Altıgünlük müharibə

Altıgünlük müharibə (ivr. ‏מלחמת ששת הימים‏‎, translit. Milhemet Şeşet Ha Yamim), Uğursuzluq (ərəb. النكسة‎, translit. Əl-Nəksa), 1967-ci il müharibəsi (ərəb. حرب 1967‎, translit. Hərb 1967), İyun müharibəsi, 1967-ci il Ərəb-İsrail müharibəsi və ya Üçüncü Ərəb-İsrail müharibəsi — 1967-ci ilin iyun ayının 5-dən 10-a qədər İsrail ilə qonşuları Misir – o dövrdəki rəsmi adı ilə Birləşmiş Ərəb Respublikası, Suriya və İordaniya arasında baş vermiş hərbi münaqişə. Birinci Ərəb-İsrail müharibəsindən sonra qonşu dövlətlər arasında münasibətlər normallaşmadı. İsrail Misirin 1950-ci ildən bağladığı Tiran boğazını yenidən öz gəmilərinin keçməsinə açmaq üçün 1956-cı ildə Sinay yarımadasını işğal etdi (İngiltərə və Fransanın yardımı ilə). Bir müddət keçdikdən sonra İsrail buradan qoşunlarını geri çəkməyə məcbur oldu, lakin bunun müqabilində Misirlə Tiran boğazının həmişə açıq saxlanılması barədə razılıq əldə edildi. Bölgəyə BMT-nin Sülh Qüvvələri yerləşdirilsə də, silahsızlaşdırma barədə razılığa gəlmək mümkün olmadı. Müharibənin başlanmasına bir neçə ay qalmış münasibətlər xeyli gərginləşmişdi. Misirin Tiran boğazını bağlamaqla bağlı təhdidlərinə İsrail tərəfi 1956-cı ildəki mövqeyinin dəyişmədiyini bildirməklə cavab verdi, yəni Tiran boğazının bağlanılmasını İsrail özünə qarşı müharibə elanı kimi qəbul edəcəkdir (a casus belli). May ayında Misir prezidenti Camal Əbdül Nasir Tiran boğazının bağlanıldığını və qoşunlarını İsraillə sərhədə cəmləşdiriləcəyini elan etdi. Bundan bir qədər sonra İsrail Hərbi Hava Qüvvələri Misir Hərbi Hava Qüvvələrinin və hava limanlarının əksəriyyətinin darmadağın edilməsi ilə nəticələnən hava hücumunu reallaşdırdı. İsrail tərəfi bu hücumun Misirin hücumunu qarşısını almaq üçün olduğunu bildirmişdi. Bu hadisə müharibə ilə bağlı ən çox müzakirə edilən hadisələrdən biridir. Misir Silahlı Qüvvələri hazırlıqsızlıq yaxalanmışdı. İsrailin ilk hücumu nəticəsində Misir Hərbi Hava Qüvvələrinin demək olar ki, bütün bölmələri və texnikası döyüş qabiliyyətindən məhrum edildi. Bunun ardınca yenə misirlilərin gözləmədiyi halda İsrail qüvvələri Qəzzəyə və Sinaya qurudan hücuma keçdilər. Hazırlıqsız Misir qüvvələri geri çəkilməyə başladı və qısa müddət sonra Camal Əbdül Nasir Sinayın boşaldılması barədə əmr verdi. İsrail bu döyüşlərdə az sayda itki versə də, Misir xeyli canlı qüvvə və zirehli texnika itirdi. Müharibənin başlanmasından bir həftə əvvəl Misir ilə İordaniya müdafiə pakti imzalamışdı. Bu razılaşmaya görə İordaniya müharibədə heç bir aktiv rola sahib olmayacaqdı və onun əsas vəzifəsi İsrailin bu regionda yeni torpaq qazanmasına mane olmaq idi. İordaniya Hərbi Qüvvələri Misir Baş Qərərgahına tabe edilmişdi. Misirə ilk hücum reallaşdıqdan sonra İordaniya ordusunun misirli komandanı Qahirədən dərhal İsrail üzərinə hücuma keçmək barədə əmr almışdı. İordaniyalılar Misirin hərbi qüvvələrin darmadağın edib geri dönən İsrail qırıcılarını İsrailin hücumunu dəf edib, əks hücuma keçən Misir qırıcıları olduqlarını düşünmüşdülər. İsrailin əks-hücumu nəticəsində Şərqi Yerusəlim də daxil olmaqla, İordan çayının qərb sahili o cümlədən, Qolan təpələri işğal edildi. 8 iyunda Misir və İordaniya atəşkəsə razılıq verdilər. 9 iyunda Suriya da atəşkəsə razılaşdı. 11 iyunda isə İsrail atəşkəsi imzaladı. Bu müharibə nəticəsində İsrail Misir, İordaniya və Suriyanın hərbi sektoruna çox böyük zərbə vurdu. Ərəb dövlətləri ümumilikdə 20.000 canlı qüvvə itirdi, halbuki İsrailin itkisi cəmi 1000 nəfər olmuşdu. İsrailin bu qədər asan qələbə qazanmasının səbəbi güclü hərbi xadimlərə malik olması, möhtəşəm müharibə planı hazırlaması ilə yanaşı, Ərəb dövlətlərinin hərbi xadimlərinin döyüş bacarığının zəif olması və müharibəyə yaxşı hazırlaşmaması ilə əlaqədar idi. Müharibə nəticəsində İsrail Misirdən Sinay yarımadasını, Qəzzə keçidini, İordaniyadan Şərqi Yerusəlim də daxil olmaqla İordan çayının qərb sahilini, Suriyadan isə Qolan təpələrini ələ keçirdi. Müharibədə əldə edilən uğursuzluqdan sonra Camal Əbdül Nasir bütün məsuliyyəti öz üzərinə götürərək istefa verdi, lakin bütün ölkə boyunca Nasir lehinə mitinqlər başladı və o, yenidən vəzifəsinə geri qayıtdı. Altıgün müharibəsində İsrailin asanlıqla qələbəsi İsrail Silahlı Qüvvələrində həddindən artıq özünəinamın yaranmasına səbəb oldu. Bunun nəticəsində də, Yom Kippur müharibəsinin ilk günlərində İsrail anidən məğlub oldu, lakin bir müddət keçdikdən sonra İsrail qüvvələri yenidən üstünlüyü ələ ala bildilər. Müharibənin yaratdığı ən böyük problemlərdən biri də qaçqınlar məsələsi olmuşdur. Müharibə nəticəsində 300.000 fələstinli İordan çayının qərb sahilindən, təxminən 100.000 suriyalı isə Qolan təpələrindən köçməyə məcbur oldu. Ərəb dövlətlərində yaşayan yəhudilər ya ölkədən qovuldular, ya da ölkəni tərk etməyə məcbur edildilər. Köçənlər daha çox İsrailə və Avropaya köçmüşdür. Ərəb dövlətlərindən Misir, Suriya, İordaniya müharibədə birbaşa iştirak etsə də, onlara İraq və Livan hərbi yardım göstərmiş, demək olar ki, yerdə qalan digər bütün Ərəb dövlətləri iqtisadi və siyasi dəstək vermişdilər.

Altıgünlük müharibə
Ərəb-İsrail müharibələri
İsrailin müharibədən əvvəl sahib olduğu və müharibədən sonra əldə etdiyi ərazilər. Aqaba körfəzi ilə və Qırmızı dənizi birləşdirən Tiran boğazı qapadılmışdır.
Tarix	5 iyun 1967 – 10 iyun 1967
Yeri	Orta Şərq
Səbəbi	Ərəb-İsrail münasibətlərinin gərginləşməsi
Nəticəsi	İsrailin qələbəsi Misirdən Qəzzə və Sinay yarımadası Suriyadan Qolan təpələri İordaniyadan Şərqi Qüds və Qərb sahili İsrail tərəfindən işğal edildi
Münaqişə tərəfləri
İsrail  Misir  Suriya  İordaniya  İraq Hərbi dəstək:  Livan Fələstin Azadlıq Təşkilatı
Komandan(lar)
Levi Eşkol Moşe Dayan İshaq Rabin Uzi Narkiss Mordeçay Qur İsrail Tal Mordeçai Hod Yeşayahu Gaviş Ariel Şaron Ezer Veizman Şlomo Erell David Elazar Camal Əbdül Nasir Əbdülkərim Əmir Əbdül Riad Kral Hüseyn Zaid ibn Şakir Əsəd Qhanma Hafiz Əsəd Salah Cədid Nurəddin əl-Atassi Əbdül Rəhman Arif
Tərəflərin qüvvəsi
50.000 əsgər 214.000 nəfərlik ehtiyat qüvvələr 300 qırıcı 800 tank Ümumi:264.000 nəfərlik ordu (100.000 nəfəri döyüşlərə cəlb edilmişdir) Misir: 240.000 əsgər Suriya, İordaniya və İraq: 307.000 əsgər 957 təyyarə 2.504 tank Livan: 2 qırıcı
İtkilər
776–983 ölü 4.517 yaralı 15 əsir Texnika: 46 təyyarə 400 tank Misir: 10.000 – 15.000 ölü və ya itkin 20.000 yaralı 5.500 əsir İordaniya: 696 nəfər ölü və ya itkin 2.500 yaralı 533 əsir Suriya: 2.500 ölü 5000 yaralı 591 İraq: 10 ölü, 30 yaralı Livan: 1 qırıcı Yüzlərlə tank 452-dən çox qırıcı 20 israilli mülki şəxs ölmüş 34 nəfər ABŞ dəniz piyadaları korpusu, ABŞ Hərbi Donanması və Milli Təhlükəsizlik Agentliyi əməkdaşı ölmüş İddia edilənə görə, 17 Sovet hərbi dənizçisi ölmüşdür.
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Arxa plan

1967-ci ilin 22 mayı, Misir prezidenti Nasir Sinaydakı Qifqafa bazasında Misir pilotlarına deyir: "Yəhudilər bizi müharibə ilə qorxudur. Biz isə onlara deyirik – əhlən və-səhlən

Diplomatik münasibətlər

1948–1949 Ərəb-İsrail müharibəsi İsrailin quruluş müharibəsi idi. 1956-cı il Süveyş böhranı isə Misir ilə Qərbi qarşı-qarşıya gətirən müharibə olmuş və İsrail bu müharibədə bir növ "yan qüvvə" rolunu oynamışdır. 1967-ci ildəki Ərəb-İsrail müharibəsi isə İsrail ilə bütün Ərəb dünyasını qarşı-qarşıya gətirən və nəticələri baxımından da Orta Şərqdə təsirlərini indiki dövrə qədər davam etdirəcək yeni bir dövr açmışdır. Süveyş böhranınıdan Altıgünlük müharibəyə qədərki dövrdə regionda xeyli diplomatik hadisələr baş vermiş və bunların nəticəsi də müharibəyə gətirib çıxarmışdır. Dünyada Soyuq müharibənin gərginləşməsi Orta və Yaxın Şərq regionuna da təsirsiz ötüşmədi. Kuba böhranı və Pekin-Moskva toqquşmaları da Ərəb-İsrail münaqişəsinə öz təsirini göstərmişdi. Bundan əlavə Sovet İttifaqı Orta Şərq məsələsində Süveyş böhranı zamanı qazandığı siyasi və diplomatik üstünlüyü itirməmək üçün Ərəb-İsrail toqquşmalarında Misirdən və ümumilikdə Ərəb dünyası tərəfdən çıxış etmişdir. Süveyş böhranı və Eyzanhauer doktrinasından sonra Orta Şərqin ənənəvi üstün dövlətləri olan İngiltərə və Fransa ABŞ və SSRİ tərəfindən sıxışdırılaraq regiondan çxarıldılar. Bu baxımdan müharibənin baş verməsində SSRİ və ABŞ arasında gedən Soyuq müharibə də əsas amillərdən olmuşdur.

Eyzenhauer doktrinası

Əsas məqalə: Eyzenhauer doktrinası

1956-cı il Süveyş böhranından sonra ABŞ Yaxın Şərqdə daha da fəallaşdı. 1957-ci ilin yanvarın 5-də ABŞ prezidenti D. Eyzenhauer Yaxın və Orta Şərq ölkələrində Birləşmiş Ştatların siyasəti haqqında xüsusi məktubla konqresə müraciət etdi. Eyzenhauerin bu məktubu Sovet İttifaqının və beynəlxalq kommunizmin təcavüzünə qarşı yönəldilmişdi. O, regionda böhranlı vəziyyətin hökm sürdüyünü, həmin dövrdə dünyada neft ehtiyatlarının 2/3-sinin burada cəmləşdiyini və Yaxın Şərqin Avropa, Asiya və Afrika arasında qapı rolu oynamasını və üç səmavi dinin yarandığı yer olduğunu bildirərək, lazım olduğu təqdirdə Yaxın və Orta Şərqdə ABŞ hərbi qüvvələrini tətbiq etməyə icazə verilməsini konqresdən xahiş etdi. Prezident doktrinanın məzmununu konqresə göndərdiyi məktubda izah edirdi:

Hər hansı bir ölkə digər dövlət tərəfindən hər hansı bir təcavüzə məruz qalarsa, o ABŞ–ın iqtisadi və hərbi köməyindən istifadə edə bilər.

Eyzenhauer öz doktrinasında Sovet təhlükəsini xüsusilə qeyd edirdi. O, göstərirdi ki beynəlxalq kommunizmin təhdid etdiyi istənilən millət öz ərazi bütövlüyünü və siyasi müstəqilliyini təmin etmək üçün hərbi yardıma ehtiyac hiss edərsə ABŞ onlara kömək etməyə hazırdır. Qlobal siyasi səpkidə doktrina irimiqyaslı hərbi münaqişələrə cavab olaraq irəli sürülmüş və SSRİ–nin Süveyş böhranı ilə əlaqədar olaraq Misirə soxulmaq cəhdinin qarşısının alınmasına yönəldilmişdi. Böyük Britaniya və Fransanın uğursuzluğu nəticəsində regiondakı qüvvələr balansında boşluq yaranmışdı. Ona görə də prezident regionda ABŞ-nin təsirinin gücləndirilməsini vacib hesab edirdi. Vəziyyəti mürəkkəbləşdirən amillərdən biri Misir lideri Camal Əbdül Nasirin SSRİ ilə ABŞ-nin maraqlarının toqquşmasına imkan yaradan mövqeyi idi. Camal Əbdül Nasir bu dövrdə kömək aldığı üçün "müsbət bitərəf" mövqedə dururdu. Eyzenhauer Konqresə göndərdiyi məktubda yazırdı:

...mən məktubumda ölkədəki vəziyyət haqqında ümumi beynəlxalq şəraitin xülasəsini verirəm. Bütün dünya ümid bəsləyir ki, biz azadlığı təmin etməyi ilk növbədə öz şəxsi işimiz hesab etməliyik. Orta Şərqdə vəziyyətin xeyli mürəkkəbləşdiyini ilk növbədə mən sizə izah etmək istəyirəm. İlk növbədə xatırlatmaq istəyirəm ki, bizim əsas milli məqsədimiz beynəlxalq işlərdə bütün dünyada sülhü təmin etməkdir. Bu sülh hüquqa əsaslanmalıdır. Bu sülh dünyanın bütün xalqlarını əhatə etməli və möhkəm olmalıdır. Həm də bu böyük və ya kiçikliyindən asılı olmayaraq dünyanın bütün dövlətlərinə aid edilməlidir. Sülh proqramının əsas hissələrindən biri dövlətlərin bir-birinə inamı və qarşılıqlı etibarıdır. Bu inam bahalı silahlarla yaradılmış hamiləlikdən qurtarmağın əsas yoludur. Bizim hökumətimiz bu məqsədə çatmaq üçün yorulmaz iş aparır, lakin biz o zaman müvəffəqiyyət qazana biləcəyik ki, bütün dövlətlərdə sülhün mövcudluğu ilə bizim səylərimizin birləşməsi təmin edilsin. Orta Şərqdə vəziyyət öz mürəkkəb və uzun tarixində ən kəskin nöqtəsinə çatmışdır. Son onilliklərdə əksər dövlətlər burada tam öz idarələrini təmin etməyi bacarmamışlar. Başqa dövlətlər regionda əhəmiyyətli nüfuz qazansalar da, ancaq onların təhlükəsizliyi ilk növbədə güclərin nə dərəcədə olması ilə müəyyən edilirdi. Birinci Dünya müharibəsindən sonra bu ölkələrdə özünüidarəyə və müstəqilliyə doğru inkişaf müşahidə edilməyə başladı. Hadisələrin belə gedişini ABŞ alqışladı. Bizim ölkəmiz Orta Şərqin bütün dövlətlərinin tam suverenliyini, müstəqilliyini dəstəkləyir. Müstəqilliyə təkamül yolu ilə nail olmaq sülh prosesinin əsasında dayanır. Ancaq regionda tez-tez həyəcanlar baş verir. Daim qarşılıqlı etimadsızlıq və qorxu sərhədlərin pozulması ilə müşahidə olunur. Bu isə gərginliyi artırır. Orta Şərqin müəyyən ərazilərində qeyri-sabit şərait yaradır. Tamamilə bu yaxınlarda orada hərbi əməliyyatlar başlamış, Qərbi Avropa dövlətlərinin işə qarışması ilə nəticələnmişdir. Həmin Avropa dövlətlərinin regionda təsiri güclü olsa da, hadisələrin gedişi indi onların nüfuzunun bu regionda aşağı düşdüyünü göstərdi...

Eyzenhauerə görə iki şey edilməli idi: birincisi bölgə dövlətlərinin iqtisadi çətinliklərinin aradan qaldırılmasına yardım etmək, ikincisi isə kommunizm təhlükəsinin nələrə yol açacağını onlara başa salmaq, nəticədə bu ölkələri kommunizmə əks mövqeyə gətirmək.

Bu hədəfləri əsas götürən Eyzenhauer 5 yanvar 1957-ci ildə Konqresə göndərdiyi və Eyzenhauer doktrinası adını alan məktubunda bütün bunları açıqladıqdan sonra, Konqresdən aşağıdakı məsələlərdə ona səlahiyyət verməsini xahiş edirdi:

• Müstəqilliklərini qorumaq üçün iqtisadi inkişaf etməkdə olan Orta Şərq ölkələrinə iqtisadi yardımlar etmək.
• Bu ölkələr arasından müraciət edən ölkəyə hərbi yardımlar etmək.
• Beynəlxalq kommunizmin nəzarəti altında olan hər hansı bir dövlətdən gələcək açıq silahlı hücuma qarşı bölgə dövlətləri istədiyi təqdirdə, ABŞ Silahlı Qüvvələrinin istifadəsi.

Bu məqsədləri reallaşdırmaq üçün prezident Eyzenhauer 3 il müddətinə, hər il üçün 200 milyon dollar vəsait istəyirdi. Doktrinanın Orta Şərqdə ABŞ ordusundan istifadə bəndi Senatda böyük mübahisələrə səbəb oldu. Buna baxmayaraq, Eyzenhauer istədiyi səlahiyyətləri ala bildi və "Joint Resolution to Promete Peace and Stability in the Middle East" adını alan Konqres qərarı 9 martda qüvvəyə mindi.

Doktrinanın İsrail parlamentində qəbulu xeyli çətinliklərlə üzləşdi, lakin uzun sürən mübahisələrdən sonra Ben Qurion doktrinanın müharibə şəraitində İsrailin təhlükəsizliyini tam olaraq təmin etmədiyini etiraf etdi, buna baxmayaraq, müharibənin qarşısının alınmasına kömək edəcək bir faktor olduğunu bildirdi. İsrailin doktrinanı qəbul etməsi ilə SSRİ tərəfindən dəstəklənən Ərəb dövlətlərinə qarşı artıq tək olmayacağını söylədi. 1957-ci ilin 4 iyununda İsrail parlamenti Eyzenhauer doktrinasını 39 bitərəf, 5 əleyhinə, 59 nəfər lehinə olmaqla qəbul etdi. 5 əleyhinə səs İsrail Kommunist partiyasının deputatlarından gəldi. Bitərəf səsləri isə sağçı Herut, mərkəzçi Ümumi Sionistlər, Axdut və Mapam partiyaları vermişdi.

Doktrina SSRİ-yə hərbi təzyiq göstərmək və Dalles diplomatiyasının əsasını təşkil edən "mühasirə" siyasətini reallaşdırmaq üçün bir vasitə idi. Bundan əlavə bəhs olunan regionda ABŞ-nin siyasətinə maneə olan "neytralizm baryeri"ni aradan qaldırmaq öhdəçiliyini də öz üzərinə götürmüşdü. ABŞ konqresi Eyzenhauerin məktubunu müzakirə etdikdən sonra 1957-ci ilin mart ayında məktubda öz əksini tapan məsələləri yerinə yetirmək üçün dövlət büdcəsindən 200 milyon dollar vəsait ayırdı. Bu vəsait əsasən bu regionda sosial inkişafa və təcavüzkarlara qarşı (İngiltərə, Fransa və İsrail) başlayan milli hərəkatlara qarşı yönəldilmişdi. Eyzenhauerin bu məktubu sonra onu göndərənin adı ilə adlanaraq rəsmi ədəbiyyatlarda "Eyzenhauer doktrinası" kimi tanındı, lakin doktrina regionda xoş qarşılanmadı. Buna ilk etiraz edən Orta Şərq ölkələrindən Misir və Suriya oldu. ABŞ hökuməti hələ 1955-ci ildə Suriyada baş verən hərbi çevrilişlər seriyasında özünü Ərəb Sosialist İntibah Partiyası adlandıran (BƏƏS partiyası) hakimiyyətə gələcəyini bilirdi. Bu partiyanın təşkil etdiyi hökumətə kommunistlər də daxil olmuşdu. Misirə qarşı üçlər ittifaqının müdaxiləsi zamanı isə Suriya üç dövlətlə (Fransa, İngiltərə, İsrail) diplomatik əlaqələri kəsib elan etmişdi ki, o Misirə könüllü dəstələr göndərməklə köməklik göstərəcəkdir. ABŞ isə bunun qarşılığında Suriyanı "beynəlxalq kommunizmin bazası" adlandırdı. ABŞ 1957-ci ilin avqustunda yerli amerikanpərəst qüvvələrdən istifadə edərək Dəməşqdə siyasi çevriliş etməyə cəhd etdi, lakin bu çevriliş baş tutmadı. Belə olan təqdirdə ABŞ Suriyanın timsalında regiona hərbi müdaxilə təşkil etməyə çalışdı. Hücuma dəstək vermək üçün isə ABŞ-nin Aralıq dənizində olan 6-cı hərbi donanması Suriya sahillərinə doğru hərəkət etdirildi. Müdaxilə təhlükəsi SSRİ-nin məsələyə qarışması nəticəsində aradan qalxdı. 1957-ci ilin oktyabrın 19-da SSRİ elan etdi ki, Suriyaya hər hansı bir müdaxilə təşkil edilərsə, o, BMT-nin bəyannaməsi və özünün təhlükəsizliyini təmin etmək prizmasından çıxış edərək təcavüzün qurbanına hərtərəfli yardım etmək üçün lazımı tədbirlər görəcəkdir. Moskva artıq rəsmi şəkildə Türkiyənin Suriyaya qoşun yeritməsinə cavab olaraq Suriyaya yardım edəcəyini bildirdi. Bununla bərabər SSRİ öz ordusunu Qafqaz sərhədi boyu cəmləmişdi. Bundan sonra Türkiyə ordusunu sərhəddən çəkdi. Suriyaya qarşı olan bu təhlükə onu Misir ilə yaxınlaşdırdı. 1958-ci ilin fevralın 1-də Suriya və Misiri birləşdirən Birləşmiş Ərəb Respublikası yaradıldı və onun ilk prezidenti Misir prezidenti Camal Əbdül Nasir oldu. Bu respublikaya Misir və Suriyanın torpaqları daxil idi. Məhz bundan sonra bütün Ərəb ölkələrində milli-azadlıq hərəkatları güclənməyə başladı. Livanda "Eyzenhauer doktrinası"nı qəbul etmiş prezident Şumana qarşı etiraz dalğaları başlandı. Ən mühüm tarixi hadisə isə 1958-ci ilin iyulun 14-də İraqda olmuş inqilab idi. Başda 44 yaşlı briqada generalı Əbdül Kərim Qasım olmaqla vətənpərvər zabitlərdən ibarət olan "azad zabitlər" xalqın köməkliyi ilə hərbi çevriliş edərək ölkədəki monarxiyanı devirdi. Kral II Feysəl və ingilis agenti olan baş nazir Nuri Səid öldürüldü. İraq respublika elan olundu və onun ilk prezidenti elə general Qasım oldu. Qasım prezident seçildikdən sonra İraqın Bağdad paktından çıxdığını elan etdi. Ölkədən ingilis qoşunlarını çıxardıqdan sonra SSRİ ilə dostluq və qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında müqavilə bağladı. Bu isə Qərbin İraqda eləcə də Yaxın Şərq regionunda həm siyasi nüfuzuna, həm də neft sahəsində olan monopoliyaya qarşı böyük təhlükə törədirdi. Buna cavab olaraq, ABŞ İngiltərə ilə birgə Orta Şərqə hərbi müdaxilə etməyə qərar verdilər. 1958-ci ilin iyulun 15-də Livan sahillərinə ABŞ-nin 6-cı hərbi donanmasının gəmiləri yaxınlaşdılar və quruya hərbi-dəniz süvari ordusu çıxarıldı. Həmin ilin iyulun 17-də isə ingilis hava desant qüvvələri İordaniyanın paytaxtı olan Amman şəhərini tutdu. İngilis-amerikan təcavüzkar bloku Livan və İordaniya ərazisindən İraqa müdaxilə etmək üçün istifadə etmək niyyətində idi, lakin SSRİ-nin yenidən məsələyə müdaxilə etməsi onlara İraqda inqilabı devirməyə və Suriyada amerikansayağı hakimiyyət təşkil etməyə imkan vermədi. Hələ, iyulun 16-da SSRİ rəsmi şəkildə İraq respublikasını tanıdığını elan etmişdi. Sovet İttifaqı dərhal Livandan ABŞ ordusunun və İordaniyadan ingilis ordusunun çıxarılmasını tələb etməklə bərabər, SSRİ, ABŞ, İngiltərə, Fransa və Hindistanın iştirakı ilə Orta Şərq məsələsinin tənzimlənməsinə dair konfransın çağrılmasının təklif etdi. Türkiyə baş verən hadisələrlə əlaqədar olaraq Suriya sərhədində yenidən öz ordusunu cəmləşdirdi, lakin SSRİ Türkiyəyə ciddi şəkildə xəbərdarlıq etdikdən sonra Türkiyə öz fikrindən əl çəkdi. ABŞ tərəfi SSRİ-nin bu təklifini qəbul etmədi. Belə olduqda SSRİ-nin müraciəti əsasında BMT-nin Baş Məclisinin fövqəladə sessiyası çağırıldı. Məclis Orta Şərqdə baş verən prosesləri müzakirə edərək yekunda Livan və İordaniyadan tez bir zamanda ingilis və amerikan ordusunun çıxarılması haqqında qərar qəbul etdi. ABŞ və İngiltərə uzun müddət konfransın işini uzatsalar da, sonda öz hərbi qüvvələrini regiondan çıxarmağa başladılar. Bundan sonra Livan hökuməti "Eyzenhauer doktrinası" na qoşulmaqdan imtina etdiyini bildirdi və SSRİ ilə yaxınlaşdı. Məhz SSRİ-nin maddi və mənəvi dayağı nəticəsində ABŞ buna qarşı hər hansı tədbir görmədi. Livanın ardınca İraq da bu doktrinadan imtina etdiyini rəsmi şəkildə bildirdi. Beləliklə, Misirə "3-lər təcavüzü" kimi bu doktrina da müvəffəqiyyətsizliyə düçar oldu, lakin ABŞ özünün Yaxın Şərq siyasətindən əl çəkmirdi. 1959-cu il martın 24-də İraq Bağdad paktından çıxdığını elan etdi. Paktın digər üzvləri olan İngiltərə, Türkiyə, Pakistan və İran 1959-cu ilin iyulun 25-də SENTO 152 (Mərkəzi Müqavilə Təşkilatı) adlanan hərbi blok təşkil etdilər. Onun baş qərargahı Bağdaddan Ankaraya köçürüldü. Bu hərbi blok vasitəsilə ABŞ bloka daxil olan ölkələrin ərazisində gələcəkdə, lazım gələrsə, hərbi-strateji tədbirlər planı həyata keçirməyi və bu ərazilərdən "soyuq müharibə" və Orta Şərq siyasəti ilə əlaqədar olaraq bir plasdarm (meydan) kimi istifadə etməyi planlaşdırırdı.

Orta Şərqdə BƏƏS faktoru

İordaniya kralı Kral Hüseyn (solda)

1960-cı illərin əvvəllərindən etibarən Orta Şərq regionunun daxili hadisələrində və xarici siyasətində yeni bir ünsür aktiv olaraq rol oynamağa başlamışdır- BƏƏS. Ərəb BƏƏS Sosialist partiyası birinci planda Suriya və İraqın daxili siyasətində hakim olmuş, bunun nəticəsi olaraq da, Nasirin Ərəb dünyasındakı fəaliyyətinə də bəzən güclü təsir göstərə bilmişdir. BƏƏS partiyasının İraq və Suriyadakı fəaliyyətinin bir-birindən böyük fərqləri vardır.

BƏƏS partiyası 1943-cü ildə Salah Bitar və Mişel Əflaqın aktiv iştirakı ilə Suriyada yaradılmışdır. 1943-cü ildə partiyanı quranlar bunlardır: Mişel Əflaq, Salah Bitar, Mithət Bitar, Dr. Razzaz, Dr. Əli Cabir, Dr. Abdullah Aldüldaim, Dr. Vəhib əl-Qanim, Dr. Camal əl-Atassi, Dr. Musa Rizik, Bədii əl-Qasım, Sami əd-Drubi və Əbdül Birr İyun əs-Sud. BƏƏS partiyasının bütün ideologiyası Mişel Əflaq və Salah Bitar tərəfindən yaradılmışdır. Mənası Renesans və ya İntibahdır. Partiya yarandığı gündən Suriya millətçiliyini yox, Ərəb millətçiliyini müdafiə etmişdir.

Partiyanın ilk konqresi 1947-ci ildə keçirilmişdir. Bu konqresdə partiyanın nizamnaməsi və proqramı qəbul edilmişdir. Qəbul edilən proqrama görə, BƏƏS partiyası Ərəb partiyası olmaqla yanaşı, milli, sosialist, xalqçı və inqilabçıdır. VII maddəyə görə Ərəblərin vətəni Toros dağlarından Bəsrə körfəzinə, Ərəb okeanına (Hind okeanı), Efiopiya dağlarına, Böyük Səhraya, Atlantik okeanına və Aralıq dənizinə qədər uzanan torpaqlardır. Proqram tək bir Ərəb milləti və tək bir Ərəb dövlətindən bəhs edir. Partiyanın xarici siyasətinin təməli Ərəb millətçiliyi olmuşdur. Partiya proqramına görə sosial xidmətlər, təbii qaynaqlar, böyük sənaye müəssisələri, nəqliyyat millətin malıdır və dövlət tərəfindən idarə edilməlidir. Evlənmə milli vəzifədir, təhsil Ərəb millətinin birliyinə inanmış yeni nəslin yaradılması məqasədini həyata keçirəcəkdir.

I Ərəb-İsrail müharibəsindən sonra BƏƏS partiyası yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edərək, demək olar ki, bütün Ərəb dövlətlərində şöbələr açdı. 1958-ci ildə Suriya və Misir birləşdiyi zaman onun hökumət kabinetində 4 BƏƏS üzvü nazir və 1 prezident köməkçisi olmuşdur.

Lakin Camal Əbdül Nasir ilə BƏƏS partiyasının birliyi çox da uzun çəkmədi. BƏƏS-in daha çox demokratik bir dövlət düşünməsi, Nasirin isə qatı mərkəziyyətçi olması əsas problem idi. Nəticədə hökumət kabinetindəki BƏƏS-çilərin sayı tədricən azaldı.

Nəhayət, 28 sentyabr 1961-ci ildə zabitlər və bir qisim siyasətçilər birlikdə çevriliş edərək Birləşmiş Ərəb Cümhuriyyətinə son verdilər. Bu zaman BƏƏS-in Suriya qolunun rəhbəri olan Əkrəm Hourani bu çevrilişi hərarətlə dəstəkləmişdir. Onlara görə Birləşmiş Ərəb Cümhuriyyəti Suriyanın misirləşdirilməsi cəhdi olmuşdur.

BƏSS partiyasının əsasən vətəni Suriya olmuşdur. 28 sentyabr çevrilişini bu dəfə birbaşa hərbçilər tərəfindən edilən 28 mart 1962 çevrilişi izlədi. General Zəhrəddin liderliyindəki xunta bütün siyasi partiyaları qadağan etdi. Bundan sonra BƏƏS-in çox güclü olduğu Hama, Hums, Lazkiyə və Banyas kimi şəhərlərdə xalq etirazlara başladı. Bu vəziyyət qarşısında xunta geri addım atdı və mülki hökumətin qurulacağını, azadlıqların veriləcəyini bildirdi.

8 fevral 1963-cü ildə İraqda BƏƏS-çilərin etdiyi çevriliş Suriya BƏƏS-çilərini də cəsarətləndirdi və 8 mart 1963-cü ildə baş verən çevriliş ilə BƏƏS-çilər iqtidarı ələ aldılar. Salah Bitar baş nazir oldu, ümumiyyətlə ölkəni İnqilab Komandanlığı idarə edirdi.

BƏƏS-çilərin bu çevrilişi BƏƏS ilə Sosialist Birliyi, Ərəb Milli Hərəkatı, Birləşmiş Ərəb Cəbhəsi kimi Nasirçi partiyaların münasibətini son dərəcə kəskinləşdirdi. 8–11 may 1963-cü ildə Hələb və Şamda baş verən qarışıqlıqların ardıyca, 18 iyulda Nasirçilər uğursuz çevriliş cəhdi etdilər. Çevriliş yatırılan zaman minlərlə mülki və hərbçi insan öldürüldü. Salah Bitarın 4 avqustda qurduğu yeni hökumətdə artıq bir nəfər belə Nasirçi yox idi.

Ərəblərin birləşmə cəhdləri

Sosialist BƏƏS partiyasının 8 fevral 1963-də İraqda, 8 mart 1963-də Suriyada hakimiyyətə gəlməsi və BƏƏS ideologiyasının ölkə fərqi olmadan bütün Ərəbləri bir millət olaraq bir bayraq altına toplamağı məqsəd kimi qəbul etməsi bir müddətlik Ərəb birliyi təşəbbüslərini də ön plana çıxardı.

1963-cü ilin mart ayında Bağdad, Şam və Qahirə arasında bir sıra görüşlər keçirildi. Birləşmiş Ərəb Cümhuriyyətinin süqutunu hələ də qəbul edə bilməyən Camal Əbdül Nasir, bu dəfə Suriya və İraqlıların birləşmə təkliflərinə o qədər də istəkli yanaşmadı,

lakin 7–17 aprel 1963-cü il görüşmələrindən sonra yaradılması planlanan dövlətin 13 maddəlik konstitutsiya layihəsi hazırlandı. Bu layihəyə görə federasiyanın bir prezidenti olacaq, üzv dövlətlərin dövlət rəhbərləri isə prezident köməkçisi vəzifəsini daşıyacaqdılar. Federasiya rəhbəri hər üç dövlətin silahlı qüvvələrinin də baş komandanı olacaqdı. Beləliklə, bu 3 dövlət arasında hərbi ittifaqdan daha yuxarı səviyyəli olan hərbi bütünləşmə meydana gəlmiş olurdu.

Küveyt və İordaniya da bu federasiyaya maraq göstərsə də, 17 apreldə Qahirədə yayımlanan bəyanatda federasiyanın yalnız sosialist dövlətlər üçün olduğu bildirilirdi. Beləcə, kapitalist və monarxist Ərəb dövlətləri bu ittifaqdan kənarda saxlanılırdı.

İsrail hərbçiləri vurulmuş Misir qırıcısının yanında

Lakin, Suriyadakı Sosialist Birliyi, Ərəb Milli Hərəkatı, Birləşmiş Ərəb Cəbhəsi və Ərəb Sosialist Cəbhəsi kimi Nasirçi partiyaların hökumətdə bərabər təmsil edilməyi istəmələri, BƏƏS-in isə buna razı olmaması, 1963-cü ildə Camal Əbdül Nasirin Suriyada baş verən çıxışlara dəstək verməsi və Nasirçilərin uğursuz çevriliş cəhdi Suriya və Misir arasındakı bütün əlaqələrin kəsilməsi ilə nəticələndi.

Misir ilə Suriyanın münasibətləri kəsildikdən sonra İraqdakı BƏƏS hakimiyyəti devrildi. Hakimiyyətə gələn General Əbdüssəlam Arifin Suriya ilə münasibətləri yaxşı olmadığı üçün Misir ilə yaxınlaşmağa başladı. Qahirə ziyarəti zamanı birləşmə prosesinin getdiyini bildirdi. Plana görə, bu iki dövlətin iştirakı ilə üst qurum formalaşdırılmalı, dövlət rəhbərləri ilə yanaşı hər dövlətdən 6 nümayəndə də bu qurumda iştirak etməli idi. 1964-cü ilin 26 mayında bu iki dövlət 48 ölkədə ortaq təmsilçilik qurulduğunu elan etdi. 1965-ci ilin may ayında baş tutmuş görüşlərdə General Arif ilə Camal Əbdül Nasir FAT-a maddi və mənəvi dəstək olacaqlarını bildirsələr də, artıq birləşmədən heçnə danışmadılar.

Əbdüssəlam Arifin Misir ilə yaxınlaşma siyasəti tamamilə İraqın daxili siyasəti və BƏƏS-çilərdən qurtulma məqsədi daşıyırdı. Bundan əvvəlki təcrübələrə görə Nasirin də İraqla birləşməyə çox da həvəsli olmadığı bilinir. Çünki, İsrailə qarşı mübarizədə Misirin üstünlük verdiyi ölkə İsraillə sərhədi olmayan İraq yox, Suriya idi.

Sonda, Nasir Suriya ilə 4 noyabr 1966-cı ildə ittifaq mahiyyətində razılığa gəlməyə nail oldu. Bu razılaşmaya görə, tərəflərdən birinə edilən hücum hər iki tərəfə də edilmiş sayılacaq, tərəflər belə vəziyyətdə bütün gücləri ilə bir-birilərinə yardım edəcəklərdi. Bundan əlavə, hər iki Baş Qərərgah nümayəndələrindən ibarət olan Ortaq Komandanlıq yaradılırdı.

İraq prezidenti Abdürrəhman Arif 7 noyabrda verdiyi müsahibədə İraqın hələlik bu müqaviləyə qoşulmayacağını, lakin bu müqavilənin Əlcəzair kimi proqressiv Ərəb ölkələrini də içinə almasının lazım olduğunu, Suriyaya qarşı hər hansı təhlükənin yaranması halında İraqın da öz öhtəsinə düşən vəzifələri yerinə gətirəcəyini bildirdi.

Suriya-Misir müqaviləsi ratifikasiya edildikdən sonra 1967-ci ilin mart ayında qüvvəyə mindi.

1966-cı ilin 9 avqustunda İraqda hakimiyyətə Naci Talib gəldi. Naci Talib "Altıgünlük müharibə"nin başlanmasına az qalmış – 10 may 1967-ci ildə istefa etdi və Əbdürrəhman Arif baş nazirliyə gətirildi. Onun rəhbərliyi altında İraq "Altıgünlük müharibə"yə girdi. Beləcə "Altıgünlük müharibə"də iştirak edəcək qüvvələr müəyyən edildi.

FAT faktoru

1967-ci il müharibəsindən əvvəl Ərəb dünyasında meydana gələn ən mühüm hadisələrdən biri də, təsirini hal-hazırda da davam etdirən, Ərəb-İsrail mübarizəsinin ən mühüm faktorlarından biri halına gələn və hal-hazırda Fələstin xalqının siyasi varlığının tək təmsilçisi sayılan Fələstin Azadlıq Təşkilatının (FAT) qurulmasıdır.

FAT-ın yaradılmasının əsası əl-Fətihin qurulması olmuşdur. Bəzi qaynaqlar əl-Fətihin Yasir Ərafat tərəfindən 1958-ci ildə Küveytdə qurulduğunu bildirsə də, bəzi Avropa tarixçiləri əl-Fətihin 1950-ci illərdə Qərbi Almaniyanın Ştuttqart şəhərində təhsil alan bəzi Fələstinli tələbələr tərəfindən qurulduğunu iddia edir Digər mənbələrə görə isə, Qəzzənin İsrail tərəfindən işğalından sonra bəzi qəzzəli fələstinlilərin İsrailə qarşı necə mübarizə ediləcəyinə dair etdikləri müzakirələrdən sonra yaranmış və daha sonra rəhbərliyinə Yasir Ərafat seçilmişdir.

Təşkilatdakı adı Əbu Əmmar olan Yasir Ərafat 1929-cu ildə Qəzzədə anadan olmuşdu. Əsl adı Əbdürrəhman Əbdülrauf Ərafat əl-Qudva əl-Hüseynidir. Ərafat Qüds müftisi Əmin əl-Hüseyni ilə yaxın qohum olduğu üçün əsl adını açıqlamaqdan həmişə qaçmışdır.

Ərafat 1951-ci ildə Qahirədə mühəndislik təhsili alırdı. 1953-cü ildə Süveyş kanalı üzərindəki ingilis qoşunlarına basqın edən tələbələrlə birgə olmuşdur. Müsəlman Qardaşlarla münasibətləri olduğuna görə 1957-ci ildə Misirdən qaçmağa məcbur olmuş və 1968-ci ilə qədər qara siyahıda olduğuna görə geri dönə bilməmişdir.

Misirdən Küveytə keçən Yasir Ərafat buradakı fələstinli tələbə və biznesmenləri təşkilatlandırdı və Qərbi Almaniyada hücrələr yaratdı.

Yasir Ərafat və ətrafı özünü intiqam nəslinin üzvləri kimi görürdülər və onlara görə onlar artıq Fələstin mübarizəsini özlərindən əvvəlki məğlub nəslin əlindən almışdılar. Bunun səbəbi Ərəb dövlətlərinin – Misir, İraq, Suriya və İordaniyanın Fələstin məsələsindən öz mənafeləri üçün istifadə etmələri olmuşdur. Camal Əbdül Nasir ilk vaxtdan əl-Fətihə qarşı olmuşdur.

1961-ci ildə Əlcəzairin Fransadan müstəqillik qazanması fələstinlilər üçün də ilham mənbəyi oldu. Fələstinli qaçqınların ilk konqresi 28 may – 3 iyun 1964-cü ildə Qüdsün Ərəblərə aid hissəsində oldu. Bu konqresdə FAT-ın yaradılmasına qərar verildi və bu təşklatın konstitutsiyası mahiyyətində olması üçün 29 maddəlik Fələstin Milli Misaki (əl-Misak əl-Vatani əl-Filastani) qəbul edildi. Bu Misaka görə Fələstin ingilis mandatı zamanındakı Fələstin torpaqlarıdır, bu torpaqlar Ərəb vətənidir, Fələstin xalqı Ərəb birliyinə inanır və Ərəb birliyi ilə Fələstinin qurtuluşu bir-birini tamamlayan iki təməl hədəfdir. Misaka görə Fələstinin qurtuluşu qanuni müdafiə olub, bu baxımdan da, Fələstinin 1947-ci ildəki bölgüsü ilə, Balfurun 1917-ci ildəki bəyanatı keçərsizdir.

FAT və təşkilatın katibi ilk gündən Misirin təsiri altına düşdü. Təşkilatın mərkəzi də Qahirədə idi. Əl-Fətih ilə FAT-ın bu rəqabəti 1967-ci il müharibəsinə qədər davam etmişdir. Bu müharibədən sonra əl-Fətihin üstünlük qazanması və baş katib Şükeyrinin 1967-ci ilin dekabr ayında istefasından sonra FAT-ın idarəsi əl-Fətihin əlinə keçmişdir. Bundan sonra FAT-ın 1964-cü il Misakı 1968-ci ildə əl-Fətihin istəyi ilə daha sərtləşdirilərək dəyişdirilmişdir. Bu Misakın I maddəsində Fələstin, Fələstin xalqının vətənidir deyilirkən, 1964-cü il Misakında olduğu kimi, bu misakın II maddəsində də Fələstin olaraq, ingilis mandatı altındakı Fələstin torpaqları qəbul edilirdi, dolayı yolla İsrailin varlığı rədd edilirdi.

Bu misakın qəbul edilməsindən sonra Nasirin də dəstəyi ilə Ərafat 1969-cu ilin fevral ayında FAT-ın rəhbəri olmuşdur.

FAT-ın quruluşu əl-Fətihin fədayin fəaliyyətlərini 1965-ci ilin əvvəlindən etibarən birdən birə artırmasına səbəb olmuşdur. 1965-ci ilin ilk 3 ayında əl-Fətih 7-si İordaniya torpaqlarından, 3-ü Qəzzədən olmaqla İsrailə 10 sabotaj hücumu təşkil etmişdi. Bu ilin sonuna qədər ümumilikdə İsrailə 35 belə hücum olmuşdur və bu hücumların 28-i İordaniya torpaqlarından olmuşdur. Həmin ərəfədə fələstinlilərin digər təşkilatı əl-Asifa (Fırtına) da qurulmuşdur.

Əl-Fətihin bu fəaliyyətlərinə Misir, Livan və İordaniya qarşı mıxırdı. Misirin müxalifətinin səbəbi Fələstin mübarizəsində öz üstünlüyünü itirmə qorxusu idisə, digər dövlətlər İsraillə müharibənin başlamasından qorxurdular. Yalnız Suriya 1966-cı il çevrilişindən sonra əl-Fətihə böyük dəstək vermiş və İsraillə münasibətlərini daha da sərtləşdirmişdi. Suriya prezidenti Dr. Atassi israilə qarşı sərhədsiz müharibədən bəhs edirdi. Onun müdafiə naziri və gələcək Suriya prezidenti Hafiz Əsəd isə deyirdi:

Heç bir zaman sülh istəməyəcəyik və heç bir zaman sülhü qəbul etməyəcəyik. Sadəcə müharibəni və işğal edilən torpaqların verilməsini qəbul edəcəyik.

Suriyanın belə siyasəti iki nəticəni meydana çıxardı. Birincisi, İsrailin BMT Təhlükəsizlik Şurasına 16 may 1966-cı il tarixli şikayətində əl-Fətih və əl-Asifa təşkilatlarından ilk dəfə bəhs edilirdi. İkincisi isə, İsrailin bu iki təşkilara qarşı aktiv mübarizə aparmaması Misir, İordaniya və Livanı da cəsarətləndirdi və onlar da bu təşkilata yardımları artırmağa başladılar. 1966-cı il çevrilişindən sonra Suriya-Misir yaxınlaşması da müşahidə edilirdi. Bunun nəticəsində əl-Fətih İsrailə qarşı 1965-ci ildə 35, 1966-cı ildə 41 əməliyyat təşkil etmiş ikən, 1967-ci ilin ilk altı ayındaca 71 əməliyyatı həyata keçirmişdi. Bu əməliyyatlar Suriya, İordaniya və Livan ərazisindən reallaşdırılmışdı.

Ordular və silahlar

Ordular

Hava hücumunda istifadə olunmuş İsrail qırıcısı. İsrail Hava Qüvvələri Muzeyində nümayiş etdirilir.

İsrailin quru qüvvələri 60.000-i daimi olmaqla, 250.000–265.000 qədər idi. 1948–1949-cu il müharibəsindən sonra İsraildə kişilərin 49 yaşına qədər və qadınların 39 yaşına qədər hər il bir ay hərbi təlim görməsi məcburiyyəti gətirilmişdi. Buna görə də tərxis yerinə icazə deyimi istifadə olunurdu. Bu sistem sayəsində hücum edilərkən geridəki yaşayış məntəqələrinin əhalisinin həm ehtiyat qüvvələrini təşkil etməsi, həm də strateji müdafiəni təmin etməsi münkün olmuşdur. Cəbhədə birinci xətdə xidmət edəcək 24–26 hissədən mövcud idi. Arxada isə 14 hissəlik ehtiyat qüvvələri var idi.

O dövr üçün Misirin hərbi gücü haqqında verilən rəqəmlər 300.000–310.000-dir. Bunun 120.000-ə qədərini Milli Mühafizəçilər və ehtiyat qüvvələr təşkil etməkdə idi. Yerdə qalan hissə isə əsl döyüşə biləcək qüvvə idi, lakin bunun da 30.000-ə qədəri Yəməndə idi. Müharibə başlanan zaman Misirdə 400–500 Sovet hərbi mütəxəsisi var idi.

İordaniya silahlı qüvvələri 2-i ədəd zirehli hissə olmaqla, 11 hissə olub, ümumilikdə 50.000–55.000 qədər idi. Ehtiyat hissələr isə 20.000–25.000 nəfərdən ibarət idi.

1967-ci ildə Suriya silahlı qüvvələri 60.000–70.000 nəfər-i daimi, 40.000–45.000 nəfər ehtiyat qüvvədən ibarət idi.

Silahlar

İsrail silahlı qüvvələrinin zirehli qüvvələri 900 ədəd orta, 150 yüngül tankdan və 700–800 ədəd hərbi daşıyıcı texnikadan ibarət idi. Bundan başqa İsrail tank əleyhinə raketlərə də sahib idi. Tanklar ABŞ istehsalı Patton, Şerman və İngiltərə istehsalı Senturion tankları idi. Hava qüvvələri isə ən az yarısı Mirage, Mystere və səsdən sürətli Super-Mystere (24 ədəd) olmaqla, 300 təyyarədən ibarət idi.

Misir silahlı qüvvələrinin zirehli qüvvələri, əsas etibarilə Sovet istehsalı (T-34, T-54 VƏ T-54B kimi) 1.300-ə qədər tankdan ibarət idi. Hərbi Hava qüvvələri isə 100 ədədi ovçu-bombardmançı olmaqla 360-a qədər təyyarədən ibarət idi. Bu təyyarələrin 55 ədəd Sukhoi-7, 163 dənəsi MİG-21, 40 dənəsi MİG-19 idi ki, bunların hamısı səsli təyyarələr idi.

İordaniya silahlı qüvvələrinin zirehli texnikaları 70–80 ədəd Senturion, yerdə qalanı M-48 Patton tankları olmaqla 200 ədəd tankdan ibarət idi. Hərbi hava qüvvələri isə 20 ədəd İngiltərə istehsalı Havker-Hunter təyyarəsindən ibarət idi.

Suriya silahlı qüvvələrinin zirehli qüvvələri 400-ə qədər T-34 və T-54 Sovet istehsalı tankdan ibarət idi. 200-ə qədər də canlı qüvvə daşımaq üçün texnikası var idi. Hava qüvvələri isə 26 ədədi MİG-21F və 48 ədədi MİG-17 ovçu təyyarəsi olan 130 təyyarədən ibarət idi.

Növ	Ərəb orduları	İsrail
Zirehli döyüş texnikası	Misir, Suriya və İraq T-34/85, T-54, T-55, PT-76 və SU-100/152 kimi İkinci Dünya müharibəsi dövründən qalma özüyeriyən texnikalardan istifadə edirdi. İordaniya M-47, M-48 və M-48A1 Patton tanklarından istifadə edirdi. Suriya həmçinin, Panzer IV tanklarından da istifadə edirdi.	M50/51 Super Sherman və Şerman M-51, M48A3 Patton, Senturion, AMX-13. Senturionlara müharibədən əvvəl İngiltərə istehsalı Royal Ordnance L7 quraşdıırlmışdı. Bundan əlavə, Şerman tankarı da əsaslı şəkildə inkişaf etdirilmişdi.
Zirehli transportyor/Piyadanın döyüş maşını	BTR-40, BTR-152, BTR-50, BTR-60 APCs	M2, M3 Half-track]], Panhard AML
Artilleriya	M1937 Hovitzer, BM-21, D-30 (2A18) Howitzer, M1954 field gun, M-52 (hovitzerlə təkmilləşdirilmiş versiyasi İordaniya tərəfindən istifadə olunmuşdur).	M50 (haubitsalarla gücləndirilmiş), Makmat 160 mm (mortarla gücləndirilmiş) Obusier de 155 mm Modèle 50, AMX 105 mm (hovitzerlə gücləndirilmiş).
Hərbi hava qüvvələri	MiQ-21, MiQ-19, MiQ-17, Su-7B, Tupolev Tu-16, Il-28, Il-18]], Il-14]], An-12]], Havker Hunter	Dassault Mirage III, Dassault Super Mystère, Sud Aviation Vautour, Mystere IV, Dassault Ouragan, Fouga Magister – hücumlar üçün, Nord 2501IS – hərbi yükün daşınması üçün.
Helikopterlər	Mi-6]], Mi-4	Super Frelon, Sikorsky S-58
Hava hücumundan müdafiə	SA-2 Guideline, ZSU-57–2 mobil hava hücumundan müdafiə topları	MIM-23 Hawk, Bofors 40 mm
Piyada silahları	Port Said submachine gun, AK-47, RPK, RPD, DShK HMG, B-10 və B-11	Uzi, FN FAL, FN MAG, AK-47, M2 Browning, Kobra, Nord SS.10, RL-83 Blindicide anti-tank piyada silahları, M40

Müharibənin səbəbləri

Reallıq bu idi ki, 1967-ci ilin may ayında nə Misir, nə də İsrail müharibə barədə düşünmürdü. Nasir, 1956-cı il müharibəsindən sonra İsraillə hələ müharibə etməmək fikrində qəti idi. O, yaxşı hazırlanmadan, beynəlxalq atmosfer uyğun hala gəlmədən İsrail ilə müharibə etməməyə çox diqqət edirdi. Müharibədən 5 həftə əvvəl, 7 apreldə İsrail təyyarələri Qolan təpələrindəki Suriya mövqelərini bombaladığı və 6 Suriya təyyarəsini vurduğu zaman Misir heç bir reaksiya göstərməmişdi. Həmçinin, bu zaman Misir ordusunun böyük bir hissəsi Yəməndə idi.

İsrail Xarici İşlər Naziri Abba Ebanın 1966-cı ildə etdiyi təxminə görə, 1967-ci il nə sülh, nə də müharibə ili olacaqdı. Müharibə yaxınlaşdığı zaman, İsrail Suriya ilə müharibə başlayacağı halda belə Misirin bu müharibəyə girməyəcəyini düşünürdü.

Lakin Suriya məsələsi müharibəni başladan qığılcım oldu və 13 maydan etibarən hadisələr tam bir gərginlik halında, böyük sürətlə müharibəyə doğru getməyə başladı. 13 may günü Qahirəyə gələn Sovet nümayəndə heyəti Nasirə İsrailin Suriya sərhədlərinə 11–13 korpusluq qüvvə yığdığını demişdi. Sovetlər bu məlumatları çox güman ki, suriyalılara da demişdilər. Çünki, suriyalılar da Nasira verdiyi məlumatda bunu qeyd etmişdilər. Çox güman ki, Nasir də verilən bu məlumatlara inanmış və mövqeyini dəyişdirmişdir.

14 mayda Misir silahlı qüvvələri ən yüksək həyəcan vəziyyətinə gətirildi və Sinay yarımadasına hərbi qüvvələr göndərilməsinə başlandı. Misir mətbuatı da bu tədbirlərin İsrailin Suriyaya hücum edəcəyinə dair inanılır informasiyaların alındığını yazırdılar. Onlar Sinaya qüvvə göndərilməsinin İsrailə siqnal olmasını bildirirdilər.

16 mayda Misir və Suriyada fövqəladə vəziyyət elan edildi. Qahirə radiosu bütün silahlı qüvvələrin müharibə üçün tam hazırlıq vəziyyətinə gətirildiyini bildirərkən, Suriyada da tank və topçu birliklərinin İsrail sərhədlərindəki müdafiə mövqelərinə doğru hərəkət etdikləri açıqlanırdı. İordaniyada da səfərbərlik elan edildi. BMT Baş Katibi vəziyyəti "çox qorxulu" olaraq ifadə etmişdi. 18 mayda Misir müharibəyə doğru ikinci və çox mühüm bir addım atdı. Misir hökuməti, BMT Baş Katibinə 18 may günü göndərdiyi teleqramda Misir-İsrail sərhədində olan və Misirin istəyi ilə yerləşdirilmiş BMT Sülh Gücü Qüvvələrinin dərhal geri çağırılmasını istədi. 117 millik sərhəddə 3.393 nəfərlik BMT qüvvəsi xidmət edirdi. 19 mayda bu qüvvələr tamamilə çıxarıldı və boşaldılan ərazilərə Misir ordusu yerləşdi.

"Newsreel"-in Misir-İsrail döyüşləri barədə hazırladığı video.

Misir, Suriya, İordaniyanın ardıyca İraq və Küveyt də səfərbərlik elan etdi. Misir Din İşləri Komitəsi din adamlarına cihad fətvası verməyi əmr etdi. 22 mayda İsrail Baş Naziri Eşkol Knessetdə etdiyi çıxışında son günlərdə Misirin Sinayda hərbi qüvvələrini 35 mindən 80 minə çıxardığını, bu halda İsrailin də buna cavab verəcəyini bildirdi. Həmçinin Misirin əgər Sinayda yerləşən hərbi qüvvələrini azaldarsa, İsrailin də eyni hərəkəti edəcəyini bildirdi. Bu nitq ilə təxminən eyni zamanda Qafqafa hərbi bazasında etdiyi çıxışında Nasir İsrailin Qırmızı dənizə çıxışını təmin edən Tiran boğazını qapadığını elan etdi. Misir hökumətinin əvvəlcə də Süveyş kanalını İsrailə qapadığını nəzərə alsaq, İsrailin Qırmızı dənizə girişi mümkün olmurdu.

Nasirin beynəlxalq su yolu sayılan Tiran boğazını qapaması İsrail başda olmaqla bütün qərb dünyasında narazılıqla qarşılandı. İsrail Baş Naziri Eşkol, 23 may günü Knessetdə etdiyi çıxışda Tiran boğazının qapadılmasını İsrailə qarşı hücum kimi qəbul etdiyini bildirirdi. Nasirin bu sərtliyinin arxasında Sovet faktorunun olduğunu düşünən İsrail zabitləri, ona eyni sərtliklə cavab verilməsini istəyirdilər, lakin hökumətin qərarına əsasən böhranın diplomatik yolla həlli üçün Xarici işlər Naziri Abba Eban qərb ölkələrinə səfərə göndərildi. Abba Eban Akabe körfəzində sərbəst səfər etməylə bağlı ABŞ və İngiltərənin dəstəyini almaqla yanaşı, Fransa prezidenti De Qol, Fransaya güvənmələrini və müharibəyə başlamamağı məsləhət gördü.

ABŞ prezidenti Conson 23 may günü Amerikan xalqına etdiyi müraciətdə, Amerikanın Akabeyi beynəlxalq su yolu hesab etdiyini, bu su yolunun qapadılmasının hüquqa zidd və sülh üçün vahiməli vəziyyət olacağını bildirərək, Amerikanın bölgədəki bütün dövlətlərin müstəqillik və ərazi bütövlüyünü qorumağa qərarlı olduğunu dedi. Təbii ki, son cümlə ilə prezident Conson Amerikanın, İsrailin müstəqillik və ərazi bütövlüyünü sona qədər dəstəkləyəcəyini bildirmək istəyirdi.

Sovet hökumətinin etdiyi açıqlamada isə, Sovetlər açıq-aşkar Ərəbləri dəstəklədiyini elan etdi və bütün olanlarda yalnız İsrailin məsuliyyət daşıdığını bildirdi. İngiltərə hökuməti Aralıq dənizi donanmasını həyəcan vəziyyətinə keçirdi. 3-ü təyyarə daşıyan gəmi olmaqla, 50 gəmidən ibarət ABŞ donanması diplomatik danışıqlara kömək etmək məqsədilə Şərqi Aralıq dənizi hövzəsinə göndərildi. Digər tərəfdən, 24 mayda İordaniya hökumətinin etdiyi açıqlamada, İraq və Səudiyyə Ərəbistanının hərbi qüvvələrinin İordaniya torpaqlarına girməsinə icazə verildiyini və artıq 20 minlik Səud qoşununun İordaniyada yerləşdirildiyi bildirilirdi. Kanada və Danimarkanın səyi nəticəsində toplanan Təhlükəsizlik Şurası, böhranı həll etmək üçün uzun müzakirələr aparsa da, sonda nəticə əldə etmək mümkün olmadı. ABŞ, İngiltərə, Yaponiya qərar layihəsini dəstəklədiyi halda, SSRİ və Bolqarıstan buna qarşı çıxdılar, beləliklə layihə rədd edildi.

Getdikcə artan gərginliyi sakitləşdirmək üçün 23–25 mayda Qahirəyə səfər edən U Thant Nasirin mövqeyini dəyişdirə bilmədi. 26 mayda etdiyi açıqlama da, müharibənin olacağı təqdirdə məqsədinin İsraili məhv etmək olduğunu bildirdi və "bu dəfə 1956-dakı kimi olmayacaqdır" dedi.

Misir Müdafiə Naziri Şəmsəddin Badran da 10 nəfərlik bir heyətlə 26–28 may günlərində Moskvanı ziyarət edərkən, Nasir də 29 may günü özünü ziyarət edən bir parlament heyətinə etdiyi nitqdə, SSRİ-dən şövqlə bəhs edərək SSRİ-nin indiyə qədər Misirdən heç bir şey istəmədiyini, lakin Misirin SSRİ-dən çox şey istədiyini, SSRİ-nin Misirin əsl dostuu olduğunu deyirdi.

Yenə 29 may günü, Suriya prezidenti Atassi ilə Xarici İşlər Naziri Makhus Moskvaya gəldi. Müharibənin başlamasına bir həftə qalmış Moskva bəzi Ərəb ölkələrinin istinad nöqtəsi olmuşdu. Türkiyə hökuməti 30 mayda etdiyi açıqlamada, Motro Boğazlar müqaviləsi əsasında, 10 Sovet döyüş gəmisinin boğazlardan Aralıq dənizinə keçişi üçün özünə məlumat verildiyini açıqlayırdı. Həmin gün Vaşinqtonda edilən açıqlamada Amerikan VI Donanmasının Yunanıstan ilə Krit adası/ arasında toplanmaqda olduğu və iki Sovet döyüş gəmisinin də amerikan donanmasını müşahidə etməkdə olduğu bildirilirdi.

30 may günü İordaniya kralı Hüseyn də Qahirəyə gəldi və 6 saat davam edən ziyarət əsnasında Misir ilə hərbi ittifaq bağladı. 5 il müddətinə nəzərdə tutulmuş bu ittifaqa 4 iyunda İraq da qoşuldu. Qahirə radiosu Kral hüseyn əleyhinə olan kampaniyasını dayandırdı.

İngiltərədə olanları müzakirə edərkən, həm müxalifət, həm də iqtidar İsraili dəstəklədiyini elan etdi. Fəhlə partiyasından Xarici İşlər Naziri Corc Braun Akabe körfəzinin Misir tərəfindən qapadılmasını müharibə hərəkəti olaraq gördüyün elan etdi.

İsrail Xarici İşlər Naziri Abba Ebanın səfərində, prezident Conson ona ABŞ-nin İsrailin müstəqillik və ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini, Nasiri qərarından çəkindirməyə qərarlı olduğunu, lakin İsrailin də səbirli olmasının lazım olduğunu bildirdi. Abba Eban geri dönəndən sonra səbir məsələsi mübahisələrə səbəb oldu. Hərbçilər, Baş Nazir Lev Eşkol və bəzi nazirlər vaxtın Misirin lehinə işlədiyini və vaxt itirmədən müharibəyə başlanmasının lazım olduğunu bildirdilər, lakin son nəticə olaraq qərar qəbul etmək mümkün olmadı. 31 may günü, kommunistlər xaric bütün partiyalar "divardan divara" adlı koalisyon hökumətdə birləşdi. Süveyş böhranının qəhrəmanı Moşe Dayan Müdafiə Naziri təyin olundu. Dayan vaxt itirmədən hərəkətə keçilməsinə tərəfdar idi. 3 iyunda hökumət Dayandan hərbi vəziyyət ilə bağlı məruzəyə qulaq asdıqdan sonra, ona hərəkətə keçə bilmə səlahiyyəti verdi. Dayan hərəkətə keçmə vaxtı kimi 5 iyunu seçmişdi.

Milli Su Şəbəkəsi layihəsi

1964-cü ilin Ərəb-İsrail münasibətlərinə ən çox təsir edən hadisə İsrailin İordan çayının sularından istifadə edə bilməsi üçün hazırlanan Mili Su Şəbəkəsi (ing. National Water Carrier) layihəsidir.

İordan çayının 77 faizi Ərəb torpaqlarından, 23 faizi isə İsrail torpaqlarından keçirdi. Su problemi yarandıqdan sonra İsrail bu çayın sularının yalnız 1/7 hissəsindən istifadə edə bilirdi. İordan çayından ortaq istifadə üçün əvvəllər dəfələrlə layihələr hazırlanmışdı. Bunlardan ən məşhuru Eyzenhauerin şəxsi köməkçisi Erik Conston tərəfindən, 1953-cü ildə ortaya atılan və xərcləri ABŞ-nin qarşılayacağı İsrail-Ərəb İordan Ortaq Layihəsi idi, lakin anlaşmazlıqlara görə bu layihəni həyata keçirmək mümkün olmadı.

Bu layihə Təbəriyyə-Neqev su kanalı layihəsi olub, bunun 50 millik qismi boru xətti, 25 millik qismi açıq su kanalı və 5 millik qismi də torpaq altı tuneli olub, arada rezervlər və motor stansiyalarından meydana gəlməkdə idi. Bu layihə ilə İsrail İordan çayından ildə 400 milyon m³ su çəkəcəkdi. Bu miqdar Conston layihəsində İsrail üçün nəzərdə tutulmuş miqdarla eyni idi və İordan çayının 40 faizini təşkil etməkdə idi.

İsrailin bu layihəsi Ərəb ölkələrində böyük narazılıqlarla qarşılandı. 1964-cü ildəki I Ərəb Zirvəsi sonunda yayımlanan bəyanatda İsrailin bu layihəsinin Sionist bir işğalçılıq və yeni bir hücum olduğu bildirilir və bu layihənin Ərəb dövlətlərinin təhlükəsizlik və inkişafı ilə birlikdə, dünya sülhünə də bir hücum olduğu bəyan edilirdi. Ərəb Birliyi katibi Əbdülxaliq Hassuna tərəfindən 17 yanvarda təşkil edilən mətbuat toplantısında, Ərəb ölkələrinin də 18 ayda tamamlanmaqla və 160 milyon dollara başa gələcək Ərəb İordan layihəsini reallaşdırma qərarı aldığı açıqlandı.

Bundan sonra İsrail Baş Naziri Lev Eşkol da 20 yanvar 1964-cü ildə parlamentdə etdiyi çıxışında, 11 əvvəlki Conston Planını nəzərdə tutaraq, Ərəb dövlətlərinin etiraz etmədiklərini, bu səbəblə də İsrailin bu planda özünə ayrılan miqdarda su alacağını, bu suyu əsas etibarilə Təbəriyyə gölündən çəkəcəyini bildirdikdən demişdi:

İsrail, Ərəb dövlətlərinin özünə qarşı alacağı illeqal tədbirlərə qarşı çıxacaq və həyati mənfətlərini qorumaq üçün hərəkətə keçəcəkdir.

İsrail ilk suyun axmağa və su şəbəkəsinin sınağının başladığını 1964-cü ilin 5 mayında elan etdi. İsrailin bu açıqlaması ərəblər tərəfindən etirazlarla qarşılansa da və bu zaman Misirdə olan SSRİ rəhbəri Xruşşovun Misir parlamentində çıxışı zamanı bu su kanalının Ərəblərin haqlarını tapdayan imperialist bir plan olduğunu desə də, sonda heç nə dəyişmədi.

5–11 sentyabr, 1964-cü ildə İkinci Ərəb Zirvəsi sonunda yayımlanan bəyannamədə isə İsrailin Milli Su Şəbəkəsi layihəsinə ad heç bir maddə yoxdur. Buna qarşılıq, qeyri-rəsmi olaraq açıqlandığına görə toplantıda Hasbani, Banyas, Dan və Yarmuk çayları mövzusunda ortaq bir layihə yaradılması məsələsində Livan, Suriya və İordaniya razılığa gələ bilməmişdilər.

Bu dövrdə Suriyadakı BƏƏS rejimi ilə Nasirin münasibətləri yaxşı olmadığı kimi, İsrail münasibətlərində də fikir ayrılıqları var idi. İsrailin Milli Su Şəbəkəsi layihəsinə Suriya daha da sərt münasibət göstərilməsi və Şeria sularının çevrilərək İsrailə gedəcək suyun azaldılması fikrini müdafi edərkən, Nasir buna qarşı çıxmışdır. Çünki, Nasirin bu dövrdəki siyasəti İsraili müharibəyə təhrik etməmək idi. Nasir 1956-cı il müharibəsindən aldığı dərslə, yaxşıca hazırlanmadan və beynəlxalq atmosfer uyğun hala gəlmədən İsrail ilə müharibə etmək istəmirdi. Bu barədə ona sual verilərkən demişdi:

Müsəlmanlar xristianları Fələstindən qovmaq üçün 70 il gözləmişdilər.

"Dənizdəki Sionist". Al-Arabiya Al-Jamahir, Bağdad, 1967 8 iyun.

Samu hadisəsi

13 noyabrda İsrailin etdiyi Samu hücumu bütün Orta Şərqdə gərginliyin pik həddə çatmasına səbəb oldu. 12 noyabr, 1966-cı ildə İsrail zirehli maşını minaya toxunmuş, nəticədə 3 İsrail əsgəri ölmüşdü. Yola mina yerləşdirmə işinin İordaniya torpaqlarındakı Samu qəsəbəsində yerləşən Əl-Fəth tərəfindən edildiyinə inanan İsrail, İordaniya tərəfinin bildirdiyinə görə, 13 noyabrda havadan Miraj qırıcı təyyarəsi, qurudan 20 tank tərəfindən dəstəklənən bir taborluq heyətlə 4 min nəfərlik Samu qəsəbəsinə hücum etmişdir. BMT Baş Katibinin məruzəsinə görə, İsrail qüvvələri 135 evi, bir məktəbi və bir klinikanı yerlə bir etmişdı. Digər bir kənddə isə 15 ev dağıdılmışdı. İordaniya tərəfindən 37 hərbçi və 17 mülki şəxs öldürülmüşdü.

Samu hadisəsi bütün Ərəb dünyasında böyük səs-küylə qarşılanarkən, Təhlükəsizlik Şurası İordaniya məsələsini 9 iclasda müzakirə etdi. 24 noyabrda Nigeriya və Malinin hazırladığı və İsraili ağır şəkildə günahlandıran qərar layihəsi, 1 bitərəf (Yeni Zelandiya) və 10 lehinə səslə qəbul edildi. Təhlükəsizlik Şurasının 228 saylı bu qərarı İsrailin bu geniş çaplı hərbi müdaxiləsi ilə həm BMT müqaviləsini, həm də razılaşma şərtlərini pozduğunu bildirir, belə halların xoş qarşılanmayacağını elan edirdi.

Samu hadisəsinin Ərəb dünyasına təsirinə gəlincə, Suriya xaric, bütün Ərəb dövlətləri İordaniyanı müdafiə etdilər və bir toqquşma halında İordaniyanı dəstəkləyəcəklərini bildirdilər. Suriyaya görə isə Samu hadisəsi İsrailin Suriyaya qarşı planladığı hücumdan diqqətləri başqa yerə çəkmək üçün təşkil edilmiş bir oyun idi.

Digər tərəfdən Samu hadisəsi qarşısında Ərəb dünyasının İordaniya ilə birliyi çox qısa ömürlü oldu və qısa müddətə Ərəb dünyasını yenı mühafizəkar-modernist qütblərə bölünməsinə səbəb oldu. Belə ki, hadisədə ölənlərin 19 noyabrda edilən cənazə mərasimləri, Nablusdan başlayaraq İordaniyanınn Hebron, Yericho, Cenin, Beytüllahim və Tulkarim kimi şəhərlərində fələstinlilərin izdihamlı mitinqləri ilə müşayət olundu. İsrail əleyhinə başlayan bu mitinqlər qısa müddətdən sonra Kral Hüseyn əleyhdarı mitinqlərə çevrildi. FAT ilə Kral Hüseyn yenidən qarşı-qarşıya gəldilər. Bu qarışıqlıq Dəməşq və Qahirə radioları tərəfindən daha da qızışdırılırdı. FAT lideri Şukeyri, 22 noyabrdakı çıxışında Qahirə radiosundan etdiyi çıxışında İordaniyanın İsrail ilə sərhədinin müdafiəsini FAT-a verməsini tələb edirdi. Kral Hüseynin buna cavabı "başımı cəllada təslim etmək üçün bir səbəb görmürəm" şəklində oldu. Bundan sonra Şükeyri yenə Qahirə radiosundan etdiyi çıxışında Kral Hüseyn barədə qatil, imperializmin köləsi, kafir, İslamın və ərəbliyin düşməni ifadələrini işlətdi. Bundan qısa müddət sonra Şukeyri Kral Hüseynin razılığı olmasa belə FAT qüvvələrinin İordaniyaya girəcəyini bildirdi.

İordaniyanın Misir və Suriya tərəfindən sıxışdırılmasına cavab olaraq, ABŞ Xarici İşlər Nazirliyi 22 noyabrdakı açıqlamasında İordaniyaya 36 ədəd F-104 hərbi təyyarəsi də daxil olmaqla hərbi yardım ediləcəyini bildirərkən, Səudiyyə Ərəbistanı da lazım olduqda kömək edə bilmək üçün İordaniya ilə sərhəd ərazisi olan Tabuk bölgəsinə 20 minlik hərbi qüvvə topladı.

Buna baxmayaraq, dekabr ayından etibarən İordaniya-Suriya münasibətləri daha da gərginləşdi və sərhəddə toqquşmalar başladı. Hər iki tərəfin radioları bir-birləri əleyhinə kampaniyaya başladı, lakin 1967-ci ilin yanvar ayından etibarən İsrail-Suriya sərhədində toqquşmaların artması diqqətləri o tərəfə yönəltdi.

1967-ci ilin yanvar ayının 1, 2, 3, 6, 8, 9, 10 və 11-də Təbəriyyə gölünün şimal və cənub hissələrində İsrail və Suriya əsgərləri arasında toqquşmalar oldu. İsrail BMT-yə şikayət məktubu göndərdi. Bunun ardıyca Suriya tərəfi də şikayət etdi.

Bu gərginlik getdikcə daha da artdı. Suriya hökuməti 10 yanvar, 1967-ci ildə etdiyi açıqlamada İsrail hücumu olacağı təqdirdə, Misir-Suriya Müdafiə Paktının qüvvəyə minəcəyini bildirərkən, Misir mətbuatı da Misirin bu paktla öhdəliyini yerinə yetirəcəyini yazırdı. İraq mətbuatı və Bağdad radiosu da Fələstin vətəninin qurtuluş savaşında Suriyanın yanında olmağa tam hazır olduqlarını bəyan etdilər.

İsrail-Suriya sərhədlərindəki gərginliyin ciddi olduğu və razılaşma sərhədlərinin hər iki tərəfində böyük qüvvələrin toplanıldığı BMT Razılaşma Müşahidə Təşkilatı tərəfindən də təsdiq olununca, Baş Katib U Thant, 15 yanvarda hər iki tərəfə müraciət edərək, silahlı mübarizədən qaçmalarını istədi. Bundan sonra qısa müddətə də olsa, toqquşmalar bir müddətlik də olsa sakitləşdi, lakin 7 aprel, 1967-ci ildə olan İsrail-Suriya toqquşması, 1956-cı ildən bəri olan ən böyük və ciddi toqquma idi. Çünki bu toqquşmada hərbi hava qüvvələrindən istifadə olunmuşdu.

Gedişatı

İyun ayının ilk günlərində İsrailin qonşusu olan Ərəb ölkələrində tamamilə müharibə əhvali-ruhiyyəsi hakim idi. Həmçinin ərəblər ilk hücumun İsrailin etməsini gözləyirdilər, beləcə, İsrail yenidən işğalçı kimi təqdim ediləcəkdi. İsrailin qarşılaşdığı ilk məsələ ölkənin kiçik, sərhədlərinin düz ərazidə olması və bunun da strateji müdafiəyə imkan verməməsi idi. Bu səbəblə müdafiə deyil, hücum taktikası seçilmişdi. Hücumun təməl ünsürləri isə hücumun zirehli qüvvələrlə və sürətlə edilməsi, ikincisi bu hücuma hava dəstəyinin təmin edilə bilməsi üçün hava üstünlüyünün əldə tutulması idi.

Hava hücumu

1967-ci il Ərəb-İsrail müharibəsi 5 iyun sabahı İsrail təyyarələrinin Misir hava limanlarına etdiyi gözlənilməz basqın ilə başladı. Gözlənilməz idi çünki, normalda hava hücumları gün aydınlanarkən edildiyi halda, İsrailin hava hücumu Qahirə saatı ilə səhər 08:45-də başlamışdır. Bunun da səbəbi Misir radarlarının bu saatlarda artıq bir basqın gözləməyərək ehtiyatsızlıq etmələrinin təsbit edilmiş olması idi.Misir İsrailin hava hücumlarını daima ya şərqdən İsrail tərəfdən, ya da Şimaldan Aralıq dənizi istiqamətindən gözləmişdir, halbuki hücum qərbdən, səhra istiqamətindən gəlmişdir. Bu da bu formada reallaşmışdır: Təyyarələr İsrail hava limanından qalxdıqdan sonra qərbə Aralıq dənizi istiqamətinə yönəlmişlər və sonra radio danışıqları tamamilə kəsərək dənizdən 50 metr hündürlükdə uçmuşlar. Bununda səbəbi 16 ədədi Sinayda olan 26 Misir radarı ilə, İordaniyanın çox qüvvətli olan Markoni 247 radar stansiyasına, Kiprdəki İngilis radarlarına və ABŞ VI Donanmasının radarlarına yaxalanmamaq idi.

Təyyarələr Misirin qərbinə keçdikdən sonra, səhra tərəfə enərək, Misirə daxil olmuşlar. İsrail ordusunun Baş Qərərgahı bu hücumu belə planlamışdı: Bir qırıcının Süveyş kanalı üzərindəki hava limanını bombalayıb öz yerinə qayıtması bir saatdan uzun çəkməməli idi. Bir saatlıq hücum da belə planlanmışdı: 22.5 dəqiqə qalxlşdan hədəfə çatmağa qədər lazım olan vaxt, 8 dəqiqə hədəfə hücum və 20 dəqiqə geri dönmək üçün lazım olan vaxt. Qırıcılar hücum zamanı bütün bombalarını atacaqlarına görə yüngülləşəcəkdilər və geri dönüş vaxtı buna görə qısalacaqdı. Öz yerinə döndükdən onra 7.5 dəqiqə ərzində qırıcılara benzin və silah yüklənəcəkdi. 2 dəqiqə də ehtiyatüçün saxlanılırdı. Bu plan hücum zamanı heç bir əskiklik olmadan tədbiq edilmişdi.

Misir Baş Qərərgahının 6 iyun günü yayımladığı bəyanatda deyilridi ki, bir gün əvvəl baş vermiş hücum zamanı İsrail hücumlarını ABŞ və İngiltərə gəmilərindən qalxan qırıcılar da dəstəkləmişdir. Bunu əsas gətirərək, Misir ABŞ və İngiltərənin ona hücum etdiyin bildirmiş və Süveyş kanalının qapadıldığını elan etmişdi. Ertəsi günü Misir Xarici İşlər Nazirliyinin də bu məzmunda bəyanat verməsindən sonra ABŞ Xarici İşlər Nazirliyi bu iddianı yalan olduğunu bildirmişdir. Cavab olaraq isə, Misir ABŞ və İngiltərə ilə diplomatik münasibətlərin kəsildiyini bildirmişdir. İsrail hökuməti 8 iyundakı açıqlamasında 6 iyun günü Nasir ilə Kral Hüseyn arasındakı telefon danışığında bu yalan iddianın planlandığını, bu danışığın İsrail kəşfiyyatı tərəfindən qeydə alındığını bildirmiş və qeydə aldığı yazını yayımlamışdır. Daha sonra Misir bu bəyanatlarını geri çəkmiş və İsrailin tək hərəkət etdiyini boynuna almışdır.

Hücum nəticəsində Misir 16 mühüm hava limanından və hərbi hava qüvvələri bazasından 10-u bombardman edilmişdir. 280 Misir hərbi təyyarəsi elə yerdəcə, havalanabilən 20 təyyarə isə havada vurularaq, düşürülmüşdür. Həmin taktika ilə 50 Suriya təyyarəsi və 20 İordaniya təyyarəsi vurulmuşdur. Bütün bunları edərkən İsrail sadəcə 19 təyyarə itirmişdir.

Beləliklə elə müharibənin ilk günündəcə Ərəb dövlətlərinin hərbi hava qüvvələri tamamilə məhv edilmiş, havada mütləq üstünlük qazanan İsrail dövləti bu üstünlük sayəsində quruda da üstün ola bilmişdir.

Sinay yarımadasındakı hərbi əməliyyatların sxemi (5–6 iyun).

Sinay və Qəzzə cəbhəsi

Sinay cəbhəsində Misir qüvvələri bu yarımadanın topoqrafiyasına görə yayılmışdı. Sinayda İsrail sərhədləri ilə Süveyş kanalı arasında 3 əsas yol var idi. Bunlar:

• Ən şimalda, köhnə Fələstin sərhədindəki Refahı, Aralıq dənizi sahilindəki əl-Ariş vasitəsilə Süveyş kanalının şimalında və şərq sahilində olan Kantaraya bağlayan yol,
• Bu yolun cənubunda, ortada, İsrail torpaqları içindəki Nitzanadan başlayıb, Əbu Agheila, Cebel Libni, Bir Hama və Bir Qafqafadan keçib, kanalın şərq sahilinin düz ortasındakı İsmailiyyəyə çatan yol,
• İsrail-Misir sərhədinin cənub qismində və Misir torpaqları içində olan Kuntilla ilə, daha cənubda Reysül-Naqabda başlayan iki ayrı yolun Thamad ətrafında birləşərək, Nakhldan və Mitla keçidindən keçib, kanalın cənubundakı Süveyşə çatan yol.

Sinay yarımadasındakı hərbi əməliyyatların sxemi (7–8 iyun).

Misir ordusu Sinayda əsas etibarilə bu üç əsas yolu nəzarət altında tutmaqla və dərinləməsinə müdafiə sistemi İsrailin ilk zərbələrini qarşılayacağı kimi, ardıyca da hücuma da keçə biləcəkdi. İsrail isə atəşkəs üçün beynəlxalq təzyiqin tez müddətə gələcəyini bildiyindən, hücum planlarını sürət ünsürünə dayandırmışlar və Sinayın üç əsas yolunu ələ keçirməyi planlamışlar. İsrail hücumu 5 iyunun səhəri, Qəzzə keçidinin cənubundakı Xan Yunisə hücumla başladı. Xan Yunis ələ keçirildikdən sonra cəbhə komandanı General Tal qüvvələrinin bir qismini Qəzzəyə göndərərkən, bir qismini də Refah üzərinə göndərdi. Qəzzə döyüşləri çox çətin keçdi. Qəzzə ancaq 6 iyun, çox şiddətli küçə və tank müharibələrindən sonra İsrail qüvvələrinin əlinə keçdi. Refah döyüşləri də çox şiddətli keçdi. Misir qüvvələri Refahda çox güclü müqavimət göstərdi, lakin 5 iyunda, gecə vaxtı şəhər tutuldu. Misir cəbhəsinin şimal hissəsi 5 iyunda demək olar ki, çökdürüldü. 20 mil cənubda isə bir başqa İsrail qüvvəsi də Bir Lahfanı ələ keçirmək üçün hərəkətə başladı. Çünki Bir Lafhan, el-Arişe, Əbu Agheliaya gedən yolların qovşaq nöqtəsi idi. Güclü müqavimətə baxmayaraq, 6 iyunda şəhər tutuldu. Daha cənubda isə General Şaron komandanlığındakı İsrail qüvvələri 5 iyun səhəri Nitzanadan hərəkətlə Abu Agheliaya yönəldi. Gecə hücum başladı. 20 saat davam edən toqquşmalardan sonra, şəhər İsrail ordusu tərəfindən tutuldu. Bununla da Misir müdafiəsini demək olar ki, dağıldı.

Sinay cəbhəsində, şimaldakı General Tal qüvvələrinin bir hissəsi Qəzzəni nəzarət altına alarkən, General Tal əsas qüvvələrini ikiyə ayırdı. Birinci kalon Aralıq dənizi sahili boyunca irəliləməyə davam edərək, əl-Arişi aldıqdan sonra, Süveyş kanalı sahilindəki Kantaraya doğru irəliləməyə başladı. Bu qüvvələr bir gündə Kantara yolunun yarısını keçdilər. General Tal qüvvələrinin böyük bir qismi Bir Lafhana dönərək, digər İsrail qüvvələri ilə birləşdi və buranı aldı. Sonra da cənuba, Cəbəl Libniyə yönəldi. General Şaron qüvvətləri də 6 iyunda Əbu Aghelianı aldıqdan sonra, daha cənubda Kusseimaya yönələrək Misir mövqelərinə hücuma keçdi. Bütün bu döyüşlər güclü hava dəstəyi ilə edilmişdir.

Sinaydakı İsrail qüvvələri 7 iyunda da irəliləməyə sürətlə davam etmişdilər. General Yaffe komandanlığındakı qüvvələr 7 iyun günü Cəbəl Libnini aldıqdan sonra, Misir müdafiəsinin ikinci xəttinin son qüvvətli mərkəzi olan Bir Hassanaya yönəldilər, lakin misirlilərin buranı əvvəlcədən boşaltmış olduqlarına görə bura asanlıqla ələ keçirildi.

Cəbəl Libni və Bir Hassananı ələ keçirən İsrail qüvvələri 7 iyun günü ikiyə ayrılaraq qərb istiqamətində, biri Bir Qafqafa, digəri də Mitla keçidinə doğru irəliləməyə başladı. Bu keçidlər Misir müdafiəsinin üçüncü xəttini təşkil edirdi. General Talın qüvvələri 18 saatlıq bir yürüyüşlə və yolda da Bir Hamanı ələ keçirərək, Bir Qafqafaya çatdılar. 6 saatlıq döyüşdən sonra Qafqafa ələ keçirildi.

General Yaffe komandanlığındakı ikinci qism qüvvələr də Bir Thamadanı aldıqdan sonra Gidi və Mitla keçidlərinə çatdılar. Mitla keçidi Süveyş kanalına 30 mil uzaqlıqda idi. 15 mil uzunluğundakı Gidi keçidi 7 iyunda ələ keçirildi.

7 iyunun sonlarına doğru, artıq demək olar ki, İsrail qüvvələri 3 əsas yola da tam nəzarət edirdilər. Kuntilladan hərəkət edən bir başqa İsrail ordusu isə Şarm-əl Şeyxə irəliləyərək, paraşütçü hissələrin köməkliyi ilə şəhəri tutudular. Beləcə Tiran boğazı rahatlıqla İsrailin nəzarətinə keçmiş oldu.

Sinay cəbhəsinin 8 iyun günü ən mühüm döyüşü Misir generalı Şazlı ilə General Şaron arasında Naxlda baş verdi. Misir qüvvələri əsasən Gidi və Mitla keçidlərinə yığıldığı üçün və Gidi keçidi ələ keçirildikdən sonra ən mühüm nöqtə Mitla keçidi olduğundan Kusseimadakı Şaron qüvvələrinin Mitla keçidinə gəlməsi istəndi, lakin arada olan Naxlda General Şazlı komandanlığında mühüm Misir ordusu var idi. Döyüş 8 iyun günü 10:00-da başladı və İsrail hərbi hava qüvvələrinin Misir mövqelərinə atəş etdiyi döyüş 4 saat davam etdi. Nəticədə Naxl İsrail qüvvələri tərəfindən işğal edildi, Misir ordusu 50 tank, iki topçu alayı, 300 texnika və 1000 nəfər canlı qüvvə itirdi.

Naxldan sonra Şaron Mitla keçidində General Yaffenin qüvvələri ilə birləşdi. 8 iyun günü Mitla keçidinə doğru hərəkət edildiyi zaman keçidin 30 Misir tankı tərəfindən qapadıldığı göründü. 3 saatlıq döyüşdən sonra Mitla keçidi də İsrail ordusu tərəfindən tutuldu.

Şimaldakı İsrail qüvvələrinin də Kantaraya çatdığı da nəzərə alınardısa, Süveyş kanalına gedən bütün yollar və keçidlər İsrail qüvvələrinə açılması demək idi. Demək olar ki, bütün Sinay yarımadası İsrailin əlində idi. Artıq Misirin edəcəyi bir şey demək olar ki, qalmamışdı. Buna görə də, Misir BMT-yə müraciət edərək İsrailin də qəbul edəcəyi halda, atəşkəsə razı olduğunu bildirdi. 8 iyun axşamı Sinay cəbhəsində atəşkəs qüvvəyə mindi.

Misir prezidenti Camal Əbdül Nasirin 23 noyabr 1967-ci ildə etdiyi çıxışa görə, Misir ordusu Sinayda silah və təchizatının 80 faizini itirmişdir ki, bunun da 1/3 hissəsi istifadəyə yararlı halda İsrailin əlinə keçmişdir. Sinayda 10000 əsgər və 1500 zabit olmuş, 5000 əsgər və 500 zabit də əsir düşmüşdür.

İsrail tərəfində isə 275 əsgər və zabit ölmüş, 800 nəfər də yaralanmışdır. İsrail 61 tank itkisi vermişdi.

İordaniya cəbhəsi

İordan çayının qərb cəbhəsi

İordaniya cəbhəsində isə İsrail 5 iyun günü İordaniyaya xəbər göndərib, onların torpaqlarında gözü olmadığını bildirdi. İordaniyanın bitərəf qalacağı təqdirdə, ona heç bir ziyan verilməyəcəyini bildirdi, lakin Kral Hüseyn bunu rədd edərək, İsrail yaşayış məskənlərini top atəşinə tutdu.

Kral Hüseynin özünün daha sonra dediyinə görə, İsrail təyyaarələrinin Misir hücumuna aid xəbərlərə İsrail hökuməti qarartma tədbiq etdiyindən, Misir Baş Komandanlığının ona göndərdiyi mesajda İsrailin hücum etdiyi, lakin Misir təyyarələrinin İsrail hava qüvvələrinin 75 faizini məhv etdiyi, İsrail hava bazalarına hücumlara davam edildiyi və Misir qüvvələrinin İsrail torpaqlarına girdiyi şəklində xəbərlərə inanmışdır. Bundan başqa, İordaniya radarları Misir hücumundan geri dönən İsrail təyyarələrini müəyyən etdikdə, Misir Baş Komandanlığının danışdığımız mesajı sayəsində, bunların İsrailə hücum edən Misir təyyarələri olduğu düşünülmüşdür. 5 iyun boyunca İsrail-İordaniya toqquşmaları Qüdsdə davam etmişdir.

İordaniya cəbhəsində isə Qüds döyüşləri 6 iyun boyunca da davam etdi. Yalnız bu arada Qüdsün şimalındakı Latrun və Ramallahı ələ keçirərək, şimala, Qərbi Şerianın mərkəzinə doğru irəliləməyə başladılar. İsrail Şimal Komandanlığına aid qüvvələr də şərq istiqamətində hərəkətə keçərək Tulkarim, Kalkilya ilə Cenini aldılar və Nablusa yönəldilər. Cenin döyüşlərində İsrail qüvvələri İordaniya qüvvələri qarşısında çox pis vəziyyətə düşsə də, güclü hava bombardımanından sonra yenidən üstünlüyü ələ aldılar.

İordaniya cəbhəsində isə şiddətli toqquşmalardan sonra İsrail qüvvələri 7 iyun günü Şərqi Qüdsü almağa nail oldu. Beləcə Qüds tamamilə İsrailin nəzarətinə keçdi. İki min ildən sonra yəhudilər yenidən Qüdsə sahib oldular.

Nablus uğrunda çox şiddətli döyüşlər oldu. İordaniya qüvvələri Nablusu verməmək üçün çox qüvvətli müqavimət göstərdilər. Ancaq İsrail hava qüvvələrinin işə qarışmasından sonra İordaniya ordusu Nablusu boşaltdı. Beləcə Qüdsün ardıyca bütün Qərbi Şəria da İsrailin əlinə keçdi. Bundan sonra İordaniya BMT-nin atəşkəs çağırışını qəbul etdi və 7 iyun axşamı, saat 20:00-dan etibarən İordaniya cəbhəsində atəşkəs qüvvəyə mindi. Üç günlük müharibədə İordaniya 700-ə yaxın itki verdi.

Qolan cəbhəsindəki hərbi əməliyyatların sxemi.

Qolan (Suriya) cəbhəsi

İsrailın planlarında əsas yer Sinaya verildiyindən və İordaniya cəbhəsi ikinci olduğundan, 5 iyun günü Suriyaya qarşı heç bir tədbir görülməmişdir. Beləliklə Qolan təpələrinə yerləşdirilmiş olan Suriya topları da sərhəddəki İsrail məskənlərinə atəş açmaqdan başqa heçnə etməmişdir.

40 millik Suriya sərhədində isə, 6 iyun günü çox da fəaliyyət olmadı. Suriya qüvvələri bəzi yəhudi yaşayış nöqtələrinə kiçik qüvvələr və az miqdarda tankarla hücum etdilər, lakin yəhudi könüllü milisləri tərəfindən geri çəkilməyə məcbur edildilər.

7 iyunda da Suriya cəbhəsində böyük dəyişiklik baş verməmişdi. Suriya hələ də topçu atəşləri edirdi. Yalnız Dəməşq radiosu yalandan İngilis təyyarələrinin Suriya mövqelərini bombaladığını, buna baxmayaraq Suriya ordusunun İsrailin şimalındakı Huleh yaylağını nəzarəti altına aldıqdan sonra, Safad və Nazarethə doğru irəliləməkdə olduğunu bildirirdi.

Suriya cəbhəsində topçu atışı 8 iyun günü də davam edirdi. Misirin atəşkəs istəməsi Suriya tərəfindən gözlənilmirdi. Buna cavab olaraq, Dəməşq radiosu etdiyi yayımda Suriyanın İsrail ortadan qaldırılana qədər mübarizəsini davam etdirəcəyini bildirdi.İsrail hava qüvvələri isə ertəsi günü Suriya cəbhəsində hücuma hazırlıq üçün seçilmiş yerləri güclü bombardman etdi. Bununla o həm də Suriyanın hər hansı atəşkəs cəhdinə də mane olmaq istəyirdi.

9 iyunda artıq Misir və İordaniya atəşkəsi qəbul etmişdi. Artıq indi İsrail hərbi hava qüvvələri və quru qüvvələri tam gücü ilə Suriya cəbhəsinə yüklənə bilərdi,

lakin Suriya hələki quru aktiv quru əməliyyatlarına qatılmadığı üçün öz gücünü saxlamışdı. İsrail qüvvələri isə xeyli yorğun idi. Buna görə də, İsrail hücumu çox güclü, həm də sürətli olmalı idi. Həmçinin, İsrail Suriya ilə müharibənin uzanacağı halda SSRİ-nin öz müttəfiqinə yardım edəcəyindən qorxurdu.

İsrail ordusu Suriya cəbhəsinin şimal qismində 9 iyun sabahı 07:00-dan etibarən 5 kalon halında hücuma keçdilər. Hücum Suriyanın atəşkəsi qəbul etməsindən 4 saat sonra baş vermişdi. İsrail hücumunda əsasən zirehli texnika və hava qüvvələri iştirak edirdi. Döyüşlər şiddətli keçirdi. Suriyalılar topçu mövqelərini xüsusilə möhkəmləndirmişdi. Döyüşlərin ən şiddətlisi Suriyanın ən güclü 13 mövqeyindən biri olan və Kuneitraya 3 mil məsafədəki Zaura ilə Tel Fakfərdə oldu. Zaura günortadan sonra, 3 saatlıq döyüşün sonunda israillilər tərəfindən tutuldu. Tel Fakhər isə 7 saatlıq vuruşmadan sonra İsrail ordusu tərəfindən tutuldu. Artıq 9 iyun axşamı Suriya cəbhəsində bir çox boşluqlar açılmışdı.

10 iyun günü İsrail ordusu sabah tezdən etibarən və bilbaşa Kuneitra istiqamətində hücumlara davam etdilər. Hələ də bilinməyən səbəbdən Dəməşq radiosu sabah 08:45-də Kuneitranın işğal edildiyini elan etdi, halbuki İsrail ordusu Kuneitradan bir xeyli aralı idi. Bunu eşidən Kuneitradakı Suriya ordusu hissələri Dəməşqdən yardım gəlməyəcəyini düşünərək şəhəri boşaltdılar. Beləliklə də, İsrail ordusu heç bir güllə atmadan şəhəri tuta bildi.

İsrail tanklarının Qolan təpələrinə hücumu

Dəməşq şəhərinə 40 mil məsafədə olan Kuneitranın tutulması ilə İsrail Suriya torpaqlarının 12 mil içinə girmiş və bütün Qolan təpələrini işğal etmiş olurdu. Qolan təpələrindəki Suriya topçuları 1956-cı ildən etibarən İsrail şəhərlərini topa tuturdu. Artıq bu təklükə aradan qaldırılmışdı.

İsrailin onun tələblərinə baxmayaraq, Suriyanın torpaqlarını işğal etməsi SSRİ-nin İsraillə bütün münasibətləri kəsməsi ilə nəticələndi. Beləliklə, 10 iyun günü saat 16:30-da Suriya cəbhəsində də Altıgünlük müharibə sonlandı.

Suriyanın rəsmi açıqlamasına görə, iki günlük müharibəödə Suriyanın itkisi 145 ölü və 1645 yaralı idi, lakin daha sonra Dəməşqdən verilən məlumatlr ölü sayının 2500, yaralı sayının isə 5000 nəfər olduğunu göstərmişdir. İsrailin əlində 591 Suriyalı əsir var idi ki, bu əsirlər iki əsir İsrail pilotu ilə dəyişdirilmişdi. Bundan əlavə İsrail 80 Suriya tankını dağıtmış, 40 tankı da əsir almışdı. Suriyanın 18 topçu taborundan 15-i darmadağın edilmişdi. İsrailin itkisi isə 15 ölü və 306 yaralı idi.

USS Liberty hadisəsi

8 iyun 1967-ci ildə ABŞ Hərbi Donanmasına məxsus elektronik kəşfiyyat gəmisi USS Liberty Ariş şəhərindən 24 km şimalda (Misir sularından az aralıda) İsrail qırıcı təyyarələri və torpedo gəmiləri tərəfindən təxminən 75 dəqiqə boyunca hücuma məruz qaldı. Gəmi demək olar ki, batırıldı. Hadisə nəticəsində 34 dənizçi öldü, 171 nəfər isə yaralandı.

Hadisədən dərhal sonra İsrail tərəfi hadisənin səhvən baş verdiyini, USS Liberty gəmisinin Misirin Əl-Quseyr gəmisi ilə səhv salındığını bildirdi. Səhvə görə İsrail tərəfindən hadisə qurbanlarına və onların ailələrinə təzminat verildi. ABŞ-yə isə gəminin istifadəyə yararsız hala gətirildiyinə görə kompensensiya verildi.ABŞ tərəfindən aparılan araşdırmadan sonra İsrailin verdiyi izahat qəbul edildi və hadisənin səhvən baş verdiyi elan edildi. Bu hadisə 1987-ci ildə qarşılıqlı notalarla bağlandı,

lakin ABŞ Dövlət Katibi Dean Raskın və Hərbi Dəniz Əməliyyatları komandanı Tomas Moorerin də daxil olduğu bəzi tanınmış şəxslər hadisə günki siqnalların transkriptləri ilə tanışlıqdan sonra hücumun səhvən baş verdiyi fikrini rədd etdilər. Bu şəxslərin bildirdiyinə görə, İsrail gəminin ABŞ gəmisi olduğunu bilə-bilə hücum etmişdi.

Nəticə

Müharibənin sonunda İsrail 8,000 km²  olan torpaqlarına 23, 622 km²  Sinay yarımadası, 0,444 km²  Qolan təpələri, 2,270 km²  Qərbi Şəria, 0,140 km²  Qəzzə keçidi olmaqla 26,475 km²  torpaq qatmışdı. İşğal edilən bu torpaqlar İsrail sərhədləri daxilindəki 300 min Ərəbə 1 milyon daha qatmaqda idi. Bu dövrdə İsrail əhalisinin sayı 2,3 milyon nəfər idi, belə olan halda, Ərəblər İsrail əhalisinin 63/37 nisbətini təşkil edirdi. Bu torpaqları tutmaq İsrailə 750 milyon dollara başa gəlmişdi.

İtkilər

Müharibədə İsrailin canlı qüvvə itkisi 776 ilə 983 arasında göstərilir. İsrail ordusundan yaralananların sayı isə 4517 nəfər olmuşdu. 15 İsrail əsgəri isə əsir düşmüşdü. Misirin müharibədəki canlı qüvvə itkisi isə 9800 ilə 15000 nəfər arasında göstərilir. 4338 misirli hərbçi isə əsir düşmüşdü. İordaniya 700 canlı qüvvə itirmiş və 2500 nəfər də yaralanmışdır. Suriya ordusu isə 1000–2500 nəfər arasında canlı qüvvə itirmişdir. 367-591 nəfər isə əsir götürülmüşdür.

Camal Əbdül Nasirin istefası

Misir əhalisinin Camal Əbdül Nasir lehinə mitinqi

Prezident Nasir dörd gün ərzində ağır bir məğlubiyyətlə İsrail qarşısında bütün Sinay yarımadasını itirdi. 9 İyun səhəri radiodan Misir xalqına xitabında bir tərəfdən istefasını açıqlayarkən, digər tərəfdən də, məğlubiyyətin bu üç sürprizin nəticəsi olduğunu ifadə edərək, qərbliləri günahlandırdı tutdu:

• Düşmən şərqdən və şimaldan gözlənilərkən, qərbdən gəlmişdir. Başqasının köməyi olmadan düşmən buna müvəffəq ola bilməzdi,
• Düşmən Misirdəki hərbi və mülki hava limanlarınına hücum etmiş və öz hava sahələrinin qorunmasını başqa dövlətlərin öhdəsinə buraxmışdır,
• İmperializm düşmənlə tam əməkdaşlıq etmiş. Amerikan və İngilis təyyarə daşıyan gəmiləri, düşmənin döyüş qabiliyyətinin artırılmasına kömək etmək üçün, düşmən sahillərinin yaxınlığına gətirilmişdir.

Bundan sonra Nasir qəhrəmancasına döyüşdüklərinə görə İordaniya və İraq ilə, "böyük Suriya xalqına " və tutduqları mövqelərinə görə isə Sudan, Küveyt, Yəmən, Livan, Tunis və Mərakeş (Səudiyyə Ərəbistanının adı keçmir) təşəkkür etdikdən sonra, bütün bunlara baxmayaraq məsuliyyəti üzərinə götürdüyünü, bu səbəblə də hər cür rəsmi vəzifədən, siyasi fəaliyyətdən tamamilə və yekun olaraq çəkildiyini və xalqın arasına qarışaraq bir vətəndaş kimi öz öhdəliklərini yerinə yetirəcəyini bildirdi. Nasir 1964 tarixli Müvəqqəti Misir konustitusiyasının 110-cu maddəsi çərçivəsində dövlət rəhbərliyini Zəkəriya Mühittinə verdi.

Nasirin istefasından sonra bütün Misirdə Nasir lehinə mitinqlər keçirildi. Xalq "Nasir bizi tərk etmə" şüarları səsləndirirdi. Bundan sonra Nasir yenidən rəhbərliyə qayıtdı. Buna qarşılıq olaraq Misir silahlı qüvvələri komandanının müavini Marşal Əbdülhəkim Amr 9 iyunda istefa verdi və onun yerinə general Mahmud Fevzi gətirildi. Bundan sonra da iyunun 11-də quru , hava və dəniz qüvvələri komandirləri də istefa verdilər.

Mübahisələr

Orta Şərqdə və dünyada böyük dəyişikliyə səbəb olmuş Altıgünlük müharibədən sonra bütün dünyada müzakirə olunan bəzi mübahisəli məsələlər meydana çıxdı. Bu mübahsələrin əksəriyyəti öz aktuallığını hal-hazırda da, saxlamaqdadır. Bu mübahisə mövzularına misal olaraq misirli hərbçilərə İsrail hakimiyyəti tərəfindən işğəncə edilməsi iddialarını, önləyici hücum və ya ədalətsiz hücum məsləsini, USS Liberty hadisəsini, döyüşən tərəflərə ABŞ, Birləşmiş Krallıq və SSRİ tərəfindən hərbi dəstək məsələlərini göstərmək olar.

Önləyici vuruş və ya ədalətsiz hücum

Başlanğıcda həm Misir, həm də İsrail tərəfi elan etdi ki, ölkələri digəri tərəfindən hücuma məruz qalmışdır. İsrailin BMT-dəki səfiri Qideon Rafael İsrail XİN-dən belə bir məktub aldı:

Dərhal BMT Təhlükəsizlik Şurasını Misirin İsrailə qurudan və havadan hücumu barədə məlumatlandır.

3:10-da Qideon Rafael BMT Təhlükəsizlik Şurasının iyun ayı üçün rəhbəri olan danimarkalı Hans Taboru yuxudan oyatdı və ona Misir ordusunun İsrailə hücum etdiyini, İsrailin Misirin bu qorxaq və xain hücumuna cavab verdiyini bildirdi. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 5 iyundakı iclasında Misir və İsrail tərəfləri bir-birlərini hücum etməkdə ittiham etdilər. İclas zamanı İsrail nümayəndələri Eban və Evron ilk atəşin misirlilər tərəfindən açıldığına and içdilər.

SSRİ tərəfindən dəstəklənən Misir 5 iyunda müharibənin İsrail tərəfindən başladıldığını bildirdi. İsrail isə ilk atəşin Misir tərəfindən açıldığını bildirirdi. İsrail nümayəndəsi BMT Təhlükəsizlik Şurasına bildirmişdi ki, "Bu sabahın erkən saatlarında (5 iyun) Misir ordusu kütləvi halda İsrail sərhədinə tərəf göndərilmişdir. Eyni zamanda Misir qırıcıları Sinaydakı hava limanlarından havaya qalxmış və İsrailə tərəf uçmuşdur. Qəzzədəki Misir artilleriyası kissifim, Nahal-Oz və Eyn Haşeloşa adlı İsrail kəndlərini bombalamışdır." Həqiqətdə isə bu düzgün deyildi. ABŞ Kəşfiyyat Ofisi müəyyən etmişdi ki, ilk atəş İsrail tərəfindən atılmışdır və müharibə İsrailin Misirin quru qoşunlarını havadan müdafiəsiz buraxılması ilə nəticələnən qəfil hava hücumu ilə başlamışdır.

İlk o hücum etməsinə baxmayaraq, İsrail ilk əvvəllər özünün birinci hücuma məruz qaldığını bildirirdi. Az sonra isə, özünün ilk hücum etdiyini etiraf etdi, lakin bunun planlanan işğalı önləmək üçün etdiyini bildirdi.İsrail ilk hücum etməsini haqlı olduğunu bildirmək üçün bu arqumentləri göstərmişdi:

• İqtisadi boğulma. Belə ki, İsrail öz neft ehtiyatının 90 faizini Misirin qapatdığı Tiran boğazından təmin edirdi,
• Müharibənin 3 cəbhədə olacağı və yüz minlərlə Ərəb ordusunun sərhədlərə yığılması,
• Müharibənin müddətinin uzanması zamanı İsrailin mülki əhalidən təşkil etməli olduğu ordunun ölkənin sosial və iqtisadi həyatına güclü mənfi təsirinin olacağı.

Ərəblərin düşüncələri hücumun İsrail tərəfindən başladıldığınına əsaslanırdı. Misirin BMT-dəki daimi nümayəndəsi M. A. Əl Koni bildirmişdi:

İsrailin hücumu Birləşmiş Ərəb Respublikasına (Misir) qarşı əvvəlcədən planlanmış işğalçı hücumdur. Elə bi vaxtda ki, biz elan etmişdik ki, bizim mövqeyimiz regiondakı gərginliyi artıracaq hadisələrdən yana deyil və biz gərginliyi azaldacaq danışıqlara hazırıq.

Müharibədən sonra bəzi İsrail rəsmiləri etiraf etdilər ki, onlar Misir tərəfindən hücum gözləmirdilər. İyunda İsraildə hökumətə daxil olan Mordeçay Bentov ona verilən "ektremizm təhlükəsinin olub-olmaması" haqqında suala cavab olaraq bildirmişdi ki, "heç bir yox olma təhlükəsiz yox idi, bu yeni Ərəb torpaqları əldə etmək üçün uydurulmuş yalan idi". ABŞ tərəfi müharibədən əvvəl İsrailə verdiyi kəşfiyyat materiallarında bildirmişdi ki, Misir ordusunun yayılması müdafiə xarakteri daşıyır və İsrailə hücuma hazırlıq hiss edilmir. Müharibə dövründə İsrailin XİN rəhbəri olmuş Abba Eban öz xatirələrində yazırdı ki, Nasir İsrailə hücum etməyi inandırıcı deyildi:

Nasir müharibə istəmirdi. O, müharibəsiz qələbə istəyirdi.

İsrailli hərb tarixçisi Martin van Krevelda görə müharibənin əsl səbəbləri hələ də bilinmir, lakin müharibədən əvvəl İsrail hərbi qüvvələrinin müharibə üçün çalışdıqları və digər tərəfi provakasiyaya çəkmək üçün səylə çalışdığı hiss edilir. Ceyms Thuo Qathii bildirir ki, İsrailin hücumu Karolina testinə uyuşmurdu, lakin bu testə ən yaxın hücum idi.

Hərhalda, İsrail öz hücumunun haqlı olmasını Misirin Tiran boğazını qapaması ilə əsaslandırırdı. Çünki, bu boğaz 1958-ci ildəki Cenevrə konvensiyasının Dənizlər haqqında qanununa əsasən beynəlxalq su ərazisi hesab edilirdi, lakin bütün bunlara baxmayaraq, bu qanuna nə Misir, nə də onun müttəfiqləri qoşulmamışdı. Misirin mövqeyinə görə, Tiran boğazı açıq dənizin iki beynəlxalq su ərazisi hesab edilə bilməzdi. Çünki, Aqaba körfəzi açıq dənizin iki regionunu birləşdirən beynəlxalq su ərazisi deyil. Buna baxmayarq, Qərbi Avropa ölkələri və BMT Misirin bu qərarı ilə razılaşmırdı. Digər tərəfdən, Misirin mövqeyi III dünya ölkələri tərəfindən dəstəklənirdi.

Misirlilərin digər misirliləri öldürməsi iddiası

Atəşkəs qüvvəyə mindikdən sonra Misirin 7 diviziyası Sinay yarımadasında İsrail qüvvələrinin əhatəsində qalmışdı. Minlərlə misirli hərbçi və əsgər çaşqnlıq və təlaş içərisində İsrail qüvvələrini yararaq Süveyş kanalına çatmaq üçün hücuma keçdilər. İsrailin bu qədər əsiri saxlamaq üçün təchizatı yox idi, buna görə də misirli qüvvələrin Süveyşə çatması üçün şərait yaratdılar. Süveyş kanalına çata bilən hərbçilər kanalı üzərək Misir tərəfə keçmək niyyətində idilər, lakin hərbçilər təxminən, çayın ortasına çatanda Misir tərəfindən avtomatlardan atəş açıldı.

Bəzilərinin iddiasına görə, bu əmri orduya Camal Əbdül Nasir vermişdir. O, qorxurdu ki, bu hərbçilər Misirə daxil olarlarsa, xalq Misirin hansı formada darmadağın edilməsini başa düşə bilər.

Sağ qalan şəxslər əvəvlcə Süveyş kanalının Misir tərəfində tikanlı məftillərlə əhatələnmiş düşərgələrdə saxlanıldı, daha sonra isə Qantaraya sürgün edildilər. Məşhur Britaniya baş naziri olan Vinston Çörçilin Randalf Çörçill qeyd etmişdi ki, "geriyə — Misirə geri dönə bilən Misir əsgərləri onu özlərinə heç vaxt ev edə bilmədilər, əvəzində xalq arasında ruh düşkünlüyünə səbəb olmasınlar deyə düşərgələrdə saxlanıldılar".

İsrail ordusunun Baş Qərərgah Rəisi general-leytenant Yitzak Rabin (sağda), İsrail Müdafiə naziri Moşe Dayan (ortada) və Uzi Narkiss (solda) Yerusəlimin qədim şəhər hissəsinin girişində.

İsrail Müdafiə Nazirliyinin misirli əsirləri öldürməsi iddiaları

Müharibədən dərhal sonra İsrailin misirli silahsız əsirləri güllələməsi xəbərləri yayılmağa başladı. Xeyli sayda israilli əsgər misirli əsirlərin edamının şahidi olduğunu bildirirdi. Yediot Aharonot (azərb. Ən Yeni Xəbərlər‎) qəzetinin jurnalisti Qabby Bron bildirmişdi ki, o, özü 5 misirli əsirin edamının şahidi olmuşdur. İsrailli tarixçi, novelist Maykl Bar-Zohar demişdi ki, o, özü şahid olmuşdur ki, 3 misirli əsir israilli aşpaz tərəfindən edam edilmişdir. İsrailli siyasətçi və tarixçi Meir Pa'il demişdir ki, dəfələrlə əsirlərin və Ərəb mülki şəxslərin edamına şahid olmuşdur. Tarixçi Uri Milşteyn isə bildirmişdir ki, 1967-ci il müharibəsi zamanı İsrail əsgərləri dəfələrlə təslim olan Ərəb hərbçilərini öldürmüşdülər. O, əlavə edirdi:

Bu rəsmi dövlət siyasəti deyildi, lakin orada elə bir ab-hava var idi ki, bunu (əsirləri öldürmək) etmək olar. Bəzi komandirlər bunu edirdilər, bəziləri isə bunu qəbul etmirdilər, lakin hər kəsin bu barədə məlumatı var idi.

İddia olunur ki, öldürülən misirli əsgərlərin hamısı sənədlərdə elə göstərilmişdir ki, guya onlar qaçmağa cəhd edərkən öldürülmüşdürlər. İsrailli tarixçi və jurnalist Tom Segev "1967" adlı əsərində bu barədə yazır:

Bizim əsgərlərimiz qaçmaq istəyən əsirlərin içinə kəşfiyyatçı göndərirdi və onları güllələyirdilər. Bu əmr idi və bütün bunlar baş verərkən onlar həqiqətən də qaçmağa cəhd göstərirdilər.

1995-ci ilin 21 sentyabrında New York Times bildirdi ki, Misir hökuməti Sinay yarımadasının Əl Ariş şəhərində çoxda dərində olmayan 2 toplu məzarlıq aşkar etmişdir. Misir hökumətinin iddiasına görə, bu məzarlıqda İsrail tərəfindən 1967-ci il müharibəsi zamanı qanunsuz olaraq güllələnən 30–60 arası misirli əsir dəfn edilmişdir. İsrail isə cavab olaraq, öz XİN nümayəndəsi Eli Dayanı Misirə göndərdi. Eli Dayan bildirdi ki, onlar bu məsələni Misirlə müzakirə etməyə hazırdırlar və ölənlərin ailələrinə təzminat verə bilərlər. Nazir həmçinin, bildirdi ki, hadisənin baş verməsindən 20 il keçdiyi üçün onların bunu edənlər haqqında araşdırma başlatma hüquqları yoxdur.

Daha sonra Misirdəki qəzetlərdən biri olan Əl Şaab İsrailin Misirdəki səfiri David Sultanın 100 misirli əsirin öldürülməsində iştirak etdiyini iddia etdi. İsrail səfirliyi və XİN-i bu iddianı rədd etdi və bildirdi ki, David Sultanın o dövrdə orduda olduğu belə aydın deyildir.

İsrail Müdafiə Nazirliyi sənədlərinin sinifləndirilməsinə əsasən bilinir ki, İsrail ordusunun Baş Qərərgahının Əməliyyatlar şöbəsi 1967-ci ilin 11 iyununda əsirlər barədə yeni əmrlər imzaladı. Bu əmrin verilməsi o dövrki mövcud əmrlərin bir-biriləri ilə ziddiyət təşkil etdiyinə görə əsaslandırılırdı:

• Təslim olan hərbçilər və mülki şəxslər heç bir halda ziyan görməməlidirlər
• Silahlı olan və təslim olmayan hərbçilər və mülki şəxslər öldürülə bilər.

İsrail mənbələrinə görə 4338 nəfər misirli hərbçi İsrail ordusu tərəfindən əsir alınmışdı. 11 İsrail hərbçisi isə Misir ordusu tərəfindən əsir alınmışdı. Əsirlərin dəyişdirilməsi 1968-ci ilin 23 yanvarında sonlanmışdır.

Döyüş dəstəyi

Tarixçi Corc Lenczovskiyə gprə, ABŞ prezidenti Conson may ayının 23-də ABŞ rəsmilərinə İsrailə müxtəlif yollarla silah yardımı etmək üçün icazə vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə Orta Şərqə silah göndərilməsinə və satılmasına embarqo qoyulmuşdu.

Stefen Qrin öz kitabında yazır ki, ABŞ müharibə zamanı İsrailə kəşfiyyat təyyarələri göndərmişdir. Bu təyyarələrin vəzifəsi gecə vaxtı uçuş edərək Misir quru qoşunlarının hərəkətini izləmək və sabahkı hava hücumu üçün material toplamaq olmuşdur. Müəllif buna sübut kimi isə, İsrail Hərbi Hava Qüvvələrinin mükəmməl hücumlarını göstərmişdir.ABŞ XİN rəsmisi və Orta Şərq üzrə ekspert Riçard Parker bu iddianı qəti şəkildə rədd edərək, bunu bekar bir adamn fərziyəsi adlandırmışdı.

Müharibənin ikinci günü Ərəb ölkələrinin hökumət yönümlü qəzetləri yazırdılar ki, amerikan və britaniyalı qoşunlar İsrail tərəfdən döyüşürlər. Qahirə radiosu və rəsmi dövlət qəzeti olan Əl-Əhram isə bu iddia ilə yanaşı başqa iddialar da irəli sürürdü. Qəzetin iddiasına görə:

• İsrail hərbi təyyarələri ABŞ və Britaniya təyyarədaşıyan gəmilərindən uçaraq Misirə hücum etmiş,
• Eyni zamanda Liviyadakı ABŞ bazası olan Vheelus bazasından ABŞ hərbi qüvvələri Misirə hücum etmiş,
• ABŞ casus peykləri İsrail ordusuna Misir ordusunun hərəkətini əks etdirən şəkillər göndərmişdir.

Camal Əbdül Nasir dövründə Əl-Əhram qəzetinin rəhbəri olan Məhəmməd Həssaneyn Heykal da bu iddiaları Əl-Cəzirə kanalında təkrarlamışdır.

Muəmmər Qəddafi Liviyadakı bazasından ABŞ-nin Misirə hücum etməsinin yalan olmasını qəbul etdi və bunun sadəcə 1969-cu ildəki hərbi çevrilişə rəvac vermək üçün ortaya atıldığını bildirmişdi. Həmçinin, ABŞ və Böyük Britaniya dövlətləri də rəsmi şəkildə bu iddiaları rədd etmişdilər.

Sinay yarımadasındakı Mitla keçidində dağıdılmış Misir zirehli texnikaları və tankları.

Buna bənzər iddiaları Dəməşq radiosu və Əmman radioları da təkrarlayırdı. Hətta, Misir mətbuatı yazırdı ki, guya İordaniya kralı Kral Hüseyn radarlardan Britaniya qırıcılarının Britaniya təyyarədaşıyan gəmilərindən havalanmasının şahidi olmuşdur.

Bütün bu iddialar Ərəb dövlətlərindən başqa heç bir yerdə ciddiyə alınmırdı. ABŞ, Böyük Britaniya və İsrail bütün iddiaları rədd edirdi. Bundan əlavə, 8 iyunda Misirin nüfuzuna xeyli ziyan vuran hadisə baş verdi. İsrail Camal Əbdül Nasir ilə Kral Hüseyn arasında radio-telefon vasitəsilə baş tutmuş telefon danışığının səs qeydlərini mətbuatda yaydı:

Nasir: ABŞ- da daxil edək mi ? Siz bunu bilirsiniz mi, biz ABŞ-nin İsraillə əlbir olduğunu elan edək ? Hüseyn: Salam. Mən eşitmirəm, bağlantı çox pisdir. Sənin və Kralın sarayı, hansı ki, kral indi danışır, arasındakı xətt çox pisdir. Nasir:Salam. Biz ABŞ və İngiltərə deyək yoxsa sadəcə ABŞ ? Hüseyn: ABŞ və İngiltərə. Nasir: Britaniyanın təyyarədaşıyan gəmiləri var mı ? Hüseyn: (cavab anlaşılmır) Nasir: Kral Hüseyn bəyanat yayacaq və mən də bəyanat yayacam. Sağ olun...Əlahəzrətləri amerikanların və britaniyalıların iştirak barədə bəyanat yayacaq ? Hüseyn: (cavab anlaşılmır) Nasir: Allahım ! Mən deyirəm ki, mən bəyanat verəcəm və sən bəyanat verəcəksən. Biz bunu suriyalılara da deyəcəyik. Amerikanların və britaniyalıların təyyarədaşıyan gəmilərdən təyyarələrlə bizə qarşı müharibədə iştirak etdiklərini elan edəcəyik. Biz bəyanat yayımlayacayıq və bunun üzərində vurğu edəcəyik.

Müharibənin sonunda Ərəb dövlətləri acınacaqlı şəkildə məğlub oldular. Ərəb müharibələri bu dərəcə ağır dərəcədə baş vermiş məğlubiyyətlərini ABŞ-nin İsrailə dəstək verməsi ilə əsaslandırırdılar. 1967-ci ilin 9 iyununda Camal Əbdül Nasir öz istefa məktubunda (istefası qəbul edilmədi) yazırdı:

İndi yaranan şey ABŞ və Britaniya təyyarədaşıyan gəmilərinin düşmən hücumlarını dəstəkləməsinin nəticəsidir. Gün boyunca Britaniya qırıcıları Suriya və Misirin mövqelərinə hücum etmiş, əlavə olaraq da, ABŞ təyyarələri bizim bəzi mövqelərimizdə kəşfiyyat uçuşları etmişdir. Bu vəziyyətdə, heç bir şişirtmə olmadan deyə bilərik ki, düşmənin gücü normal gücündən 3 dəfə çox idi.

Kral Hüseyn daha sonra ABŞ dəstəyinin olduğu fikrindən imtina etdi. 30 iyun 1967-ci ildə Nyu-Yorkdakı çıxışında o bildirdi ki, hal-hazırda o əmindir ki, nə ABŞ, nə də Britaniya təyyarəsi müharibədə iştirak etməmişdir.

Sentyabr ayında The New York Times məlumat yaydı ki, Nasir Ərəb ölkələri zirvəsində iddialarının real olmadığını bildirmişdir.

Bütün bunlara baxmayaraq, Ərəblərin müharibədə təkcə İsrailə qarşı yox, həm ABŞ-yə, həm də Britaniyaya qarşı döyüşməsi fikri bütün Ərəb dünyasına hakim oldu. Böyük Britaniyanın Səudiyyə Ərəbistanının Ciddə şəhərindəki nümayəndəsinin bildirdiyi kimi Misirlə hər hansı müharibə Yəmən müharibəsi kimi nəticələnəcəkdi:

Prezident Camal Əbdül Nasirin iddiaları burada radio dinləyən və ya mətbuatı izləyən hər bir Ərəb tərəfindən qəbul edilir. Bizim yayınlarımız az kütlə tərəfindən dinlənilir və inanılmır. İddiaları inkar etmək üçün belə yerli mətbuatda nəsə yayımlaya bilmirik. Hətta, bizim dostlarımız olan, yüksək təhsilli şəxslər belə bu iddialara inanmış kimi görünürlər. Mənim bu iddiaları inkar etmək üçün rəsmi sənəd verdiyim və sözlü olaraq danışdığım yüksək rütbəli şəxslər belə mənim sözlərimə şübhəylə yanaşırdılar. Mən hesab edirəm ki, bu iddia bizim Ərəb dünyasındakı raputasiyamıza xeyli ziyan vurmuşdur və gələcəkdə bizə qarşı ola biləcək bir çox şeylərin əsasında duracaqdır. Bizim tərəfimizdən daha da çox inkarlar və ya insanların düşüncəsini dəyişməyə yönəlmiş cəhdlər əks nəticə verəcəkdir. Ərəblər öz biabırcasına məğlubiyyətləri barədə əvvəlcədən ehtimal edildiyi kimi, çox həssasdırlar və biz bu dəqiqə, onların gözündə bütün bunların səbəbkarıyıq.

Müharibə bitəndən sonra da Misir hökuməti və onun mətbuat orqanları bu iddiaları müdafiə etməyə davam edirdi. Əl-Əhram da daxil olmaqla, Misirin bütün böyük qəzetləri gündəlik bu barədə məqalələr yazırdılar. Məhəmməd Heykal da Qahirə radiosunda bu iddiaları müdafiə etməyə başladı. Onun bildirdiyinə görə, Suriya və Misirə qarşı gizli ABŞ-İsrail müqaviləsi vardır.

İsrailli tarixçi Elie Podeh yazır:

1967-ci il müharibəsindən sonra Misir tarix kitabları iddiaları təkrarlayaraq yazırdılar ki, İsrail Britaniya və ABŞ-nin dəstəyi ilə müharibəni başlatmışdır. Tarixçilər narrativ mənbələrlə Ərəb dünyası üzərində imperialist nəzarət qurma cəhdləri arasında birbaşa əlaqə qururdular və bu mübarizədə İsrailin imperialistlərə yardım etdiyini bildirirdilər.

ABŞ-İsrail tarixçisi Maykl Oren bildirir ki, Ərəb liderlərinin müharibəyə ABŞ və Britaniyanın birbaşa daxil olması iddiasını belə səylə müdafiə etməsinin əsas səbəbi Sovet İttifaqının dəstəyini təmin etmə istəyi olmuşdur. Digər səbəb kimi isə, Ərəb dövlətlərinin İsrailə biabırcasına məğlub olmasından sonra xalqda yarana biləcək nifrəti özlərindən uzaq tutma istəyi olaraq göstərir. Çünki, ABŞ və Britaniyaya qarşı məğlub olduqlarını düşünən xalq öz liderlərini başa düşə bilərdi.

Bu iddialardan sonra neft istehsalçısı olan Ərəb dövlətləri ABŞ və Britaniyaya neft ixracına embarqo tədbiq etdi. Bunun nəticəsində də, neftin qiyməti dünyada görünməmiş dərəcədə qalxdı.

6 ərəb ölkəsi ABŞ ilə diplomatik münasibətləri kəsdi, Livan ABŞ-dəki səfirini geri çağırdı. Daha geniş müstəvidə isə, bu müharibə Orta Şərqdə anti-amerikan solçu hərəkatların, dini-funtamentalist qruplaşmaların fəallaşmasına və son nəticədə terrorizmin yüksəlməsinə səbəb oldu. Anti-amerikan əhvali-ruhiyyə tədricən Ərəb dövlətlərini aşaraq İranda, Pakistanda və ümumən III dünya ölkələrində əsasən xalq arasında hakim rol oynamağa başladı. Bu da həmin dövlətlərin BMT-də anti-amerika siyasəti izləmələrinə səbəb oldu.

Britaniyalı mütəxəsislərin firincə "Ərəblər məğlubiyyətin səbəbi ola biləcək bütün versiyaları rədd edirdilər, onlar inanmırdılar ki, İsrail onları kənardan yardım olmadan uda bilər".

Qeyri-döyüş dəstəyi

1993-cü ildə Conson Prezident Kitabxanasına şifahi arxiv müsahibəsi verən və müharibə zamanı ABŞ-nin Müdafiə Naziri olmuş Robert MakNamara bildirmişdi:

ABŞ donanmasının yükdaşıma döyüş qrupu olan VI donanma bu zaman Qibraltar yaxınlığında təlimdə idi və biz onları Aralıq dənizinin şərq hissəsinə gətirmişdik. Adminstrasiya fikirləşirdi ki, İsrailin vəziyyəti gərgindir, İsraildən qorxan suriyalılar İsrailə hücum edə bilər və ya Ruslar qüvvələr balansını qorumaq üçün Suriyanı İsrailə hücum etməyə sövz edə bilərlər.

Sovetlər bunu öyrəndikdən sonra Sovet İttifaqının rəhbərlərindən olan Kosigin Kremldən qırmızı xətlə ABŞ-la əlaqə yaratmış, ABŞ-nin hər hansısa hücumu fonunda onları müharibə ilə hədələmişdi. Sovet İttifaqı öz Ərəb müttəfiqlərini dəstəkləyirdi. 1967-ci ilin may ayında Sovet İttifaqı Şərqi Aralıq dənizi hövzəsinə öz hərbi dəniz donanmasını göndərməyə başladı. Onun donanması ABŞ və Britaniya donanmasını izləyirdi. Buradakı Sovet donanması ABŞ donanması ilə döyüşməyə tam qadir vəziyyətdə idi. Sovetlərin məqsədi isə müharibəyə ABŞ-nin və ya digər Qərb dövlətinin birbaşa müdaxiləsinin qarşısını almaq idi. 1983-cü ildə Boston Globeyə verdiyi müsahibədə o dövrki ABŞ Müdafiə naziri Maknamara demişdi ki, "biz müharibəyə olduqca yaxın idik və Kosigin bizim gəmilərimizin Aralıq dənizində olmasına hədsiz əsəbləşmişdi".

BBC jurnalisti Ceremi Boven özünün Altı gün kitabında yazır ki, müharibə başlamamışdan əvvəl İsrail gəmisi olan Miryam avtomatları, 1055 mm tank mərmilərini və zirehli texnikanı Felikstovda buraxmış və müharibə başladıqdan sonra isə İsrail yük təyyarələri məkik uçuşları quraraq ABŞ və Britaniya bazalarından silah-sursat daşımışdır.

Sonrakı hadisələr və təsirləri

Qaçqınlar məsələsi

1967-ci il Ərəb-İsrail müharibəsi qaçqınlar probleminə də yeni ünsürlər gətirdi. Bilindiyi kimi, Fələstin qaçqınları məsələsinin başlanğıcı 1948–1949-cu illərdəki birinci Ərəb-İsrail müharibəsi olmuşdur. BMT 1948-ci ilin sonlarından qaçqınlara yardım problemini müzakirə edərək, BMT Qaçqınlara Yardım Təşkilatını qurmuşdu.}Bu tarixdən etibarən bu təşkilat Fələstin qaçqınlarına kömək etməkdə idi. SSRİ və sosialist ölkələr qaçqınlar məsələsinin yaranmasında qərbliləri günahkar bilmələrinə görə, heç bir zaman yardımlara qatılmamışlar və yardımın yükü başqa ABŞ olmaqla digər ölkələrin üzərinə düşmüşdü. Məsələn, 32 ölkənin 1967-ci il üçün yardım fondu 30.1 milyon dollar olmuşdu. Bunun 22.2 milyon dolları ABŞ tərəfindən verilmişdi. Digər tərəfdən BMT-nin məruzəsinə görə, 1965-ci il sonunda qaçqınların sayı ölkələrə görə belə idi: İordaniya 697.658, Qəzzə 301.879, Livan 162.499 və Suriya 138.081, ümumilikdə isə 1.300.117 nəfər idi.

Təhlükəsizlik Şurasının 14 iyun, 1967-ci ildə, işğal edimiş torpaqlarda mülki əhaliyə insani münasibət bəslənməsinə və vətənlərindən ayrılmış olanların evlərinə dönmələrinin asanlaşdırılmasına dair 237 saylı qərarının tədbiqi çərçivəsində BMT mövzu ilə əlaqədar xüsusi nümayəndə təyin etmişdi. Xüsusi nümayəndə Nils G. Qussingin avqust ayında verdiyi məruzəyə görə Qərbi Şərianın 430.000-i əsasən Fələstin qaçqını olan 1.1 milyon nəfər əhalisindən 200.000-i Şəria çayının şərqinə köç etmişdi. Suriyaya görə 110.000, İsrailə görə də 85.000 nəfər İsrail işğalına girən torpaqlardan Suriyaya köç etmişdi. Sinay və Qəzzədən kanalın digər tərəfinə köç edənlərin sayı isə 35.000-ə qədər idi. Həmçinin xüsusi nümayəndə mülki əhaliyə qarşı İsrail tərəfindən pis rəftar edilmədiyini yazırdı.

BMt Qaçqınlara Yardım Təşkilatının rəhbəri Baş Katibə verdiyi hesabatda Altı Gün Müharibəsində qaçqınların sayında 350.000–400.000 nəfərlik artım olduğunu və bunun böyük çoxluğunun da Qərbi Şəria köçlərindən qaynaqlandığını deyirdi. Bu hesabat BMT-nin 19 sentyabr, 1967-ci ildə başlayan iclasında müzakirə olundu və bilavasitə BMT-nin qaçqınların vətənlərinə dönmələrini özündə ehtiva edən, 11 dekabr, 1948-ci il tarixli, 194 saylı qərarının hələ də reallaşdırılmaması müzakirələrə səbəb oldu. Nəticədə, BMT 19 dekabr 1967-ci ildə 3 bitərəfə qarşı 98 səslə aldığı, 2341 A saylı qərarında 1948-ci il tarixli 194 saylı qərarın tədbiq edilməmiş olmasından yaranan təəssüf hissini bildirərək, bütün üzvləri bu qərarın tədbiqinə və Qaçqınlar Təşkilatına kömək etməyə dəvət etdi.

Qüds məsələsi

İsrail Müdafiə Nazirliyinin fotoqrafı David Rubingerin Yerusəlimin tutulmasından az sonra Qərb Divarının qarşısında çəkdiyi foto. Soldan sağa fotodakılar: Zion Karasenti, Yitzak Yifat və Haim Oşri

BMT, 4 iyulda Pakistan tərəfindən təklif edilib, Türkiyə, Mali və İran tərəfindən də dəstəklənən qətnamə layihəsini, 20 bitərəfə qarşı (ABŞ da bitərəf qalmışdır) 99 səslə 2253 saylı qətnamə kimi qəbul etmişdir. Qətnamədə İsrailin Qüds barədə aldığı qərarlardan yaranan narahatlıq bildirilir və bu qərarların qeyri-qanuni sayıldığı vurğulanaraq, İsraildən bu qərarlari geri alması istənirdi.

Bu qərardan sonra İsrail XİN rəhbəri Abba Eban, 10 iyulda Baş Katibə göndərdiyi məktubda Qüdsün 7 iyunda İsrailin əlinə keçməsi ilə birlikdə, bütün dinlərin ibadətinə açıldığını, sözü gedən 5727–1967 saylı "Müqəddəs Yerlərin Qorunması" qanununun müqəddəs yerləri hər cür hücumdan və ziyarət azadlığının tapdanmasından qorunması məqsədini daşıdığını, şəhərə ərəblərlə Yəhudilərin bir-birləri ilə təmasının nəzarətdə olduğunu, başda su olmaqla, bütün şəhərə bələdiyyə xidmətlərinin verilməkdə olduğunu, bütün tədbirlərin Qüdsün 3 böyük dinə ərz etdiyi böyük əhəmiyyətə görə olduğunu bildirirdi, lakin Eban 4 iyul qətnaməsinin qəbul edildiyinə dair heç bir söz demirdi.

İsrailin bu mövqeyindən sonra Türkiyə, Əfqanıstan, İran, Malayziya, Mali və Somali tərəfindən dəstəklənən Pakistan, 12 iyulda BMT-yə İsraildən 4 iyul qərarına əməl etməsini istəyən bir qanun layihəsi təqdim etdi. Bu layihənin 2 gün davam edən müzakirələrində ABŞ yenə də bitərəf qaldı. ABŞ-nin BMT-dəki nümayəndəsi Qoldberq bitərəfliyin səbəbini belə izah edirdi:

''Qüds məsələsi ayrı məsələ deyil, sülhün bir hissəsidir. Qüds problemi ümumi sülh məsələsi ilə birlikdə müzakirə olunmalıdır. Qüdsün statusu beynəlxalq qarantiyaları da ehtiva etməklə, 3 böyük dinin liderləri arasında təsbit edilməlidir. ABŞ Qüdsün statusunun tək tərəfli olaraq təsbitinin əleyhinədir və bu səbəblə də İsrailin gördüyü tədbirləri müdafiə etmir. Lakin ABŞ bunların müvəqqəti olduğuna və Qüdsün statusunun son müəyyən olunmasına mane olmadığını düşüünür.

Səsvermədən sonra qərar layihəsi qəbul edildi. Qərar İsrailin hərəkətlərini qınayaraq, ondan Qüdsün statusunu dəyişdirəcək tədbirlərə yol verməməsini tələb edirdi.

Qüdsdəki Ərəblərin vəziyyəti ilə bağlı araşdırmalar etmək üçün İsveçrəli diplomat Ernestp Talman, Baş Katib U Thantın şəxsi nümayəndəsi təyin edildi. Onun hesabatına görə Qərbi Qüdsün əhalisi 200.000 olub, hamısı yəhudilərdən ibarətdir. Buna qarşılıq Şərqi Qüdsün əhalisi qarışıq olub, 81 faizi müsəlman, 8.1 faizi katolik, 6.5 faizi ortodoks, 2.4 faizi erməni və 2 faizi digərləri idi. Bununla belə, İsrailə görə Şərqi Qüdsün Qərbi Qüdslə bütünlənməsinə heçnə mane ola bilməzdi və bu məsələdə İsrail heç kimlə kompromisə getməyəcəkdi. Qüdsdə yaşayan Ərəblər isə İsraildən narazı idilər. Bunun əsas səbəbi Yüksək İslam Konqresinin qərarlarına İsrail hökumət dairələrinin məhəl qoymaması, məktəblərdə İsrail təhsil proqramlarının tədbiq edilməsi və s. idi. Katoliklərə gəlincə, Talmanın hesabatına görə, Papalıq Qüdsün və ətrafının qorunmasından qarantiyasını ancaq şəhərin ayrı bir varlıq, yəni korpus separatum formasına gətirilməsi və beynəlxalq rejimə tabe edilməsi ilə mümkün görməkdə idi. Bu məsələdə də İsrail dövlət ilə danışıqlara başlamışdı.

Bu zaman İsrail XİN rəhbəri Abba Eban BMT Baş Katibinə göndərdiyi məktubda Qüdsdə sükunətlə və asayişlə, bütün dinlərin sərbəst ibadəti üçün lazimi şərtlər təmin edilmədikcə beynəlxalq nizamlama düşünülməyəcəyini, İsrailin bu şərtləri təmin etməyə çalışdığını, bu zaman görülən tədbirlərin son həllə təsir etməyəcəyini bildirirdi, lakin bundan sonra BMT-nin aldığı heç bir qərar real olaraq işləmədi. 1978-ci ildə İsrail Qüdsü rəsmi olaraq paytaxtı elan etdi. 1980-ci ildə Şərqi Qüdsün Qərbi Qüdsə birləşdirildiyinin elanı ilə, rəsmi olaraq Şərqi Qüdsü də öz hakimiyyəti altına almış oldu.

Ərəb dövlətlərinin münasibəti

Müharibəyə ilk reaksiya təbii olaraq Ərəb ölkələrindən gəldi. Müharibə başlamazdan bir gün əvvəl, yəni 4 iyun 1967-ci ildə İraq, Səudiyyə Ərəbistanı, Liviya, Əlcəzair, Küveyt, Bəhreyn, Qətər, Əbu Dabi (bu son üçü qeyd etdiyimiz illərdə İngiltərənin himayəsində olan əmirlikləridi) və Misir nümayəndələri Bağdadda toplanaraq, 5 İyun tarixli qərara əsasən hər hansı bir Ərəb dövlətinə hücum edən və ya İsrailə yardım edən hökumətlərə neft embarqosu tətbiq edəcəklərini bildirdilər. İyunun 6-sı Misirin İsrailin hava basqınına Amerika və İngiltərənin kömək etdiyini iddia etməsi ilə bu iki ölkəyə neft embarqosu tətbiqi qərara alındı. Küveyt, Bəhreyn, Qətər, Əbu-Dabi və Səudiyyə Ərəbistanı Amerika və İngiltərəyə neft ixracını dayandırdı. Əlcəzair, Misir, Sudan, Suriya, Yəmən, Tunis ABŞ və Birləşmiş Krallıq ilə olan diplomatik münasibətlərini kəsdilər. İraq və Livan isə Amerikan və İngilis səfirlərinin 48 saat içində ölkəni tərk etmələrini tələb etdi. Liviya hökuməti o cümlədən Amerika və İngiltərədən Liviyadaki hərbi bazalarını ləğv etmələrini və bütün qüvvələrini geri çəkmələrini istədi. Bütün Ərəb paytaxtlarında ABŞ və Böyük Britaniyaya qarşı geniş nümayişlər təşkil edildi. Lakin ölkələrin reaksiyası daha da alovlanmadan müharibə Ərəb dünyası üçün böyük bir fəlakətlə nəticələndi. İndi Ərəblər üçün məsələ artıq İsrail dövlətinin ləğvi deyil, bu müharibənin nəticələrinin aradan qaldırılması idi. Başqa sözlə, Ərəb ölkələrinin, xüsusilə də Misir, Suriya və İordaniyanın İsrail siyasətinin təməlini 1967-ci il müharibəsində itirilmiş torpaqların geri alınması və ya İsrailin işğal etdiyi Ərəb torpaqlarından çıxarılması təşkil etdi. Bu baxımdan, 1967-ci il müharibəsi Ərəb-İsrail məsələsində və ya Fələstin məsələsində yeni bir mərhələ açdı, ümumi bir proses olaraq, bir dönüş nöqtəsi yaratdı.

Beləcə, İsrail 1967 il müharibəsində ələ keçirdiyi torpaqlarını geri verməyəcəyini açıqlamış oldu. İyunun 20-də Şarm-əl Şeyxdəki çıxışında Baş nazir Eşkol, Nasir, Kral Hüseyn və digər Ərəb liderləri ilə harada və nə olursa olsun, sülh danışqları ilə bağlı görüşməyə hazır olduğunu söyləyərək vəziyyətə aydınlıq gətirdi. Yəni, İsrailin bundan sonrakı siyasəti əlində tutduğu torpaqlardan istifadə edərək, Ərəb ölkələrini ikitərəfli danışıqlara məcbur etmək idi. Bu isə Ərəb ölkələrinin İsraili tanıması demək idi ki, ərəb dövlətləri də buna yanaşması o dövr üçün xeyli çətin görünürdü. Məğlubiyyətdən sonra, 10–17 iyul tarixlərində Qahirədə Ərəb dövlətlərinin görüşü keçirildi. Bu zirvədə Nasir, İraq prezidenti Əbdürrahman Arif, Suriya prezidenti Atassi, Əlcəzair prezidenti Bumedyen və Sudan prezidenti İsmail əl-Əzhər iştirak etdi. Bəyanatlara görə, prezidentlər İsrail təcavüzünün nəticələrinin aradan qaldırılması və qeyri-ərəb ölkələrinin gələcəyi ilə bağlı məsələləri müzakirə etdilər. Burada İsraili dəstəkləyən qərb dövlətləri nəzərdə tutulurdu. Bundan başqa, ölkə başçıları bütün bu mövzuların xarici işlər nazirləri ilə Xartumda toplanaraq müzakirə edilməsinə qərar verdilər. Xarici işlər nazirləri 1–6 avqust günlərində Sudanın paytaxtı Xartumda toplandılar. Görüşdə İsraillə hər hansı bir sülhün imzalanması fikri rədd edildi. O cümlədən Amerikanın İsrailə dəstək verməsi, Birləşmiş Krallıq və Almaniya Federativ Respublikasının İsrailə qarşı göstərdiyi səmimi münasibət də şiddətlə tənqid olundu. Suriya, İraq və Əlcəzairin Amerika, Böyük Britaniya və Qərbi Almaniyaya qarşı neft embarqolarının tətbiq edilməsi ideyası Tunis, Səudiyyə Ərəbistanı və Liviya kimi mötədillərin müxalifətilə qarşılaşdı. Digər tərəfdən Tunis, Ərəb ölkələrinin qılıncların əvəzinə effektiv təbliğat və diplomatiyaya üstünlük verməsinin daha məqsədəuyğun olduğunu bildirdi. İsrail dövlətinin ləğv edilməsinindən heç bir söz deyilmirdi. Bu, Ərəb ölkələrinin İsrail həqiqətini qəbul etməyə başladıqlarının bir əlaməti idi.

XİN rəhbərlərinin bu iclasında, İsrail tərəfdarı qərb ölkələrinə neft embarqosu tədbiqi məsələsini müzakirə etmək üçün, Ərəb iqtisadiyyat və maliyyə nazirlərinin Bağdadda görüşmələrinə qərar verilmişdi. Bu görüş 15–20 avqust tarixlərində keçirilmişdir. Yığıncağın sonunda nəşr olunan məlumatda, neft ambarqosundan bəhs olunmadı. Çünki İraqın hazırladığı və bütün ölkələrə 3 ay müddətlə neft satılmaması, üç ay sonra isə ancaq dost ölkələrə neft verilməsi məzmunlu plan, Suriya və Əlcəzair tərəfindən hərarətlə dəstəklənsə də, Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt və Liviya embarqonun Ərəb ölkələrinin iqtisadiyyatlarına çox zərər verəcəyini səbəb göstərərək bu plana qarşı çıxdılar. Dövlətlər arasındakı bu fikir ayrılığı avqustun 26-dan 27-dək Xartumda toplanan xarici işlər nazirlərinin toplantı gündəliyindən neft embarqosunun çıxarılması ilə nəticələndi . Beləliklə neftin silah kimi istifadə edilməsi ehtimalı aradan qalxdı.

Ərəb zirvəsi, 29 avqust-3 sentyabr, 1967 tarixləri arasında Xartumda keçirildi. Toplantıya 13 ölkənin qatılması nəzərdə tutulmuşdu, lakin 8 dövlət başçısı iştirak etdi. Mərakeş, Liviya, Tunis, Suriya və Əlcəzair dövlət başçıları isə zirvə görüşünə gəlmədilər. Liviya krali İdris es-Sunusi ilə Tunis prezidenti Burqiba xəstə olduqları üçün, radikallıq tərəfdarı Suriya və Əlcəzair dövlət başçıları, mötədillərin əksəriyyəti qarşısında bir şey əldə edə bilməyəcəkləri üçün zirvədə iştirak etmirdilər. Xartum Zirvəsi bu qərarlar qəbul etdi:

• Ərəb ölkələri arasında hərbi əməkdaşlığın təmin edilməsi və mümkün hücuma qarşı səylərin gücləndirilməsi üçün zəruri tədbirlər görüləcək.

• Ərəb torpaqlarındakı hərbi bazalar ləğv ediləcəkdir. Burada xüsusilə Liviya ilə Səudiyyə Ərəbistandaki Amerikan bazaları nəzərdə tutulurdu.

• Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt və Liviya müharibənin iqtisadi zərərini kompensasiya etmək üçün Misir və İordaniyaya 135 milyon dollar yardım etməli idi. Bu məbləğin 55 milyon sterlinqini Küveyt, 50 milyonunu Səudiyyə Ərəbistanı və 30 milyonunu isə Liviya təmin edəcəkdi. Yenə bu pulun 95 milyon sterlinqi Misirə, 40 milyon sterlinqi isə İordaniyaya çatacaqdı.

• Zirvə İsrail barədə bu üç əsas qərarı qəbul etdi: İsraili tanımaq, İsrail ilə müzakirələrə girmək, İsrail ilə sülh bağlamaq qadağandır. Xüsusən, bu üçüncü maddədə qəbul edilmiş üç prinsip, uzun illər ərəblərin İsrail siyasətinin üç əsas elementi olacaqdır.

Hava hücumu zamanı məhv edilmiş Misir qırıcıları

İsrailin münasibəti

Altıgün müharibəsi Ərəb-İsrail münaqişəsində yeni mərhələ açmış oldu. Bu müharibəyə qədər İsraili coğrafiyadan tamamilə qovmaq üçün mübarizə aparan Ərəblər bu müharibədən sonra artıq mübarizələrinin qayəsini dəyişdirməyə məcbur oldular. Belə ki, onlar açıq formada qəbul etməsələr də, regionda İsrailin varlığını qəbul etdilər və mübarizələrini yalnız İsrail tərəfindən işğal edilmiş torpaqların geri qaytarılması üçün aparmağa başladılar. İsrail isə müharibədən sonra mövqelərini xeyli gücləndirdi.

İsrail də yeni bir siyasət tətbiq etməyə başladı. İsrail Baş naziri Levi Eşkol, 12 iyun 1967-ci ildə İsrail parlamentində bütün dünya millətlərinə olan xitabında bunları dedi:

İsrail dövlətinin, bir həftə əvvəlki (yəni döyüşdən əvvəlki) vəziyyətə qayıtması xəyalına heç kəs aldanmasın … Bu günə qədər mövcud olan vəziyyət bir daha geri dönməyəcək.

Xartum zirvəsinin qərarları İsrail dövlətini qane etmədi , İsrail baş naziri Eşkol 3 sentyabrda verdiyi müsahibəsində bu qərarları saymazlıq qəbul edir və bildirirdi :

Beləliklə sülh ehtimalı azaldı.

İsrail hökuməti qərara aldı ki , sentyabrın 10-da , o cümlədən BMT nin 19 sentyabrda baş tutacaq zirvəsində əgər İsrail və ərəblər arasında 2 tərəfli danışıqlar aparılmasa, dolayı yolla olan heç bir görüşdə iştirak etməyəcəklər.

Müharibədən qalib çıxan İsrailin xarici siyasəti konkret olaraq işğal etdiyi torpaqları özündə saxlamaq üzərinə köklənmişdi. Beynəlxalq ictimaiyyətin qınağından qorunmaq üçün isə hər hansı Ərəb dövləti ilə birbaşa danışıqlara razı olduğunu bildirirdi, lakin İsrail bilirdi ki, Ərəb dövlətlərinin onunla birbaşa danışıqlara girməsi çox çətin məsələdir, çünki bu İsrailin həmin dövlət tərəfindən tanınması demək olardı.

BMT çərçivəsində münaqişəni nizama salmaq üçün görülən tədbirlər də öz faydasını vermirdi. Hazırlanan layihələr gah Ərəb bloku və onların himayəçisi SSRİ, gah da ABŞ tərəfindən bloklanırdı.

Qalıcı sülh yaradma cəhdləri

Müharibə dövründə

Təhlükəsizlik Şurası 5 iyunda, həm İsrailin, həm də Misirin müraciətinə görə toplandı. Təhlükəsizlik Şurası rəhbərinin iclasda dediyinə görə, İsrail nümayəndəsi, Nyu-York saatı ilə 03:10-da ona zəng edərək Misir ordusunun İsrailə hücuma keçdiyini bildirmişdir, halbuki bu vaxt İsrail Misirə hücum etmişdi.

İsraillilərin zəngindən sonra Misir nümayəndəsi də zəng edərək, eyni sözləri demişdir. Bununla da, BMT Təhlükəsizlik Şurasında çox mübahisəli dövr başlanmış oldu. SSRİ ilə Təhlükəsizlik Şurası üzvü Bolqarıstan İsrailin dərhal razılaşdırılmış sərhədlərə geri çəkilməsini və Fransa, Kanada, Danimarka kimi qərblilər də dərhal atəşkəsi müdafiə edərkən, İraq və Mərakəş İsrailin məsuliyyət daşıdığını bildirən qərarın qəbul edilməsində israr etdilər. Suriya isə ABŞ və İngiltərənin İsrail ilə ittifaqda olduğunu irəli sürərək, Əlcəzair, İraq və Misir ilə birlikdə ABŞ ilə diplomatik münasibətlərini kəsdi. ABŞ isə atəşkəsin təmin olunmasında SSRİ-nin dəstəyini əldə etmək istədi və Kuba böhranından sonra qurulan qırmızı telfon ilə ilk dəfə Kremlə zəng edərək, ABŞ-nin bu müharibəyə qatılmayacağını, tez müddətdə atəşkəs imzalanması tərəfdarı olduğunu bildirdi, lakin Sovetlərin cavabı başqa cür oldu. Sovetləri narahat edən, uzun müdətdir təlim keçdiyi, silahlandırdığı Suriyanın paytaxtı Dəməşqin İsrail tərəfindən işğal edilmə təhlükəsi idi. Buna görə də ABŞ-yə İsrailə təzyiq edərək, bundan yayındırmasını istədi, əks təqdirdə bunu özünün edəcəyini bildirdi. ABŞ İsraillə bu barədə müzakirələr apararkən, mümkün görünən Sovet müdaxiləsinin qarşısını almaq üçün VI Donanmanı da Suriya sahillərinə göndərdi. ABŞ prezidenti bu barədə daha sonralar, "bu da mənim Kuba böhranım idi" demişdi.

Belə bir şəraitdə BMT Təhlükəsizlik Şurası 6 iyunda tərəfləri dərhal döyüşləri dayandırmağa çağıran qərar qəbul etdi. Bu qərar İordaniya tərəfindən qəbul edildi, lakin İordaniya ordusunun Misir Baş Komandanlığına tabe olmasna görə, qərarın qüvvəyə minməsinin Misir tərəfinə bağlı olduğunu bildirdi. Qısası, atəşkəs qərarı qüvvəyə minmədi.

7 iyunda İordaniya, 8 iyunda Misir Təhlükəsizlik Şurasının atəşkəs qərarlarını qəbul etdiklərini elan etdilər. Suriya tərəfi isə, BMT-nin 233 və 234 saylı qərarlarının İsrail tərəfindən də qəbul edilməsi şərtilə qəbul etdi, lakin İsrail Suriya torpaqlarında hərbi aktivliyini hələ də saxlamaqda idi. Bu, SSRİ, Bolqarıstan və Hindistanın şiddətli narazılığına səbəb oldu. Çünki BMT müşahidəçiləri də İsrail hərbi qüvvələrinin Suriyanın daxili bölgələrinə doğru irəlilədiklərini doğrulamışdı, halbuki 7 iyunda etdiyi açıqlamada qarşı tərəflərin qəbul edəcəyi halda, özünün də 233 və 234 saylı atəşkəs qərarlarını qəbul edəcəyini demişdi. Bu vəziyyətə görə Təhlükəsizlik Şurası 9 iyunda, Suriya və İsrailin toqquşmaları dayandırmalarını tələb edən 235 saylı qərarını verdi. Bu qərara baxmayaraq, İsrail ordusunun 10 iyunda Kuneitranı işğal etməsindən sonra Sovetlər yayımladıqları bəyanatla İsrail ilə diplomatik münasibətləri kəsdiklərini elan etdilər və İsrail bu hərəkətlərini durdurmazsa, digər ölkələrlə birlikdə ona sanksiyalar tədbiq edəcəklərini bildirdilər. Bundan sonra, İsrail 10 iyun saat 16:30-da bütün hərbi əməliyyatlartını dayandırdılar.

Altıgünlük müharibə ilə İsrail Qüdsü tamamilə ələ keçirincə vəziyyət İslam dünyası üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Pakistan 16 iyunda Baş Katibə məktub göndərərək, Qüdsün İsrail şəhəri olmasının qarşısının alınmasını istədi. Həmçinin BMT-yə 194 və 303 saylı qətnamələrini xatırladaraq, Qüdsün işğalına qarşı çıxmağa çağırdı. Pakistanın qaldırdığı məsələlərin müzakirəsinə başlanılan zaman, İsrail Şərqi Qüdsü İsrail hakimiyyətinə salan bir sıra tədbirlər gördü. Bu BMT-də olan müzakirələri daha da qızışdırdı. İslam ölkələri qədər Latın Amerikası ölkələri də İsrailə qarşı çıxırdı. Onlar Qüdsün ayrı varlıq – korpus seperatum – qəbul edilərək, beynəlxalq hakimiyyətə tabe edilməsini istəyirdilər.

Müharibədən sonra

"Universal Newsreel"-in 13 iyunda müharibə barədə hazırladığı video

SSRİ-nin istəyi ilə 17 iyunda başlanan BMT fövqəladə iclası SSRİ üçün tam bir güc nümayişi oldu. Sovetlər İsrailə qarşı güclü diplomatik kompaniya başladaraq Ərəb müttəfiqlərini heç olmasa diplomatik sahədə qalib etməyə çalışırdı. Buna görə də, mübahisələr SSRİ-nin rəhbərlik etdiyi sosialist dövlətləri və Ərəb dövlətləri ilə İsrail arasında xeyli gərginləşdi. Bu müharibə barədə müzakirə mövzusu iki məsələ var idi:

• Müharibənin başlanmasında kimin günahkar olması
• Müharibənin nəticələrinni necə aradan qaldırlması

SSRİ və Ərəb dövlətləri müahribənin nəticələrinin silinməsi və sülhün reallaşmasını İsrailin işğal etdiyi torpaqlardan çəkilmsində görərkən, İsrail sülhü prinsip olaraq qəbul etməklə yanaşı, ikili müzakirələr barədə təkid edirdi. O, əlindəki torpaqlardan istifadə edərək Ərəbləri ikili görüşlərə məcbur etməyi planlaşdırırdı.

SSRİ BMT iclasına o qədər önəm vermişdi ki, onu iclasda baş nazir Kosigin səviyyəsində təmsil olunurdular. Kosigin 10 iyun günü etdiyi uzun çıxışında müharibənin yeganə günahkarının İsrail olduğunu və ölkəsinin İsrail işğallarını heç vaxt qəbul etməyəcəyini bildirdi. Kosiginə görə, İsrail işğal etdiyi torpaqlrı dərhal boşaltmalı və etmiş olduğu hücuma görə Misir, İordaniya və Suriyaya kompensasiya verməli idi. Qısası bu təməl prinsiplər SSRİ-nin Orta Şərqdə sülh üçün təklif etdiyi layəhinin əsasları idi.

SSRİ baş naziri Kosiginin çıxışına cavab olaraq 19 iyunda etdiyi çıxışında İsrail XİN rəhbəri Abba Eban müharibənin məsuliyyətinin başda Misir olmaqla, İsrailin Ərəb qonşularına aid olduğunu dedikdən sonra, 5 iyun əvvəli sərhədlərə qayıtmanın artıq mümkün olmadığını bildirdi. Ardıyca sülhə doğru getmənin lazım olduğunu, atəşkəs razılıqlarının nə sülh, nə də müharibə olduğunu və bu tip razılaşmanı artıq qəbul etməyəcəklərini bildirdi.

Kosiginlə Abba Ebanın çıxış etdiyi 19 iyun günü ABŞ prezidenti Conson da Vaşinqtonda etdiyi çıxışda Orta Şərqdə sülh üçün bu 5 prinsipi təklif edirdi:

• Regiondakı hər dövlət yaşama haqqına sahibdir. Hər dövlət digərlərinin də yaşama haqqına hörmət etməlidir,
• Qaçqınlar məsələsinə ədalətli həll tapılmalıdır,
• Beynəlxalq su yollarından hər bir kəsin maneəsiz keçmə hüququ vardır,
• Regiondakı bütün dövlətlərin siyasi müstəqillik və ərazi bütövlüyünə hörmət göstərilməlidir.

ABŞ nümayəndəsi Artur Qoldberq də 20 iyunda etdiyi çıxışında müharibənin başlamasının iki mühüm səbəbi olaraq Misirin istəyi ilə BMT Sülh Qüvvələrinin çıxarılmasını və ikinci olaraq da Aqaba körfəzinin Misir tərəfindən qapadılmasını göstərdi. İsrailin tamamilə məhvə tərk edilməsi kimi qəbul etdiyi SSRİ layihəsinin BMT prinsiplərinə zidd olduğunu bildirərək, ABŞ-nin öz layihəsini təqdim etdi.

ABŞ qətnamə layihəsi əvvəlcə bütün tərəfləri atəşkəsə mütləq şəkildə riayət etdikdən sonra əsas məqsədin Orta Şərqdə daimi sülh yaradılması olduğunu vurğulayır və sülhün metodu olaraq da III tərəfin köməkliyi ilə müzakirələrin başladılmasını təklif edirdi. ABŞ-nin irəli sürdüyü III tərəf məsələsi İsrailin birbaşa danışıqlar şərti ilə uyuşmurdu.

ABŞ qərar layihəsi ən mühüm qismi isə Orta Şərq sülhünün təməl şərtlərini bildirməsi idi. Buna görə sülh Consonun göstərdiyi 5 şərtlə reallaşa bilərdi. Ərəb ölkələri çoxu ABŞ-nin bu təklifini həmin anda rədd etdilər. Digər dövlətlər isə bu şərtlərin müzakirə edilməsi üçün ilk öncə İsrailin işğal etdiyi torpaqları boşaltmasını istədilər.

Varşava paktı üzvləri içində Rumıniya maraqlı mövqe sərgilədi. Rumıniya Baş Naziri Maurer, 23 iyunda etdiyi çıxışda İsrailin işğal etdiyi torpaqlardan çəkilməsini istəyərkən, Ərəb ölkələrinə də məsələləri danışıqlar yolu ilə həll etməyi təklif etmiş və bölgədəki bütün dövlətlərin müstəqil və suveren varlığına hörmət edilməsini istəmişdi. Türkiyə XİN rəhbəri İhsan Sabri Çağlayangil də 22 iyunda etdiyi çıxışında Türkiyənin xarici siyasətinin siyasi müstəqilliyə və ərazi bütünlüyünə əsaslandığını bildirdikdən sonra güc yolu ilə torpaq qazanılmasının əleyhinə olduğunu bildirmişdi.

Bütün müzakirə boyünca ortaya atılan layihələrin əksriyyəti İsrailin işğal etdiyi torpaqları boşaltmasını nəzərdə tuturdu, lakin heç bir layihə lazimi səsi toplaya bilmədiyindən qəbul olunmadı. Bu vəziyyətdə BMT Baş Məclisinin kilidləndiyi bəlli idi. Avstriya və Finlandiya tərəfindən dəstəklənən İsveç Baş Məclisə məsələnin Təhlükəsizlik Şurasına transferini nəzərdə tutan layihəsini təqdim etdi. Əksərən müsəlman dövlətlərindən ibarət olan dövlətlər Təhlükəsizlik Şurasının borcunu layiqincə yerinə yetirmədiyini əsas gətirərək buna qarşı çıxdı, lakin layihə qəbul edildi və işğal edilmiş torpaqlar məsələsi Baş Məclisdən Təhlükəsizlik Şurasına keçirildi.

Təhlükəsizlik Şurası Orta Şərqdə sülh problemini müzakirə etməsi 7 noyabrda Misirin Şuraya etdiyi müraciətdən sonra oldu. Misir bu müraciətindəə İsrailin 5 iyun 1967-ci ildə Misir, İordaniya və Suriyaya etdiyi hücum sonunda işğal etdiyi torpaqlardan çəkilməməkdə israr etməsinin Orta Şərqdə təhlükəli vəziyyət yaratdığını irəli sürərək, Təhlükəsizlik Şurasının bu məsələni müzakirə etməsini istədi.

Şura müzakirələrə başlayanda qarşısında iki layihə var idi. Layihələrdən biri Hindistan, Mali və Nigeriya tərəfindən, digəri isə ABŞ tərəfindən təqdim edilmişdi. Hər iki layihə də ABŞ prezidenti Consonun ortaya atdığı "sülh üçün 5 şərt" əsasında hazırlanmışdı, lakin 3 dövlət tərəfindən hazırlanan layihə daha bitərəf olub, hər iki tərəfə təxminən bərabər öhdəliklər verirdi.

242 saylı qətnamə

Əsas məqalə: BMT Təhlükəsizlik Şurasının 242 saylı qərarı

"Universal Newsreel"-in 9 iyundan sonrakı toqquşmalar və BMT-nin reaksiyası barədə hazırladığı video.

Müzakirələr getdiyi zaman etdiyi çıxışında ABŞ nümayəndəsi xüsusən iki prinsip üzərində durdu. Birincisi İsrailin işğal etdiyi torpaqları boşaltması, digəri isə Ərəb ölkələrinin İsrail ilə sülhə yanaşması idi.SSRİ-də 20 noyabrda bir layihə irəli sürdü. Bu layihə də digərləri kimi görünsə də, bir çox baxımdan İsrailin daha çox əleyhinə idi və İsrailin dərhal işğal etdiyi torpaqları boşaltmasını əsas götürürdü.

16 noyabrda İngiltərə Ərəb dövlətləri ilə danışıqlar apardıqdan sonra nəhayət ki, öz layihəsini irəli sürdü. İngiltərənin layihəsi üçlü layihənin giriş hissəsində düzəlişlər aparılmış forması idi. Üçlü layihəni hazırlayan dövlətlər bundan sonra öz layihələrini İngiltərənin layihəsinin lehinə geri çəkdilər. Beləliklə, İngiltərənin hazırladığı layihə 242 saylı qərar adı ilə qəbul edildi.

242 saylı qərarın əsasları belə idi: Qərarın əvvəlində müharibə yolu ilə torpaq qazanılmasının qəbul edilməyəcəyi və bölgədəki hər dövlətin təhlükəsizlik içində yaşaya biləcəyi, ədalətli və davamlı sülh ehtiyacı bildirildikdən sonra I paraqrafda belə bir sülhün bu iki təmələ əsaslanmasının lazım olduğu deyilirdi:

• İsrailin son müharibədə tutduğu torpaqlardan hərbi qüvvələrini geri çəkməsi,
• müharibə vəziyyətinə son verilməsi. Bölgədəki hər dövlətin suverenlik, ərazi bütövlüyü və siyasi müstəqilliyi ilə, güc təhdidindən və gün tədbiqindən uzaq olaraq, təhlükəsiz və tanınmış sərhədlər içində, sülh şəraitində yaşama haqqının tanınması.

Qərarın ikinci paraqrafında beynəlxalq su yollarında sərbəst üzmə haqqının təmin edilməsi, qaçqınlar probleminin ədalətli şəkildə həll edilməsi, bölgədəki hər bir dövlətin tanınmış sərhədləri daxilinə çəkilməsi ehtiyacı vurğulanırdı.

Qanuniliyini bu gün belə saxlayan bu qərar müxtəlif şərhlərə məruz qalmışdır. Qərarı şərh edərkən SSRİ nümayəndəsi qərarın tədbiq edilməsi üçün İsrailin işğal etdiyi torpaqları boşaltmasının əsas şərt olmasını bildirdi. Üstüörtülü formada olsa belə Fransa da belə bir bəyanat vermişdi. İsrail XİN rəhbəri Eban isə tamamilə əks fikirdə idi və ona görə qərarın əsas ünsürü sülh müqaviləsinin imzalanması idi. Suriya prezidenti Atassi 23 noyabrda verdiyi müsahibədə 242 saylı qərarı Ərəblərə hücum olduğunu bildirdi. Suriya XİN rəhbəri də 242 saylı qərarı tanımadığını bildirdi. Nasir də 242 saylı qərara qarşı çıxdı. Etdiyi çıxışda o, Misirin İsraili dövlət kimi tanımayacağını, İsrail ilə hər hansı sülh danışığı aparmayacağını, İsrail gəmilərini Süveyş kanalına buraxmayacağını və Fələstin xalqının haqlarını görməzdən gəlməyəcəyini bildirdi.

"Təhlükəsiz və tanınmış sərhədlər" ifadəsi ilə, "İsrailin işğal etdiyi torpaqlardan çəkilməsi" ifadəsindən hansının daha üstün olması sualına heç bir zaman cavab tapılmadı. Beləliklə də, 242 saylı qərar qüvvəyə mindiyi gündən mübahisələrə səbəb oldu.

Yarrinq missiyası

BMT Təhlükəsizlik Şurasının 22 noyabr 1967-ci il tarixli və 242 saylı qətnaməsində Baş Katibə tərəflər arasında sülhü təmin edəcək vasitəçilik cəhdlərini artırmaqla bağlı xüsusi nümayəndə təyin etməsi vəzifəsi də verilmişdi. U Thant 23 noyabrda İsveçin Moskvadakı səfiri Dr. Qunnar Yarrinqi xüsusi nümayəndə olaraq seçdi. Dr. Yarrınq Nyu-Yorka gəlib tərəflərin BMT-dəki nümayəndələri ilə görüşdü. Bundan sonra Kiprə gedərək, qərargahını burada qurdu. BM Baş Katibinin Yarrinq missiyası ilə bağlı olan və iyun 1967 – dekabr 1970-ci ili əhatə edən məruzəsinə görə Yarrinqin ilk dövr təmasları və onun nəticələri belə olmuşdur:

İsrailə görə Yaxın Şərqdə sülh İsrail ilə digər əlaqəli dövlətlər arasında birbaşa müzakirələrdə reallaşa bilərdi. Və belə bir sülh reallaşmadıqca İsrailin işğal etdiyi torpaqlardan çəkilməsi müzakirə mövzusu ola bilməzdi. Hətta, İsrail hökuməti Yarrinqə bu müzakirələrin gündəm maddələrini belə təklif etdi. Bu maddələr İsrailin öz istəklərini ehtiva edirdi. Digər tərəfdən İsrail 242 saylı qərara bağlılığını bildirirdi, lakin bu qərarın məqsədi olan sülhü reallaşdırmanın ən yaxşı yolu olaraq birbaşa müzakirələri gördüyünü deyirdi. İsrailə görə tərəflərlə dolayı yolla da müzakirələr edilə bilərdi, yetər ki bu dolayı müzakirələr birbaşa müzakirələrə gətirib çıxarsın. Yəni İsrail 1967-ci il müharibəsindən sonra qəti şəkildə ortaya qoyduğu birbaşa danışıqlar şərtindən bir qədər güzəştə gedirdi.

İsrailin bu təklifləri Misir və İordaniya tərəfindən lap əvvəldən qəbul edilmədi. Misir İsrailin öncə işğal etdiyi torpaqlardan çəkilməsini şərt qoyarkən, İordaniya, İsrailin 242 saylı qərarı tədbiq etməsini istədi. Bundan əlavə hər iki dövlət də İsrail ilə birbaşa danışıqlara getməyəcəklərini bildirdilər.

Suriya elə ilk gündən 242 saylı qərarı qəbul etmədiyi üçün Yarrinq Suriya ilə təmasa keçmədi. Bir müddət ara verən Yarrinq, 1968-ci ilin avqust ayından yenidən görüşmələrə başladı. Köhnə fikir ayrılıqları qalmaqla yanaşı, indi yeni bir problem də ortaya çıxmışdı. Beləki, Ərəb ölkələrinə görə İsrailin işğal etdiyi bütün torpaqlardan çəkilməsi məsələsi, 242 saylı qərara görə işğal altındakı bütün torpaqları əhatə etməkdə idi. İsrailə görə isə bütün toraqlar yox, 242 saylı qərarın öngördüyü təhlükəsiz və tanınmış sərhədlərin lazım bildiyi torpaqların xaricində qalan torpaqlardan çəkilməkdən bəhs edilirdi. Bunun qarşsıında Yarrınq öz missiyasını I dövr üçün 1968-ci ilin noyabrında yenidən dondurdu.

Yarrinq II dövr görüşmələrinə 1969-cu ilin fevralında Misir, Livan, İordaniya və İsrailə səfər etməklə başladı. Səfərlərə ərzində bu dövlətlərə rəsmi şəkildə bəzi suallarla müraciət etdi. Bu suallar belə idi:

• Tərəflər 242 saylı qərarı sülhün təməli olaraq qəbul edirlər mi ?
• Müharibədən əl çəkməyə qərarlıdırlar mı ?
• Təhlükəsiz və tanınmış sərhədləri necə başa düşürlər ?
• Tiran boğazı, Aqaba körfəzi və Süveyş kanalı kimi su yollarından sərbəst keçişin təmin edilməsini istəyirlər mi ?
• Qaçqınlar məsələsindəki fikirləri nədir?

Dövlətlərin verdikləri cavablardan göründü ki, əvvəlki mövqelərində heç bir yumşalma və ya dəyişiklik yoxdur. Belə olunca Yarrinq üçün artıq işi davam etmənin mənası qalmamışdı. Bu səbəblə işini saxlayaraq səfir olduğu Moskva şəhərinə geri döndü.

Rocers planları

Yarrinq missiyasının uğursuzluğundan sonra ABŞ işə qarışdı. ABŞ XİN rəhbəri Vilyam Rocers 28 oktyabr 1969-u ildə Sovet səfiri Dobrininə 3 maddəlik İsrail-Misir razılaşması təklif etdi. Bu planın əsası İsrail ilə Misirin sülhə gətirilməsi, bir-birilərinə qarşı müxtəlif hücumlardan qaçınmaları və buna qarşılıq olaraq İsrailin də özünə həm Sinayda, həm də Şarm əl-Şeyxdə bəzi təhlükəsizlik tədbirlərinin təmin ediməsi şərtilə, işğal etdiyi Sinay torpaqlarından çəkilməsi idi. Plana görə bu şərtlər əsas götürülməklə Yarrinq vasitəçiliyinə davam edəcəkdi. İsrailin bu zaman Misirin yeni bir hücumundan narahat olduğu üçün ABŞ XİN rəhbəri Rocers Misirdən alacağı hücum etməmə sözü qarşılığında İsraildən Sinaydan geri çəkilmə vədini almaq, bunu təmin etmək üçündə İsrailin ABŞ-dən davamlı silah istəklərini təsir vasitəsi kimi istifadə etmək istəyirdi.

ABŞ dövləti bu planı elan etməyə məcbur oldu, çünki Yaxın Şərqdəki hadisələr ABŞ-ni hərəkətə keçməyə məcbur edirdi. Nasir isə Rocers planını öyrəndikdən sonra ABŞ-ni bir nömrəli düşmən elan etmişdi. Planın elan olunmasından sonra Misir və SSRİ bu planı dərhal rədd etdilər, lakin ən şiddətli münasibət İsraildən gəldi. 22 dekabrda edilən hökümıt kabineti iclasından sonra Baş Nazir Qolda Meyer verdiyi müsahibədə deyirdi:

Biz üç müharibənin içindən intihar etmək üçün və ruslar Nasirin zəfərini bayram etsin deyə çıxmamışıq.

Rocers planı İsraildə və ümumiyyətlə dünya Sionistləri arasında böyük narazılıqla qarşılandı. İsrailin bu plana digər cavabı da Süveyş cəbhəsindəki hücumlarını artırması oldu. Misir isə bunun cavabını , Nasirin Moskva səfərindən sonra, SSRİ-dən SAM-3 raket qurğularını almaqla verdi.

Bütün bunlardan sonra Rocers ikinci plan hazırladı. Rocers, Misir, İsrail və İordaniya hökumət rəhbərlərinə məktub göndərdi. Məktubda tərəflərə ABŞ-nin Yaxın Şərqdə davamlı sülhün qurulmasına çox əhəmiyyət verdiyini, sülhün reallaşmasının ən yaxşı yolunun isə tərəflərin Yarrınqlə əməkdaşlıq etmələri olduğunu, bu əməkdaşlığın bazasının da 242 saylı qərar olduğunu bildirərək, tərəflərin 1 iyuldan 1 oktyabra qədər 90 gün müddətində olduqları yerdə (standstill) atəşi saxlamalarınl və Yarrinqlə müzakirələrə başlamalarını istədi.

Bu təkliflər İsrail tərəfindən şərtsiz qəbul edildi, Misir və İordaniya bəzi şərtlər qoşmaqla qəbul etdilər, Fransa, İngiltərə və SSRİ də 242 saylı qərarı əvvəlcədən qəbul etdiklərinə görə II Rocers planını da qəbul etdilər. Misirlə İsrailin atəşkəs bağlaması ilə Süveyş cəbhəsində gücdənsalma müharibəsi də dayanmış oldu. 7 avqustda 90 günlük qüvvəyə minən atəşkəs BMT-nin 4 noyabr 2628 saylı qərarı ilə 90 gün daha uzadıldı.

Tərəflər II Rocers planını qəbul etdiklərinə görə Yarrinq missiyasına davam edə bilərdi. Buna görə xüsusi nümayəndə 21 avqustda tərəfləri görüşməyə dəvət etdi, lakin İsrail hökuməti 8 sentyabrda verdiyi cavabda Misirin 7 avqust atəşkəsini pozduğunu, bu pozuntunun fasiləsiz formada davam etdiyini, kanalın qərb sahilinə SAM raketlərinin yerləşdirilməkdə olduğunu, halbuki atəşkəsin standstill olması, yəni 7 avqustdakı vəziyyəti eynən mühafizə etməsinin gərəkdiyini, atəşkəsin ABŞ təşəbbüsünün ana ünsürünü təşkil etməsi səbəbilə İsrailin görüşmələrə qatılmayacağını bildirdi. Beləcə Yarrinq missiyası daha başlamamış kəsilmiş oldu. Buna görə də BMT Baş Katibi Kurt Valdheym 14 sentyabrda BMT-yə təqdim etdiyi illik hesabatda Yaxın Şərqdə sülh cəhdlərinin uğursuzluğa məruz qaldığını deməkdə idi.

İsrailin qatılmama vəziyyəti 4 ay davam etdi. Nəticədə İsrail XİN rəhbəri Abba Eban 28 dekabr, 1970-ci ildə Yarrinqə göndərdiyi mesajda mövcud vəziyyətin İsrailin görüşmələrə qatılmasına icazə verdiyini bildirdi. Yəqin ki, İsraili buna getməyə məcbur edən şərtlər ABŞ-nin İsrailə daha çox silah vermək təminatı, Konqresin İsrailə silah satışını tamamilə kreditə bağlamaq qərarı və ABŞ-dən istədiyi qədər konvansional silah satın almaq icazəsi idi.

İsrailin bu mövqe dəyişdirməsindən sonra Yarrinq yenidən hərəkətə keçdi, lakin 1971-ci il yanvar ayından mart ayına qədər davam edən görüşlərdən aydın oldu ki, tərəflərin əvvəlki mövqelərində heç bir dəyişiklik yoxdur. Belə ki, Misirə görə sülh yalnız İsrailin işğal etdiyi torpaqları boşaltması ilə mümkün idi, İsrailə görə isə tanınmış və təhlükəsiz sərhədlər müəyyən edilmədikcə İsrailin 5 iyun öncəsi sərhədlərə çəkilməsi müzakirə mövzusu ola bilməzdi. Hadisələr belə cərəyan etdikdən sonra, Yarrinq missiyasını yenidən saxladı və Moskvaya geri döndü.

Yarrinq missiyası tam uğursuzluqla sonlanmaqla bərabər, İsraillə Misir arasında bəzi fikir ayrılıqları da yaratdı. Bunlardan birincisi 1971-ci il yanvar ayında İsrail Müdafiə naziri Dayanın ortaya atdığı formul idi. Müvəqqəti razılıq mahiyyətindəki plana görə İsrail qoşunları kanaldan 20 mil geriyə çəkiləcək, buna qarşılıq olaraq Misir də Süveyş kanalını dünya su nəqliyyatına açacaqdı. Misirin yeni lideri Ənvər Sədata görə bu təklif 242 saylı qərarda tutulanın ziddinə, işğal edilmiş torpaqların çox kiçik bir hissəsinin azad edilməsi idi. Buna görə də rədd edildi, halbuki rəsmi Vaşinqton Dayanın təklifini irəliyə doğru addım kimi dəyərləndirmişdi. Onlara görə İsrailin Sinayın bir hissəsindən çəkilməsi tamamilə çəkilmənin başlanğıcı ola bilərdi. Bundan sonra Rocers Sinaydan İsrailin yavaş-yavaş çəkilməsini nəzərdə tutan III Rocers planını hazırlamağa başladı. Bu plan əsasında Rocers və müavini Jozef Siskonun Qüds və Qahirəyə etdiyi səfərlərin məqsədi İsrailin Sinayı tədricən boşaltmağa razı salmaq idi, lakin İsrail geri çəkilməni qəbul etsə belə, burada Misir hərbi qüvvələrinin yerləşməsinə qarşı çıxdı, Misir isə Süveyş kanalını dünya nəqliyatına açsa belə İsrail üçün qapalı saxlayacağını bildirdi.

1971-ci ildə Misir SSRİ ilə yeni əməkdaşlıq müqaviləsi imzaladı. Təxminən eyni vaxtda Yarrinq yenidən tərəflərlə görüşdü, lakin yenə də heç bir razılıq əldə etmək mümkün olmadı. Kurt Valdheym isə hesabatında bildirirdi ki, hadisələr belə davam edərsə Yaxın Şərqdə yeni bir müharibənin başlanmasına çox az şübhə var. BMT Yaxın Şərq mövzusunu və Yarrinqin cəhdlərini 3–14 dekabr 1971-ci ildə müzakirə etdi. Bütün dövlətlər 242 saylı qətnamənin qəbulundan bəri dediklərindən başqa yeni heç nə demədilər. Nəticədə, BMT 13 dekabr 1971-ci ildə 36 bitərəf və 7 əleyhinə olmaqla, 76 səslə qəbu etdiyi 2799 (XXV) saylı qətnaməsində kanal bölgəsində atəşkəslə bağlı 2628 saylı qətnamədən bəhs etməyərək, 242 saylı qətnaməni bir daha vurğulayıb, bu qətnamə çərçivəsində xüsusi nümayəndə ilə əməkdaşlığa davam edilməsini istərkən, V başlıqda Yarrinqin təşəbbüslərinə müsbət münasibətinə görə Misirə təşəkkür edir, VI başlıqda isə İsraili Yarrinqlə əməkdaşlığa dəvət edirdi.

Yarrinq missiyasının uğursuzluğundan sonra BMT Yaxın Şərq məsələsini 29 noyabr – 8 dekabr 1972-ci ildə yenidən müzakirə etdi. Sonda 31 bitərəf, 7 əleyhinə olmaqla, 86 səslə qəbul etdiyi 2949 saylı qərarında İsrailə sərt münasibət bildirilirdi. Qərar 242 saylı qətnamənin iki təməl maddəsi olan İsrailin işğal etdiyi torpaqlardan çəkilməsi, təhlükəsiz və tanınmış sərhədləri vurğuladıqdan sonra İsraili güc yolu ilə torpaq ilhaq ediləməyəcəyini (nonannexation) prinsipinə qatıldığını bildirməyə, işğal altındakı torpaqlarda etdiyi fiziki və demoqrafik dəyişiklikləri geri almağa və bütün üzv dövlətləri bu dəyişiklikləri tanımamağa dəvət edirdi. Qətnamə fələstinlilərin haqlarına hörmət göstərilməsini, ədalətli və davamlı sülhün zəruri ünsüru olaraq göstərirdi.

Beynəlxalq birliyin bütün bu cəhdləri müharibənin qarşısını almaq üçün kifayət etmədi. 1972-ci ilin sonlarında artıq Yaxın Şərq yeni bir müharibnin eşiyində idi. Bu arada Nasir ölmüş və onun yerini alan Ənvər Sadat İsrail ilə razılaşma yolunu axtarıb, bir nəticə əldə edə bilmədikdən sonra, bu dövlətə qarşı son dəfə şansını yoxlamağa qərar verdi.

Qalereya

• 
  Kfar Maymon şəhərində bomba əleyhinə sığınacağdakı insanlar.
• 
  Kibbutz Dan şəhərinın bombardmanı zamanı sığınacaq.
• 
  Müharibədə istifadə olunmuş AMX-13 tankı.
• 
  İsrail hərbi gəmisi Tiran boğazı yaxınlığındakı Şarm əş-Şeyx yaxınlığından keçir.
• 
  Avqusto-Viktoriya xətsəxanasının yaxınlığına İsrail hava hücumu
• 
  İsrail ilə İordaniya arasında baş vermiş Sursat Təpələri döyüşü.
• 
  Sursat Təpələri döyüşündə iştirak edən İsrail hərbçilərinin silueti.

Mədəniyyətdə

• Sabaton qrupunun "Counterstrike" mahnısı
• Colonel Bagshot qrupunun "Six Days War" mahnısı

Ədəbiyyat

• Abdallah Ahmad Hamid al-Qusi. Al-Wisam fi at-Ta'rikh. Qahirə, "Al-Mu'asasa al-'Arabiya al-Haditha ", 1999. 360 səh.
• Mansour, Kamil. Beyond alliance: Israel in US foreign policy. New York: Columbia Univ. Press. 1994. ISBN 9780231084925.
• Hertsog, Ḥayim. Heroes of Israel: profiles of Jewish courage. London: Weidenfeld and Nicolson. ISBN 9780297794547.
• Hawker Hunter 1951 to 2007 (ingilis). Lulu.com. 2006. ISBN 978-1-4303-0593-4.
• Elie Podeh. "The Lie That Won't Die: Collusion, 1967". Middle East Quarterly. 11 səh.
• Fahir Armaoğlu. Filistin meselesi ve Arab-İsrail savaşları. İstanbul, "İş Bankası Kültür Yayınları", 1989. 580 səh.
• George W. Gawrych. The Albatross of Decisive Victory: War and Policy Between Egypt and Israel in the 1967 and 1973 Arab-Israeli Wars. Westport, "Greenwood Press", 2000. 281 səh.
• Hedrick Smith. Envoys Say Nasser Now Concedes U. S. Didn't Help Israel. Nyu-York, "The New York Times".
• Michaek Oren. The Six-Day War. "Greenwood Publishing Group", 2006. 261 səh.
• Mohamed Abdel Ghani El-Gamasy. The October War. Qahirə, "The American University in Cairo Press", 1993. 430 səh.
• Randolph Churchill & Winston Churchill (1967). The Six Day War. London, "Houghton Mifflin Company", 1967. 258 səh.
• Richard B. Parker. The Six-day War: A Retrospective. Florida, "University Press of Florida", 1996. 365 səh.
• Spencer Tucker(2004). Tanks: An Illustrated History of Their Impact. Santa-Barbara, "ABC-CLIO", 2004. 379 səh.
• Stephen Green J. Taking Sides: America's Secret Relations With Militant Israel. Nyu-York, "William Morrow & Co", 1984. 370 səh.

Xarici keçidlər

• The Photograph: A Search for June 1967.
• The three soldiers – background to that photograph
• Six Day War Personal recollections & Timeline
• Video Clip: Sandhurst military historian analysing how King Hussein became involved in the Six Day War. — YouTube platformasında
• Video Clip: Analysis of Israel's Sinai Campaign in 1967 by Sandhurst military historian. — YouTube platformasında
• Video Clip: Military analysis of the attack on Jerusalem and the Jordanian defence. — YouTube platformasında
• Six-Day War Şərq ensiklopediyası
• All State Department documents related to the crisis
• Letters from David Ben-Gurion on the Six-Day War Şapell Əlyazmalar Fondu Shapell Manuscript Foundation
• UN Resolution 242.
• The status of Jerusalem, United Nations, New York, 1997 (Prepared for, and under the guidance of, the Committee on the Exercise of the Inalienable Rights of the Palestinian People)
• Status of Jerusalem: Legal Aspects.
• Legal Aspects The Six Day War – June 1967 and Its Aftermath – Professor Gerald Adler
• General Uzi Narkiss Arxivləşdirilib 2017-10-10 at the Wayback Machine – Müharibə başladıqdan 1 gün sonra General Uzi Narkissdən götürülən tarixi müsahib. General Yerusəlimə olan hücum barədə danışır.
• Liberation of the Temple Mount and Western Wall by Israel Defense Forces – İsrail radiosunun 1967-ci ilin 7 iyunundakı yayımı
• How The USSR Planned To Destroy Israel in 1967
• Position of Arab forces may 1967.