzərlər yenidən Sasani torpaqlarına hücum etməyə başladılar. Müqavimət göstərə bilməyən Sasanilər Bizansdan kömək istədilər. V əsrdə xəzərlər Avar xaqanlığına tabe oldular. 558-ci ildən etibarən tez-tez davam edən Sasani-xəzər müharibələri Sasani hökmdarını Dərbənd və Qafqazın keçidlərində bir sıra qalalar və səddlər tikməyə məcbur etmişdir. Getdikcə qüvvətlənən xəzərləri məğlub edə bilməyəcəyini başa düşən Sasani hökmdarı Ənuşirvan, şimal tərəfdən olan təhlükənin qarşısını almaq üçün xəzərlər ilə dostluq münasibətləri yaratdı. Bu dostluq münasibətləri davamlı olmadı. Beləki, Çorpan Tərxanın rəhbərliyi altında 626–627-ci illərdə xəzərlər Bizans ilə birləşərək Araz çayına qədər bütün Şimali Azərbaycanı və Ərməniyyəni ələ keçirdilər. 629-cu ildə Tiflis ələ keçirildi. Beləliklə, Sasanilərlə mübarizədə Xəzər xaqanlığı Bizansın ən yaxşı müttəfiqi oldu. Xəzərlər 582-ci ildə Göytürk xaqanlığı olaraq iki qrupa bölündükdən və Qərb Göytürk xaqanlığının süqutundan sonra müstəqil bir xaqanlığa çevrildilər. 630-cu ildə siyasi və hərbi gücünü sürətlə genişləndirən Xəzər xaqanlığı tam müstəqil oldu.

Ərəb xilafəti ilə münasibətlər

Ərəb xilafətinin genişlənməsi (730-cu il)

Xəzər-Bizans müttəfiqliyi nəticəsində zəifləyən Sasani imperiyası 632–634-cü illərdə Ərəb xilafətinin qüvvələri tərəfindən dağıldı və İran ərazisi ərəblərin əlinə keçdi. Beləliklə, hakimiyyətini genişləndirməyə çalışan Ərəb xilafəti Ərməniyyə vasitəsilə Qafqaza və Suriya yolu ilə Anadolu ərazisinə soxulmağa başladı. Xəzərlərin ərəblərlə mübarizəsi şiddətli və davamlı olmuşdu. İlk böyük toqquşma 651–652-ci illərdə Xəlifə Ömər dövründə baş vermişdi. Xilafət ordusu Xəzəryanı torpaqları və Dərbəndi tutaraq Xəzər xaqanlığının paytaxtı Bələncərə çatsa da, məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. Bələncərin Xilafət tərəfindən işğalından sonra Xəzər xaqanlığının paytaxtı Aşağı İdilə köçürüldü. Əks-hücuma keçən Xəzər qüvvələri isə Ərməniyyəni ələ keçirdilər.

Bu dövrdə Qara dənizin şimalındakı Böyük Bulqar xaqanlığı isə, Xəzər xaqanlığı ilə rəqabət apara bilməyərək parçalandı. Böyük Bulqar xaqanlığının İdil bulqarları və Tuna bulqarlarına ayrılmasından istifadə edən Xəzər xaqanı Dneyprə qədər əraziləri ələ keçirdi. VII əsrin sonlarında Xəzər xaqanlığı Krımı ələ keçirdi. Habelə, ölkənin cənub sərhədindəki Xilafətin Şimali Qafqaza gedən bütün yolları Xəzər xaqanlığının qüvvələri tərəfindən bağlandı. Xilafət ordusu Xəzər qüvvələrinin müqavimətini qıra bilmirdi. 652–656 illərdə Xəlifə Osmanın öldürülməsi nəticəsində Xilafətin daxilindəki qarışıqlıqdan istifadə edən xəzərlər Arrana qədər ərazini ələ keçirdilər.

Xəlifəsi Müaviyə dövründə Qafqazdakı toqquşmalar yenidən canlandı. Ancaq 717-ci ildə Konstantinapola hücuma hazırlaşan Xilafət, Qafqazdakı hərbi əməliyyatları dayandırdı. Xəzərlər 717–718-ci illərdə Şirvana daxil oldular, bir müddətdən sonra isə Azərbaycanın böyük bir hissəsini işğal etdilər. Xilafət ordusu yenidən güc toplayıb hücum etsə də Şimali Qafqaza qədər irəliləyə bilirdi. 731-ci ildə Xəzər xaqanlığı Qafqazda irəliləyən Xilafətə qarşı, böyük sayda hərbi qüvvəylə hücuma keçərək Mosula qədər irəlilədi. Həmçinin Ərməniyyə də ələ keçirildi və vali Cərrah öldürüldü. Yalnız ərəb sərkərdəsi Səid əl-Xarəşinin əks-hücumu nəticəsində xəzərlər geri çəkildilər.

Xəzər xaqanlığı ən qüvvətli dövrlərində (820-ci il)

722–723-cü illərdə Mərvan ibn Məhəmməd Ərməniyyə və Azərbaycan hakimi təyin olundu. Onun hakimliyi dövründə Xilafət Qafqazda böyük uğurlar qazandı. Döyüşlərdə davamlı qalibiyyət əldə edən ərəblər, Səməndər və Xəzər xaqanlığının digər böyük şəhərlərini ələ keçirdilər. Müharibədə xəzərlərdən itki və əsir çox olduğu üçün Xəzər xaqanı sülh təklifi etdi. Ərəblər Xəzər xaqanının ərəb hökmranlığını və İslamı qəbul etmək şərtilə sülh təklifini qəbul etdilər. Bundan əlavə, paytaxt İdildə iki fəqih qalmalı və əhaliyə İslamı öyrətməli idi, lakin ərəblərin geri dönməsindən sonra Xəzər xaqanı keçmiş dininə döndü. Mərvanın dövründə Xəzər xaqanlığı və Xilafət arasındakı münasibətlər sülh şəklində olmuşdu. Abbasilər hakimiyyətə gəldikdən sonra da böyük dəyişiklik olmadı. 763-cü ildən sonra tərəflər arasında böyük hərbi əməliyyatlar, xırda toqquşmalar ilə əvəz edilmişdi.

Xəzərlərin Xilafət ərazisinə son hücumları xəlifə Harun ər-Rəşid dövründə olmuşdur. Xəlifə xəzər ordusunun qarşısını almaq üçün sərkərdəsi Yezidi Ərməniyyəyə göndərdi. Yezid xəzər ordusunu Ərməniyyədən çıxarmağa müvəffəq oldu. Bundan sonra dövr mənbələrində xəzər hücumlarından danışılmır.

Bizans ilə münasibətlər

Xəzər xaqanlığı VII əsrdə Krım qotlarını özünə tabe etdi. 787-ci ildə isə Cənubi Krımdakı Doros (indiki Manqup) qalasını da ələ keçirən xəzərlər, qotların Krımdakı hakimiyyətlərinə tamamilə son qoydular. Qara dənizin şimal hssəsinin və Krımın Xəzər xaqanlığı tərəfindən tutulması, Xəzər xaqanlığı və Bizans arasındakı əlaqələrin daha da sıxlaşmasına gətirib çıxarmışdır. Xəzərlərin Krımı tutmasından əvvəl, 695-ci ildə taxtdan salınmış Bizans imperatoru II Yustinian Krım qotlarına sığınmışdı. Qotlar da II Yustinianı Xəzər xaqanı Busirə təhvil verdilər. 704-cü ildə Busir xaqan öz bacısını II Yustinian ilə evləndirdi. Yenidən Konstantinopola dönən II Yustinian hakimiyyəti ələ keçirsə də yenidən taxtdan salındı və öldürüldü.

Ərəb xilafətinə və Sasanilərə qarşı müharibələrdə Xəzər xaqanlığı və Bizans imperiyası arasında müttəfiqlik olmuşdur. Əlaqələri möhkəmləndirmək üçün Bizans imperatoru III Leon, Bihar xaqanın qızıyla evlənmişdir. III Leonun Bihar xaqanın qızından olan oğlu IV Leon atasının ölümündən sonra 775-ci ildə Bizans taxtına çıxmışdır. Qohumluq diplomatiyasının da nəticəsi ilə iki tərəf arasında ticarət əlaqələri inkişaf etdi. 834–835-ci illərdə Xəzər xaqanlığının macarları və peçenəqləri nəzarət altında saxlamaq üçün inşa etdiriyi Sarkel qalasının tikilməsinə Bizans hökmdarı Feofil də dəstək göstərmişdir.

Xəzər-Bizans münasibətləri İmperator I Romanos Bizansın yəhudilərə qarşı olan münasibətilə pozulmuşdur. Beləliklə, Bizansdan qovulmuş bir çox yəhudi Xəzər xaqanlığına sığındı və 932-ci ildə Bizans və xəzərlər arasındakı münasibətlər yenidən pozuldu. Xəzər xaqanı Bizansa cavab olaraq xaqanlıq ərazisindəki xristianları təqib etməyə başladı. Bu xəbər Bizans imperatoru I Romanosa çatdıqda imperator Xəzər xaqanlığına qarşı Kiyev knyazlığı ilə müttəfiqlik əlaqələri qurmağa başladı. Əlavə olaraq Bizans peçeneqlər, uzlar və alanlar ilə birləşərək Xəzər xaqanlığına hücum etsə də məğlub olmuşdur.

Ruslar ilə münasibətlər

Rusların xəzərlərə xərac verməsi-Radzivil salnaməsi, XVI əsr

Dövrün mənbələri Xəzər xaqanlığı ilə rus-slavyan tayfaları arasındakı əlaqələr haqqında 859-cu ildən sonra məlumat verməyə başlayıblar. İlk məlumatlarda xəzərlərin polyan, severyan, radimiç və vyatiç kimi rus-slavyan tayfalarını özlərinə tabe etdikləri və bac aldıqları haqqındadır. 884-cü ildə bu vəziyyətin qarşısını almaq üçün hərəkətə başlayan Kiyev knyazı Oleq Veşiy, həmin ildə severyanların üzərinə hücuma keçərək xəzərlərə bac vermələrini dayandırmaqlarını tələb etmişdi. 884-cü ildə rus-slavyan tayfaları xəzərlərə qarşı birləşdilər. Tərəflər arasında baş verən hərbi toqquşmalar Xəzər xaqanlığının ağır məğlubiyyəti ilə nəticələndi. 892-ci ildə ruslar 55 gəmisi ilə Xəzəryanı torpaqlara hücuma keçdilər. Ciyl və Deyləm sahillərinə, Təbəristan və Abaskun ərazilərinə ordu çıxardılar. Əhalini qarət etdikdən sonra bol qənimətlə geri döndülər. Slavyanlar Xəzər xaqanlığı ərazisindən keçib getdikləri üçün qənimətin bir hissəsini də Xəzər xaqanına verdilər, lakin Xəzər xaqanının müsəlman əsgərləri, rusların nə etdiklərini öyrənərək, ruslara hücum etmək üçün xaqandan icazəni istədilər. Xəzər xaqanı onların bu tələbinə müsbət cavab verdikdən sonra slavyanlara hücuma keçərək onları darmadağın etdilər.

IX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, ruslar Xəzər ərazilərində əsasən ticarətlə məşğul olmağa başladılar. Əldə etdikləri rahatlıq slavyanların Kiyev şəhərini də xəzərlərdən almasına gətirib çıxardı. Habelə, Dnepr çayından Qara dənizə qədər olan böyük ticarət yolları da slavyanlar tərəfindən ələ keçirildi. Xəzərlərin itirdikləri torpaqkardakı slavyan tayfaları da asılıqdan çıxdılar və Xəzər xaqanlığına vergi verməkdən imtina etdilər. 913-cü ildə ruslar Xəzər xaqanından icazə alaraq xaqanlıq torpaqlarından keçmiş və bəzi ərazilərə yürüşlər etmişlər. Razılığa əsasən əldə olunan qənimət bölüşdürülmüşdür, lakin 925-ci ildə rusların Xəzər xaqanından icazəsiz olaraq, xaqanlığın ərazisindən keçməyə başladılar. Bu xəbər Xəzər xaqanına çatdıqda Tmutarakan şəhəri yaxınlığında rusların qarşısını kəsmiş və onları məğlubiyyətə uğratmışdır. 939-cu ildə Kiyev knyazı I İqor yenidən Xəzər xaqanlığı ərazisinə, Tmutarakan şəhərinə hücuma keçdi. I İqorun hücumunun qarşısı alınsa da, yaranmış qarışıqlıqdan istifadə edən Bizans qüvvələrinin qarşısı alına bilmədi. Belə ki, Bizans qüvvələri Krım yarımadasının bir hissəsini ələ keçirdilər. 939-cu ildə Krıma yürüş təşkil edən Xəzər xaqanı II Aaron Bizans qüvvələrini Krımdan çıxardı. 941-ci ildə əks hücuma keçən Bizans donanmasının da qarşısı alındı. 944-cü ildə ruslar, xəzərlərin ərazisindən keçərək o dövrdə Qafqazın mərkəzi sayılan Azərbaycanın Bərdə şəhərinə hücuma keçdilər, kütləvi qırğınlar və qarətlər törətsələr də Xəzər xaqanlığı tərəfindən heçbir cavab tədbiri görülmədi. I Svyatoslav 965-ci ildə Xəzər xaqanlığı üzərinə yürüş təşkil etdi. Yürüş xəzərlərin məğlubiyyətilə nəticələndi və Sarkel şəhəri ruslar tərəfindən ələ keçirildi.

Digər Türk tayfaları ilə münasibətlər

IX əsrin ortalarına qədər inkişaf edən Xəzər xaqanlığı əsrin sonlarına doğru zəifləməyə başladı. Beləliklə, xəzərlərin ərazisində və sərhəd bölgələrində yaşayan türklər xəzərlərə qarşı aktivləşdilər. IX əsrin sonlarında qıpçaq və uzların Xəzər xaqanlığına hücumları dəf edilsə də onları tam məğlub etmək mümkün olmadı. 854-cü ildə kəbərlər, sonradan macarlar və bulqarlar xəzərlərin hakimiyyətindən çıxdılar. Həmçinin qərbdəki peçeneqlərin hücumları Xəzər xaqanlığının süqutunun sürətlənməsinə böyük təsir göstərdi. Peçeneqlər 860–880-ci illərdə uzlara qalib gələrək Xəzər xaqanlığı torpaqlarına, Don və Kuban çaylarının sahillərinə köç etmişlər.

Macarlar xəzərlərin hakimiyyətindən çıxdıqdan sonra Xəzər xaqanlığının himayəsi altında Macar dövlətinin (Arpad sülaləsi) əsasını qoydular. IX əsrin sonlarında, bulqarlar və peçeneqlərin macarları darmadağın etməsi nəticəsində, macarlar qərbə, indiki Macarıstan ərazisinə köç etdilər. 9-cu əsrin əvvəllərində peçeneqlər yenidən xəzərlərə hücum etsələr də, oğuzların köməyi bu hücumların qarşısını almağa Xəzər xaqanına böyük dəstək oldu. 970-ci ildən etibarən xəzərlərin nəzarətində yaşayan xalqların müstəqilləşməsi və peçeneq, uz, kuman-qıpçaq kimi türk tayfalarının hücumları nəticəsində Xəzər xaqanlığının onsuzda zəifləyən hakimiyyəti daha da ağır zərbə aldı. Xəzərlərdən bəziləri 965-ci ildən sonra Krımda, digərləri isə Xəzər dənizi və Qafqazda öz varlıqlarını davam etdirdilər. Bunun əsas səbəbi isə artıq torpaqların xəzərlərin idarəsi altından çıxması və burada başqa türk tayfalarının yerləşməsi idi. Habelə kuman-qıpçaqların Qərbi Sibirdən Volqa sahillərinə köç etmələriylə xəzərlərin Xarəzm və Türkistanla ticarət əlaqələrinin qarşısı kəsildi. Beləliklə hərbi və iqtisadi cəhətdən zəifləyən Xəzər xaqanlığlına son zərbə kuman-qıpçaqlar tərəfindən vuruldu.

Xaqanlığın süqutu

Tmutarakan

Xəzərlər I Svyatoslavın Kerç boğazını və Qafqazın Kuban sahillərini elə keçirməsinə baxmayaraq Krım ətrafında varlıqlarını davam etdirdilər. Bizans mənbələrinə görə ruslar və digər türk boyları müttəfiqlik quraraq Xəzər xaqanlığının dağılmasına səbəb oldular. Belə ki, 1016–1019-cu illərdə Bizans və Kiyev knyazlığı xəzərlərə qarşı ittifaq qurdular. Bizans imperatoru II Basileiosun göndərdiyi donanmanın köməkliyi ilə Kiyev rus knyazlığı Xəzər xaqanlığının tabeliyində olan Tmutarakan və ətrafını ələ keçirdilər. Müqavimət göstərən xaqan Georgius Tzul isə əsir alındı. Xaqan xristianlığı qəbul etdi və Arbon ləqəbini götürdü. Mstislav bundan sonra Tmutarakan knyazı olmuş və 1022-də ordusuna aldığı xəzərlərin da köməyiylə Kiyevdeki qardaşı I Yaroslava qarşı döyüşmüşdür. 1016-cı ildən sonra müstəqilliklərini Aşağı İdil boylarında, Azov və Krımda kiçik xanlıqlar quraraq davam etdirən xəzərlərə son zərbəni 1030-cu ildə peçeneqlər endirmişdir. 1095-ci ilə aid rus mənbələrində xəzərlər artıq Rus knyazlarına tabe olduqları xatırlanır. Xəzər Xaqanlığı Bizans imperatorluğunun da təsirləri səbəbiylə XI əsrdə süqut etmişdir.

Şaban Kuzquna görə xəzərlərin süqut səbəbləri daxili və xarici olmaq üzrə 2 hissəyə ayrılır. Xarici səbəblərin ən əhəmiyyətlisi, xəzərlərin coğrafi baxımdan son dərəcə əhəmiyyətli bir bölgəni əllərində saxlamalarıdır. Daxili səbəblərin başlıcaları isə; Ölkədə xəzərlərin geniş bir sahəyə yayılmasıyla; din, dil, birliyinin yox olması, hərbi sistemin pozulması və ölkənin passivləşməsi idi.

Qoldenə görə xaqanlığın X əsrin ikinci yarısından sonra süqutu qaçınılmaz idi. Xəzərlərin süqutu İudaizm dinində olduqları üçün deyil, mərkəzləşdirilməyən dövlət quruluşunun yəni köçəri tayfa ittifaqının zəiflikləri və İdil ətrafında dəyişən iqtisadi tarazlıqlarla əlaqədardır. Dövlətin dağılmasından sonra macarlar da daxil olmaqla müxtəlif xalqların arasına dağılan xəzərlərin bir qismi macarların hərbi qulluğuna daxil oldular. Dunlopa görə rusların donanmasının olması və belə bir donanmanın xəzərlərdə olmaması xəzərlərin quruda qazandıqları döyüş üstünlüklərini itirmələrinə gətirib çıxarmışdır.

İdarəetmə

Xəzər xaqanlığının dövlət idarəetməsi Göytürk xaqanlığının idarə sisteminin davamı olsa da, bəzi fərqli məqamlar özünü göstərirdi. Hüdud əl-aləm əsərinə görə, dövlətin başında duran hökmdar yəni xaqan, Aşina sülaləsindən gəlirdi və qədim türk adətlərinə uyğun olaraq İlahi mənşəli sayılırdı. Buna görə də xaqan olmaq üçün bu sülalədən olmaq lazım idi. Xaqanlıq atadan oğula keçirdi və xaqanların Asena adlı dişi canavarın soyundan olduqlarına inanılırdı. Xəzərlərdə "xaqan qətl etmə" adəti vardı. Ərəb tarixçisi İstəxriyə görə xaqan vəzifəyə başladıqdan sonra müəyyən yaş müddəti müəyyən olunur və bu müddət tamam olduqdan sonra xaqan öldürülürdü. İbn Fədlana görə isə xaqan ən azı 40 il hakimiyyətdə qalırdısa yaşlılığın görə öldürülürdü. Bunun səbəbi isə hökmdarın qocalması, düşünmə və hökm vermə qabiliyyətini itirməsi düşüncəsi idi.

Digər türk dövlətlərində olduğu kimi Xəzər xaqanlığında da xaqanın müqəddəs bir gücü olduğuna inanılırdı. Xalq quraqlıq, qıtlıq və müharibələrdə uğursuzluqla üzləşərdisə bunda xaqanı günahkar hesab edirdilər və bu onun öldürülməsinə səbəb olurdu. Xaqanın köməkçisinə kündür, onun da köməkçisinə çavışqır deyilirdı. Bu şəxslərdən başqa heç kim xaqanın yanına girə bilməzdi. Xaqanın düşmənə qarşı göndərdiyi ordu məğlub olardısa, qaçaraq geri dönənlər öldürülərdi, komandan və xaqan köməkçisi cəzalandırılırdı. Xəzərlərə tabe olan digər qövmlər mərkəzdən göndərilən il-teber və ya tudun deyilən şəxslər tərəfindən idarə olunurdu. Xaqanın həyat yoldaşına digər türk dövlətlərində olduğu kimi xatun deyilirdi. Xaqan öldükdən sonra xüsusi diqqətlə hazırlanmış məzarda dəfn olunurdu. Zaman keçdikdə Xəzər xaqanının mövqeyi zəiflədi. O.Pritsaka görə tarixçi əl-Yəqubinin IX əsrə aid olan yazılarında 799-cu ildə xaqanın həm ən üst səviyyədə idarəçi, həm də ordu komandanı olduğunu, ancaq 833-cü ilə gəldikdə isə səlahiyyətlərini digər bir idarəçi olan "bek"lə bölüşdüyünü yazırdı. İbn Fədlana görə bekin hər cür qadağa qoymağa, cəzalandırmağa, bağışlamağa və dövlət işlərini idarə etməyə səlahiyyəti çatırdı. Buna baxmayaraq yenə o dövrün qaydalarına görə bek sıralamada yalnız titulu kimi qalmış xaqandan sonra, ikinci gəlirdi. Bekin ən önəmli məsuliyyətlərindən biri də ordu komandanlığını yerinə yetirməkdi. Xəzər xaqanlığında idarəetmədə üçüncü pillədə duran şəxsə kender, dördüncü pillədə duran şəxsə isə cavışqar (kenderin vəkili) deyilirdi. Beşinci pillədə isə tərxan qərar tuturdu. Tərxanın vəzifəsi Xəzər xaqanlığı ordularında alay komandanlığını yerinə yetirmək və köməkçi ordulara komandanlıq etməkdi. Eyni zamanda VIII əsrdə Atilin valisi də tarxan titulunu daşıyırdı.

Xəzər əsgəri

İstəxriyə görə Xəzər xaqanlığının ordusu 12000 nəfər idi. Əsgərlərin bir qismi istisna olmaqla digərləri nizamlı şəkildə maaş almırdı. Onlar maaşlarını uzun müddətə və nizamlı olmayan aralıqlarla alırdılar. Xəzərlərin muzdlu döyüşçüləri yox idi və şəhərlərin müdafiəsi könüllülər tərəfindən həyata keçirilirdi. Buna baxmayaraq IX əsrin ortalarından başlayaraq ticarətin inkişaf etməsi ilə hərblə məşğul olanların sayı getdikcə azalırdı və bu da muzdlu döyüşçülərin yaranıb saylarının artmasına səbəb oldu. Bundan başqa Xarəzmdən gələn və "arsiya" adlandırılan İran mənşəli müsəlman əsgərlər xaqanın şəxsi mühafizəsini təşkil edirdi. Bundan başqa mənbələrdə Xəzər ordusunda rusların da yer aldığına rast gəlinməkdədir. Xəzər ordusunun dəniz qüvvələri olduğuna isə rast gəlinmir.

Xəzər xaqanlığında vilayət hakimi vəzifəsini yerinə yetirənlər tudun adlanırdı və onlar xaqan tərəfindən təyin olunurdu. Tudunların vəzifəsi vergi yığmaq və gömrüyə nəzarət etməkdi. "Balıqçı" adı verilən yerli sahil mühafizə xidmətləri də mövcud idi. Ancaq bəzi şəhərlərdə tudun və balıqçılarla eyni vəzifələri yerinə yetirən və seçilərək iş başına gətirilən şəxslər də vardı. Babaqhuq (şəhərin atası) adı verilən bu cür idarəçilərdən biri Xersonu 805–840-cı illərdə idarə etmişdi. Başqa bir babaqhuq isə 703-cü ildə Tmutarakanın idarəçisi idi.

Xəzərlərin idarə sistemi rusların qurduğu Kiyev knyazlığına da təsir etmişdi. Rusların kumanlara hücumundan sonra məğlub olmasından bəhs edən İqor dastanında Novqorod-Sverskprensi İqorun titulu "xaqan"dır. Hüdud əl-aləm adlı əsərdə də İqordan "rus xaqanı" şəklində bəhs olunur.

Bütün inanclardan olan insanların məhkəmədə təmsil olunmasını təmin edən və beləliklə tolerantlıq yaradan xəzərlər, nizamlı bir hüquq sistemi qurmuşdular. Ali məhkəmə paytaxtda 4 fərqli inancı təmsil edən 7 baş hakimdən ibarət idi. Atildəki məhkəmədə isə əsasən ticarətlə bağlı şikayətlərə baxılırdı.

İqtisadiyyat

Xəzərlərin əsas gəlirlərini ticatətdən əldə etsələr də, ixrac etmək üçün məhsulları az idi. Ən çox bal, yapışdırıcı, arı mumu, un, məxmər və kürk ixrac edilməkdə idi. Ticarət karvanları və ticarət gəmiləri məhsulun onda bir miqdarında vergi verirdilər. Habelə Xəzər dənizindən gələn gəmilərdən də gömrük vergisi alınırdı. Xəzərlər müsəlman və rus tacirlərin ölkə ərazisindən keçmələrinə maneə törətmirdilər. Bu tacirlər əsasən X əsrdə İdil şəhərində davamlı ticarətlə məşğul olmuşdular və bir çoxu şəhərdə məskunlaşmışdılar. İdildən başqa Sakşın şəhəri də mühüm ticarət mərkəzlərindən idi. VIII və XI əsrlərdə Xəzər xaqanlığı ərazisində asayiş və təhükəsizlik qorunduğu üçün tarixdə bu dövr Xəzər sülhü dövrü olaraq adlandırılır.

Sarkel qalasından tapılmış əşyalar sübut edir ki, xəzərlərin bir çox qəbilələr və türk cəmiyyətləri ilə böyük iqtisadi-ticarət əlaqələri mövcud olmuşdur. Əlavə olaraq xaqanlıq ərazisində kənd təsərrüfatı, xüsusən də heyvandarlıq yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Heyvandarlıq əsasən çaylara yaxın ərazilərdə, yəni heyvanların yemlənməsi daha rahat olan ərazilərdə yayılmışdı. Xəzərlər geyim və bir qism ehtiyacları isə Ərəb xilafəti və Bizansdan idxal etməkdə idilər. Xəzər qılınclarına ruslar tərəfindən böyük maraq var idi.

Xəzər xaqanlığının şimal hissəsində taxılçılıq, cənubundə isə heyvandarlıq inkişaf etmişdi. Xaqanlıq ərazisində darı, buğda, arpa, çovdar, çətənə və noxud kimi fərqli bitkiçilik məhsulları yetişdirilirdi. Arxeoloji qazıntılar zamanı xəzərlərə aid yemiş və xiyar toxumları tapılmışdır. Heyvandarlıqda yetişdirilən heyvanlara qoyun, at, eşşək və donuz daxil idi. Kənd təsərrüfatı heyvanlarından başqa dəvəçilik və arıçılıq da inkişaf etmişdi. Bundan başqa qunduz, maral, vəhşi donuz və dovşan da ovlanırdı.

Ticarət fəaliyyəti baxımından inkişaf etmiş Xəzər xaqanlığı, Asiya və Avropa arasında bir çox ticarət marşrutuna nəzarət edirdi. Xəzərlər Xarəzm və hətta İsveç ilə da ticarət əlaqələrinə malik idilər.

Mədəniyyət

Xəzər qalası Sarkelin havadan görünüşü. Qazıntılar, 1930-cu illərdə Mixail Artamonov tərəfindən aparılmışdır.

Xəzərləri memari və sənət əsərlərinin tağıldığı ən önəmli arxeolojiq mərkəzlər Sarkel, Mayatsko şəhərləri və Salvato kurqanlarıdır. Həmçinin Şimali Qafqazda Don və Dnepr çaylarının hövzələrində mühüm arxeoloji qalıqlar tapılmışdır. Xəzərlərin hakimiyyəti haqqında dövrün tarixi mənbələrində çox məlumat verilmir. Xəzərlər türk olduqları üçün köçəriliklə də məşğul olmuşlar. Əlbəttəki, bu xəzərlərin memarlıq və şəhər quruculuğu fəaliyyətlərinə də öz təsirini göstərməkdə idi. Sovet arxeoloqlarının apardıqları araşdırmalara görə xəzərlər, hunlardan daha fərqli və daha yüksək mədəniyyət səviyyəsinə çatmışlar. Xəzərlərin evləri böyük çadırdan düzəldilirdi. Evin üst hissəsi isə keçə ilə örtülürdü.

Sarkel qalasında xəzərlərə aid ləl-cəvahirat, bəzəkli boşaqablar, güzgü kimi bəzək əşyalarının tapılması, xəzərlərdə qızıl və gümüş sənətkarlığının yaxşı inkişaf etdiyini və xəzərlərin bəzək və geyim əşyalarına həssas olduqlarının göstəricisidir. Ümumən xəzərlərin mədəniyyəti və təsirləri sərhəd olduqları bütün xalqlara təsir etmişdir. Məsələn Xristianlığı qəbul etməsi məşhur olan Kiyev knyazı I Vladimir özünə xaqan titulunu götürmüşdür.

Rusların pencəkləri qısa, xəzərlər, bulqarlar və peçeneqlərin pencəkləri isə uzun idi. Bu pencəklər, əslində Aşkenazi yəhudilərin XIX yüzildə geyindikləri paltarlara bənzəyən koftalar idi. Türk kişiləri və qadınları saçlarını hörərdilər. VII əsrə aid Çin dilində bir mənbənin yazdığına görə təkcə xaqan saçlarını aça bilərdi. Xaqandan başqa digər əyanlar və döyüşçülər saçlarını hörməli idilər.

Dil və yazı

Xəzər əlifbası ilə yazılmış və dövrümüzə çatmış tək cümlə HWQWRWM = Hukurim = "OKURUM"

Xəzər dili qədim türk dillərinə daxildir (VI–X əsrlər). Xəzər dilində yazılmış heçbir əsər dövrümüzə çatmadığı üçün onların dili haqqında konkret məlumatlar yoxdur. Xəzərlərdən günümüzə çatan iki məktub qalmışdır. Bu məktublar ivrit dilində yazılmışlar. Sənədlərdən hər ikisi Yusif xaqanın dövrünə aiddir. Birinci sənəd Yusif xaqan tərəfindən 960-cı ildə Əməvilərin Kordova əmiri III Əbdürrəhmanın vəziri Hasday ibn Şapruta yazılmışdır. Digərinin qalıqları isə Misirdə tapılmışdır.

Barthold və Minorski kimi rus tarixçilərinin fikrinə görə xəzər dili İdil bulqarlarının dillərinə bənzəyir və dövünüzdəki çuvaş dilinin də bulqar dilinə və xəzər dilinə bənzədiyini nəzərə alaraq xəzər dilini türk dillərinin qolu olan çuvaş dilinə yaxın olduğu fikrini irəli sürmüşlər. Ümumən Xəzər xaqanlığı ərazisində başqa türk dillərində də danışılırdı.

Şimali Qafqazda yaşayan qaraçay, balkar və qafqaz dillərində xəzər dilindən sözlər indi də işlədilir. Polşada yaşayan türk xalqlarından olan kəraimlər də yəhudidirlər və qədim xəzər dilində danışırlar.

Din

Xəzərlər tərəfindən zərb etdirilmiş sikkə. Sikkənin üzərinə "Məhəmməd Allahın elçisi" sözünün əvəzinə "Musa Allahın elçisi" yazılmışdır.

Xəzər xaqanlığı daxilində bir çox din mövcud olmuşdur. Xəzərlərin ilk və ən uzun ömürlü dinləri Tanrıçılıq dini olmuşdur. Xəzərlər də digər türklər kimi təbiəti müqəddəs hesab edirdilər. Xaqanlıq daxilində erkən meydana çıxan dinlərdən biri də Xristanlıq idi. Müsəlmanlıq isə Ərəb xilafətinin işğalları dövründə Xarəzmdən gələn tacirlər vasitəsilə Xəzər xaqanlığında yayılmışdır. Xəzər xaqanlığının süqutundan sonra xristianlar Rus ortodoks kilsəsi içərəsində əridilər.

Xəzər xaqanlığı ölkənin rəsmi dinini İudaizm elan etsə də onların hansı məzhəbdən olmaları dəqiq bilinmir. Ərəb tarixçisi əl-Məsudinin yazdığına Xəzər xaqanı İudaizm dinini xəlifə Harun ər-Rəşid dövründə qəbul etmişlər. Ancaq "Konstantinin həyatı" adlı əsərə görə Xəzər xaqanı İudaizmi 861-ci ildə qəbul etmişlər. Xəzərlərin İudaizmi necə qəbul etdikləri məlum olmasa da, həmin dövrdə Qərbi Avropada yəhudilərin çox sayda olduğu məlumdur. Həmçinin Sasanilərin və Bizansın da təqibləri nəticəsində Dağıstana çəkilən yəhudilər burada dinlərini yaymağa başlamışdılar. Xəzər xaqanlığına Mesopatomiya və Xarəzmdən də çoxlu sayda yəhudi köç etməkdə idi. Ölkədəki 7 qazıdan 1-i Göy Tanrı (Tanrıçılıq) dinində olanların, 2-si müsəlmanların, 2-si xristianların, digər 2-si isə yəhudilərin məhkəmə işlərinə baxırdı. Bulan xaqanın və Obadi xaqanın dövründə İudaizmin sürətli yayılmasına baxmayaraq xaqanlar bu barədə heçbir səy göstərmir və ölkədə digər dinləri sıxışdırmağa cəhd etmirdilər. X əsrdə artıq xaqanlıq ərazisində İudaizm hakim dinə çevrilmişdir. Ərəb xilafəti qüvvələrinə məğlub olan Xəzər xaqanı çətin vəziyyətdə qalsa da, İslamı qəbul etmiş və Ərəb ordusunun geri dönməsindən sonra yenidən İudaizmi qəbul etmişdir. Ərəblərin geri dönməsindən sonra Xəzər xaqanlığında qalan iki fəqih ölkədə İslamı yaymağa başladılar. Xarəzmin də müsəlman əhalisinin bir hissəsi müharibə şəraiti və xəstəliklərin yayılması səbəbindən Xəzər xaqanlığına sığınmış və sonradan məscid inşa etmək və müsəlmanlarla döyüşməmək şərtilə orduda da xidmət etmişlər. Ukraynalı tarixçi Omelyan Pritsak xəzərlərin İudaizmə dönüşünü yəhudi radhanit səyyahlarının və iranlı yəhudi tacirlərin təsirləri ilə əlaqələndirir.

1999-cu ildə Aşkenazi yəhudilərinə aid Y xromosomlarında aparılan genetik araşdırmalar, onların DNA quruluşunun yəhudilər ilə yox, türklər ilə daha yaxın olduğunu sübut etmişdir.

Ədəbiyyat

• Ahmet Taşağıl, Hazarlar, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• Arkheograficheskoĭ kommissii. Летописи по Ипат Cкому Список, Saint Petersburg, 1871.
• Artamonov, Mikhail İllarionoviç. Hazar Tarihi (çev. D. A. Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2004. ISBN 9758839195
• Bálint, Csánad. "Some Archaeological Addenda to P. Golden's Khazar Studies", Acta Orientalia Academiae Sciendarun Hungaricae, 1981.
• Barkun, Michael. Religion and the Racist Right: The Origins of the Christian Identity Movement, UNC Press, ISBN 0-8078-4638-4
• Baştav, Şerif. "Hazar Kağanlığı Tarihi", Tarihte Türk Devletleri I, Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara, 1987
• Barthold, Vasiliy Vladimiroviç (1996). "Khazar". Encyclopaedia of Islam (Brill Online). Eds.: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill.
• Bowman, Stephen B., Ankori, Zvi The Jews of Byzantium 1204-1453 Bloch Pub Co (Aralık 2001).
• Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
• Brook, Kevin Alan. Bir Türk İmparatorluğu: Hazar Yahudileri, Nokta Kitap, İstanbul, 2005. ISBN 975-8823-73-6
• Kevin Alan Brook. "Are Russian Jews Descended from the Khazars?" Khazaria.com
• Kevin Alan Brook. "Tales about Jewish Khazars in the Byzantine Empire Resolve an Old Debate". Los Muestros, No. 54, p. 27.
• Brutzkus, Julius. "The Khazar Origin of Ancient Kiev", Slavonic and East European Review, 1944.
• Cameron, Averil. Byzantines and Jews: some recent work on early Byzantium, Byzantine and Modern Greek Studies 20 (1996): 249-274.
• Dunlop, Douglas M. The History of the Jewish Khazars, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1954.
• Dunlop, Douglas M. Hazar Yahudi Tarihi (çev. Z. Ay), Selenge Yayınları, İstanbul, 2008. ISBN 9758839346
• Dunlop, Douglas M. "The Khazars." The Dark Ages: Jews in Christian Europe, 711-1096. 1966.
• Edwards, Mike. "Searching for the Scythians", National Geographic, s.56, September 1996.
• Gauthier, Yuri V./Готье, Юрий B. Хазарская культура, Новая Восток, 1925
• Golden, Peter B. Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapeşte: Akademia Kiado, 1980.
• Golden, Peter B. Hazar Çalışmaları (Çev. E. Ç. Mızrak), Selenge Yayınları, İstanbul, 2006. ISBN 975-8839-44-6
• Golden, Peter B., Zuckerman, Constantine, Zajaczkowski, Ananiasz. Hazarlar ve Musevilik (çev. O. Karatay), Karam Yayınları, Çorum, 2005. ISBN 9756467118
• Golden, Peter B. "Khazar Turkic Ghulâms in Caliphal Service" (Journal Asiatique adlı gazetetede makalesi, 2004.)
• Golden, Peter B. "Khazar Turkic Ghulâms in Caliphal Service: Onomastic Notes" (Journal Article in Archivum Eurasiae Medii Aevi, 1993.)
• Golden, Peter B. "Khazars" (Book Chapter in Turkish-Jewish Encounters: Studies on Turkish-Jewish Relations through the Ages, 2001.)
• Golden, Peter B. "The Conversion of the Khazars to Judaism", 2007
• Marcel Erdal. "The Khazar Language". In: Golden et al. 2007, pp. 75–107.
• Minorsky, V. (Haz). Hudūd-al-'Ālam حدود العالم, Londra, 1936.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999. ISBN 9754372366
• Kinder, Hermann & Hilgemann, Werner, Dünya Tarihi Atlası, 1. Cilt, ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 2007. ISBN 9944-344-00-1
• Kitapçı, Zekeriya. Hz. Peygamber'in Hadislerinde Hazarlar, Türk Dünyası Dergisi, Mayıs 2002, no, 185, s. 38-42.
• Kmosko, Michael. Araplar ve Hazarlar, Türkiyat Mecmuası, 1935, C. III (çev: A. Cemal Köprülü)
• Koestler, Arthur. (1976): The Thirteenth Tribe: The Khazar Empire and Its Heritage. Random House, New York. ISBN 0-394-40284-7
• Koestler, Arthur. (2015): On Üçüncü Kabile: Orta Asya'nın Yahudi Türkleri - Hazarlar (çev. B. Dişbudak), Alfa Yayınları, İstanbul. ISBN 6051710501
• Kovalev, Roman K. "Creating Khazar Identity through Coins: The Special Issue Dirhams of 837/8." East Central and Eastern Europe in the Early Middle Ages, ed. Florin Curta, pp. 220–253. Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, 2005.
• Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara, 1992. ISBN 975-7734-00-4
• Kuzgun, Şaban. Hazar ve Karay Türkleri: Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi, Alıç Matbaacılık, Ankara, 1993. ISBN 975-95695-0-7
• Minorsky, Vladimir Feodoroviç (1936) Hudūd-al-'Ālam حدود العالم Londra.
• Miller, Timothy S., "The Legend of Saint Zotikos Accordinig to Constantine Akropolites", Analecta Bollandiana c.112, 1994
• Noonan, Thomas S. "Did the Khazars Possess a Monetary Economy? An Analysis of the Numismatic Evidence." Archivum Eurasiae Medii Aevi 2 (1982): 219-267.
• Noonan, Thomas S. "What Does Historical Numismatics Suggest About the History of Khazaria in the Ninth Century?" Archivum Eurasiae Medii Aevi 3 (1983): 265-281.
• Noonan, Thomas S. "Why Dirhams First Reached Russia: The Role of Arab-Khazar Relations in the Development of the Earliest Islamic Trade with Eastern Europe." Archivum Eurasiae Medii Aevi 4 (1984): 151-282.
• Noonan, Thomas S. "Khazaria as an Intermediary between Islam and Eastern Europe in the Second Half of the Ninth Century: The Numismatic Perspective." Archivum Eurasiae Medii Aevi 5 (1985): 179-204.
• Noonan, Thomas S. "What Can Archaeology Tell Us About the Economy of Khazaria?" The Archaeology of the Steppes: Methods and Strategies - Papers from the International Symposium held in Napoli 9-12 November 1992, ed. Bruno Genito, pp. 331–345. Napoli, Italy: Istituto Universitario Orientale, 1994.
• Noonan, Thomas S. "The Khazar Economy." Archivum Eurasiae Medii Aevi 9 (1995-1997): 253-318.
• Orkun, Hüseyin Namık. Türk Tarihi, Akba Kitabevi, Ankara, 1946.
• Ögel, Bahaeddini. İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi: Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003. ISBN 975-16-0417-6.
• Pritsak, Omeljan. "The Khazar Kingdom's Conversion to Judaism." (Journal Article in Harvard Ukrainian Studies, 1978)
• Pritsak, Omeljan. "The Pre-Ashkenazic Jews of Eastern Europe in Relation to the Khazars, the Rus', and the Lithuanians". Ukrainian-Jewish Relations in HIstorical Perspective, ed. Howard Aster and Peter J. Potichnyj. Edmonton, Alberta: Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, 1990. p. 7.
• Rossman, Vadim. Russian Intellectual Antisemitism in the Post-Communist Era, University of Nebraska Press, 2002. ISBN 0-8032-3948-3
• Rásonyi, László. Tarihte Türklük, Örgün Yayınevi, 2007. ISBN 9757651635
• Rice, Tamara Talbot. The Seljuks in Asia Minor. Thames and Hudson, Londra, 1961. pp. 18–19.
• Günah Çıkartıcı Theofanis,Günah Çıkartıcı Theophanes Vakainameleri (kronikler), Oxford University Press, 1997. ISBN 0-19-822568-7
• Togan, Zeki Velidi. Hazarlar md. İslam Ansiklopedisi, Cilt V, İstanbul, 1970
• Vasiliyev, Aleksandr Aleksandroviç. Bizans İmparatorluğu Tarihi I, İstanbul, 1943.
• Vital, David (1999): A People Apart: A History of the Jews in Europe. Oxford University Press. ISBN 0-19-821980-6
• Zuckerman, Constantine. On the Date of the Khazars' Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and Igor (Revue des Études Byzantines 53), 1995

1915-ci ildən əvvəlki

• The Book of Climates-Collection of Materials Relating to Places and Peoples of the Caucasus, El İstahrî, sayı:29, Tiflis, 1901.
• Kitâb'üt-Tenbih ve'l-İşrâf, El-Mesûdî, VIII. (Leiden, 1894)
• "The Book of Roads and Kingdoms-Collection of Materials Relating to Places and Peoples of the Caucasus", İbn Havkal, sayı:38, Tiflis, 1906.
• El-Memâlik ve'l Mesalik, İbn Hurdâdbih, Leiden, 1889.
• A Forgotten Turkish Nation in Europe-The Gentleman's Quarterly, Karl Blind, Cilt: CCXLI, No.19. Londra: Chatto & Windus, 1877, s.439–460.
• Itinéraires de la Terre Sainte, Carmody, Brüksel, 1847.
• Sur le Khazars. Vivien St. Martin. Paris, 1851.
• Der khazarische Königsbrief, Cassel, Berlin, 1877.
• Der Ursprung der Magyaren, Vambéry, Leipzig, 1882.
• Das Buch se-Chazari, Hirschfield, Breslav, 1885.
• Pre- and Proto-historic Finns, Abercromby, Londra, 1898.
• Osteuropäische und Ostasiatische Streifzüge, Marquart, Leipzig, 1903.
• An Unknown Khazar Document-Jewish Quarterly Review, Cilt III, s. 181–219, n.s., Filadelfiya, 1913.

Xarici keçidlər

• The Kievan Letter scan in the Cambridge University Library collection. (ing.)
• Khazaria.com  (ing.)
• Resources – Medieval Jewish History – The Khazars The Jewish History Resource Center, Project of the Dinur Center for Research in Jewish History, The Hebrew University of Jerusalem (ing.)
• Khazar Historic Maps at the Wayback Machine (archived 26 oktyabr 2009)
• The Kitab al-Khazari of Judah Hallevi, full English translation at sacred-texts.com  (ing.)
• Ancient lost capital of the Khazar kingdom found
• Hazarlar kimdir?  (türk.)
• www.khazaria.com — Hazar Tarihi.  (türk.)
• Памятники хазарской культуры в дельте Волги — Volga Deltası'nda Hazar Kültürü.  (rus.)