Vikipediya

Teymurilər dövləti

(Böyük Teymur İmperiyası səhifəsindən yönləndirilmişdir)


Teymurilər İmperiyası (özb. Temuriylar imperiyasi), (fars. تيموريان‎, translit. Tīmūriyān; özünüadlandırma: Gurkanilər (fars. گوركانى‎, translit. Gurkānī) və ya Turan (fars. توران‎, translit. Tūrān)) — 1370–1507-ci illər arasında mövcud olmuş və əsası türkləşmiş[9][10] monqol[11][12] boyu olan barlasların nümayəndəsi Əmir Teymur tərəfindən qoyulmuş türk dövləti.[13][14][15][16]

İmperiya
Teymurilər dövləti
تیموریان / گوركانى
Bayraq
«راستى رستى»
Teymuri dövləti ən güclü dövründə (fevral 1405)
Teymuri dövləti ən güclü dövründə (fevral 1405)
← 
← 
← 
 →
 →
 →
 →
1370 — 1507
Paytaxt Səmərqənd[1][2], Herat[3]
Dilləri Cığatay dili, fars dili, ərəb dili
Rəsmi dilləri Cığatay dili[4], Fars dili[5]
Dövlət dini Sünni İslam[6]
Valyuta Dinar
Ərazisi 4,400 000 km2,1405-ci il[7]
İdarəetmə forması feodal monarxiyası
Əmir
 • 1370–1405 Əmir Teymur
 • 1405–1409 Xəlil Sultan
 • 1409–1447 Sultan Şahrux
 • 1447–1449 Uluqbəy
 • 1449–1450 Əbdüllətif
 • 1450–1451 Abdulla Mirzə
 • 1451–1457 Əbulqasım Babur Mirzə
 • 1451–1469 Əbu Səid
 • 1469–1494 Əhməd Mirzə
 • 1469–1506 Hüseyn Bayqara
 • 1506–1507 Badiəzzaman Mirzə (sonuncu)[8]
Davamiyyət
 Özbəkistan
 Qırğızıstan
 Türkmənistan
 Qazaxıstan
 Azərbaycan
 Türkiyə
 Pakistan
 Əfqanıstan
 Tacikistan
 İran
 Küveyt
 İraq
 Gürcüstan
 Ermənistan
 Rusiya
 →
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Teymurilər dönəmində Türkistan və Xorasan İslam memarlığı baxımından ən parlaq dövrünü yaşamış, XV əsrin sonlarından başlayaraq Türkistan, Xarəzm, Krım, Kazan və Azərbaycanda Çağatay türkcəsi də yüksək mədəni dil halına gəlmişdir.[17] Əmir Teymur Səmərqənd şəhərini dövlətin paytaxtı etdikdən sonra ələ keçirilmiş yerlərdən sənətkarlar Səmərqəndə köçürüldü. İspaniya elçisi Klavixo Səmərqənddə 150 min sənətkar ailəsi olmasını söyləmişdi. Bu səbəbdən XIV-XV əsrlərdə Səmərqənd tarixinin qızıl dövrünü yaşamışdı.[18] Əmir Teymur və davamçılarının dövründə inkişaf edən sənətkarlıq və elm səbəbindən bu dövr Teymuri renesansı olaraq da xatırlanmaqdadır. 1507-ci ildə Teymurilər dövlətinin varlığına əsasını özbəklərin qoyduğu Şeybanilər dövləti tərəfindən son qoyuldu. Teymuri sülaləsindən olan Babur mübarizədə uğur qazanmadıqdan sonra əvvəlcə Əfqanıstana, sonra da Hindistana çəkildi və orada Böyük Moğol İmperiyasının əsasını qoydu.[19][20][21] Beləliklə Teymurilər dövləti məhv olsa da, sülalə olaraq öz hakimiyyətini Böyük Moğol İmperiyasında davam etdirə bildi.[22]

Sülalənin etnogenezi

redaktə
 
Dövlətin qurucusu Əmir Teymurun fransız səyyah Andre Tevenin kitabında təsviri.

Teymurilər dövlətinin əsası Əmir Teymur (çağatayca: تیمور ; Tēmür) tərəfindən qoyulmuşdur. Çağatay və monqol dilində Temür və ya Temir sözləri "dəmir" mənasını verir.[23] Əmir Teymur əslən barlas boyundandır. Barlaslar Orta Asiyada yaşayan türkləşmiş[9][10] monqol[12][24] boyu idi. Monqolların gizli tarixi (rus. Монголын Нууц Товчоо) adlı əsərə görə barlaslar boruciginlərlə bir soydan gəlir. Karçar barlaslar barlas boyunun qurucu əcdadlarıdır.[24] Monqolların gizli tarixi XIII əsrdə Ögedey xana yazılmış epik əsərdir. Bu əsərdə göstərilir ki, Karçar barlaslar eyni zamanda Çingiz xanın əcdadı olan əfsanəvi monqol lideri Bodonçirin nəslindən gəlir.[25]

Orta Asiyanın yerli əhaliləri ilə sıx əlaqələrə görə barlaslar arasında İslam dinindən başqa digər dinlərə (Buddizm, Şamanizm) də inananlar yaşayırdı.[12] Bu sıx əlaqələr mədəni cəhətdən bir-birlərindən təsirlənmələrinə və qarışmalarına səbəb olmuşdu. Bu kimi səbəblərdən monqol mənşəli boy olan barlaslar monqol dilindən başqa çağataycanı da (Türk dillərinin uyğur mənşəli bir növü; ərəb və fars dillərindən də təsirlənmiş[26] və çağdaş özbəkcənin[27][28] yaranmasında rol oynamışdı) geniş şəkildə istifadə edirdilər.

Əmir Teymur Çingizlilər soyundan gəlmirdi. Bu səbəbdən dövrün qaydalarına görə böyük xan titulu daşıya bilməzdi və o, əmir titulunu götürdü.[29] 1370-ci ildə Çingizlilər soyu ilə qohumlaşan Teymur özünə Gürkan titulunu götürür. Gürkan monqol dilində kuruqen və ya xurqen sözünün fars dilində olan variantıdır və tərcüməsi "kürəkən" deməkdir. Bu o demək idi ki, Çingizlilər sülaləsi ilə qohumlaşan Teymur onların evlərində azad şəkildə yaşaya və hərəkət edə bilərdi.[30] Bu səbəbdən Teymurilər dövləti Əmir Teymurun adı ilə adlandırılmasından başqa, mənbələrdə Gurkānī olaraq da xatırlanır.[1]

Əmir Teymurun ilk illəri və hakimiyyəti

redaktə
  Əsas məqalə: Əmir Teymur

Əmir Teymur 1336-cı ildə Səmərqənd yaxınlığında yerləşən Keş şəhərində anadan olub. Bu bölgə 1300-cü illərdə monqol hakimiyyəti altında idi. Həmin dövrdə türklərlə monqolların birlikdə yaşadığı və qaynayıb qarışdığı sosial mühit mövcud idi. Bu quruluşun bir təzahürü olaraq onsuz da türk mədəniyyətindən çox təsirlənmiş olan monqollar bölgədəki mənəvi mühitin də təsiri ilə İslamı qəbul etməyə başlamışdılar. Teymurun mənsub olduğu tayfa da bu mühitdən təsirlənmişdi.

İlk illəri və Mavəraünnəhrin tabe edilməsi

redaktə
 
Əmir Teymur Bəlx döyüşündə (1370). Mirxvənd Ravzat əl-Səfa tərəfindən çəkilmişdir. Britaniya kitabxanasında saxlanılır.
… Çingiz xanın nəvəsi Tuğluq Teymur[q 1] Mavəraünnəhr məmləkətini ələ keçirmək məqsədilə qoşun çəkib, Xocənd suyundan[q 2] adlayıb keçərkən mənim, Əmir Hacı Bərlasın və Əmir Bəyazid Cəlayirinin adımıza yarlıq göndərərək tələb etmişdi ki, hüzuruna gələk. Əmir Hacı Bərlasla Əmir Bəyazid məndən məsləhət istədilər ki, öz uluslarından keçib Xorasana getsinlər, yoxsa Tuğluq Teymur xanın hüzuruna yollansınlar? Mən onlara belə yol göstərdim: Tuğluq Teymur xanın hüzuruna getsəniz, iki fayda, bir ziyan gözlənilir, Xorasan tərəfə keçib getməyin isə iki ziyan, bir faydası vardır. Onlar mənim məsləhətimə əhəmiyyət verməyərək öz yurdlarının içindən keçib Xorasan tərəfə yollandılar. Mən də çaşbaş qaldım, bilmədim Xorasana getsəm yaxşıdır, yoxsa Tuğluq Teymur xanın yanına. İki fikir arasında qaldım. Vəziyyəti belə görəndə pirimə[q 3] məktub göndərib ondan məsləhət istədim. O, bu məzmunda cavab yazıb mənə yolladı:

"Dördüncü xəlifə Həzrəti Əli ibn Əbu Talibdən (ona Tanrının kərəmi və mərhəməti olsun) bir adam soruşub ki, göylər kaman, Yer üzü kaman kirişi, olaylar, bəlalar, müsibətlər ox, insanlar da həmin yay-oxa hədəf olsalar, oxu atan isə Allah-Təalə olsa (onun qüdrəti daha da ulu olsun) adamlar hansı tərəfə qaçmalıdır? Xəlifə cavab verir ki, adamlar Tanrının qənşərinə qaçmalıdır. Buna oxşar olaraq sən də Tuğluq Teymur xanın qarşısına yürüş elə və bu yay-oxunu çəkib əlindən al". Bu cavab mənə çatan kimi könlüm qanad açdı və Tuğluq Teymur xanın qabağına getmək qərarına gəldim. …

Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 11.[31]

Teymur gənc yaşlarında olarkən Şərqi Türkistanda hökm sürən İli monqollarının hökmdarı Tuğluq Teymurun 1360-cı ildə Mavəraünnəhrə gəldiyi dövrlərdə burada olan bəzi bəylərin bölgəni tərk etməsinə baxmayaraq özü getməmiş və Tuğluq Teymura tabe olduğunu bildirmişdi.[32] Qarşılığında isə atalarının mülkü olan Keş şəhəri və ətrafı ona verilmişdi.

Tuğluq Teymur Mavəraünnəhrin idarəsini oğlu İlyas Xocaya vermiş[33], Teymuru da onun xidmətinə təyin etmişdi.[34] İlyas Xocanın yanındakı əmirlərin pis rəftarına görə Teymur Əmir Qazaxanın nəvəsi Əmir Hüseynin[35] yanına getdi. Birlikdə Xorasana qaçarkən türkmənlər tərəfindən tutuldular və Mahanda 60 gün zindanda qaldıqdan sonra azadlığa çıxıb[1][36], Səncəri qəbiləsinin başçısı Mübarəkşahdan kömək gördükdən sonra[36] yenidən görüşmək şərtilə ayrıldılar. Ancaq düşmən qarşısında çətin vəziyyətə düşən Sistan hakimi Məlik Fəxrəddinin onları köməyə çağırmasından sonra min nəfərlik qüvvə ilə köməyə getdilər. Məlik Fəxrəddin vədlərini yerinə yetirmədiyi üçün buradan ayrılmaq istədiklərində Sistanlılar yollarını kəsdi. Burada baş verən toqquşmada Teymur sağ əlindən ox yarası aldı. Ehtimal olunur ki, Teymurun ayağının zədələnməsi də bu döyüşdə olmuşdur.[1][37][38]

Yaraları sağaldıqdan sonra Teymur Hüseynlə birlikdə yenidən Mavəraünnəhrə gələrək Tirmiz, Bəlx və Keş şəhərlərini İlyas Xocanın adamlarının əlindən alıb özünü də məğlub etdikdən sonra qurultay toplayıb Tuva xanın nəvələrindən Qabilşah Oğlanı xan elan etdilər. Teymur Hüseynlə birlikdə uzun çəkən mübarizədən sonra Mavəraünnəhrə hakim oldular. Bu iki dost arasında Hüseynin bacısı Ulcay Türkan ağanın Teymurla evlənməsi səbəbindən qohumluq əlaqələri də yaranmışdı.[1] Ancaq 1365-ci ildən sonra araları getdikcə soyumağa başladı. Teymurla Hüseyn arasında Mavəraünnəhrdə hakimiyyət qurmaq uğrunda mübarizə gedirdi.[39] Əmir Hüseyn Adil xanın adına hərəkət edirdi. Teymur da buna qarşılıq olaraq Çingizlilər nəslindən Suyurqatmış xanı taxta çıxararaq Əmir Hüseynin üstünə getdi. 1370-ci ildə Bəlx şəhərində müharisəyə alınan Əmir Hüseyn tutuldu[40] və Xutallan hakimi Əmir Keyxosrovun qardaşını öldürdüyünə[41] görə öldürüldü.[40] Bundan sonra Teymur bütün Mavəraünnəhrə hakim oldu. Əmir Hüseynin hərəmxanası və xəzinələri Teymurun əlinə keçdi. Əmir Hüseynin hərəmxanasından özünə seçdiyi xanımlar arasında Qazan Sultanın qızı Saray Mülk xanım da vardı. Məhz bu evlilikdən sonra Saray Mülk xanım xan qızı olduğuna görə Teymur özünə xan ailəsinin kürəkəni olduğunu bildirən Gürkan titulunu götürmüşdü.[1]

Əmir Teymurun Xarəzmə yürüşü

redaktə
 
Əmir Teymurun ordusu. Kəmaləddin Behzad tərəfindən çəkilmişdir. XVI əsr

Şimal və Qərbi Xarəzm Cuçi ulusuna, Qat və Xivə isə Çağatay ulusuna aid idi. Əmir Teymur da Çingizlilər soyundan gələn Suyurqatmış xanı taxta çıxardıqdan sonra dövləti Çağatay xanədanının adından idarə edirdi.[1] Əmir Teymuru Konqurat oymağından[1] Tenqüdeyin oğullarının əlində olan Xarəzm bölgəsinin ən böyük şəhərləri, Qat və Xivə maraqlandırırdı.[1] Əmir Teymur oraya nəzarət edən Hüseyn Sufiyə elçi göndərərək bu iki şəhərin Çağatay xana aid olduğunu və bu səbəbdən oraların təhvil verilməsini istədi. Hüseyn Sufi isə cavabında bu yerləri qılıncla aldığını və kiminsə ondan bu yerləri ancaq qılıncla geri ala biləcəyini bildirdi.[1] Bundan sonra Əmir Teymur bölgəyə qoşun yeritdi. Qat ələ keçirildi və ətraf ərazilər qarət olundu.[1] Xarəzm mühasirəyə alındı, amma Hüseyn Sufinin mühasirə zamanı öldüyü və yerinə qardaşı Yusif Sufinin keçməsi xəbərindən sonra sülh əldə olundu.[42]

Özbək xanın soyundan olan və Xanzadə ləqəbi ilə tanınan Süyün Bek xanımla Əmir Teymurun böyük oğlu Cahangir Mirzənin evləndirilməsi qərarlaşdırıldı.[1] Əmir Teymur 1373-cü ildə yenidən Xarəzmə hücum etdi. Bu yürüşün səbəbi Yusif Sufinin sözünü yerinə yetirməməsi və Qat vilayətinə əsgər göndərərək oranı dağıdıb əhalisini pis vəziyyətdə qoyması idi. Əmir Teymurun Xarəzm istiqamətində irəlilədiyini öyrənən Yusif Sufi narahat olmuş və sülh üçün Xanzadənin tezliklə göndərilməsini qəbul edərək toy hazırlıqlarına başlamışdı.[1] Bu evlilik nəticəsində Əmir Teymurun böyük oğlu Cahangir Mirzə də xan nəslinə kürəkən olmuşdu. Cahangir Mirzə və Xanzadədən daha sonra Əmir Teymur tərəfindən Teymuri taxtına varis təyin olunacaq Pir Məhəmməd anadan olmuşdur.[43]

1379-cu ildə Xarəzm məsələsi yenidən alovlandı. Xarəzm hakimi Yusif Sufi Əmir Teymurun şərqdə məşğul olmağından yararlanmaq istəmiş, Buxara və ətrafına əsgər göndərmişdi. Əmir Teymur elçi göndərsə də Yusif Sufi bu elçini tutdurmuşdu. Bundan sonra Əmir Teymur hücum edərək Yusif Sufini üç ay mühasirədə saxladı. Yusif Sufinin xəstələnib ölməsi nəticəsində yerinə Süleyman Sufinin keçməsindən sonra razılıq əldə olundu və yürüş başa çatdı.[1][44] Beləliklə Xarəzm bölgəsi Teymurilər dövlətinə tabe oldu, amma bir müddət sonra Toxtamışın təsiri ilə Sufi ailəsi yenidən Əmir Teymura qarşı çıxdı. Sufi ailəsinin də mənsub olduğu Konqurat boyu Xarəzmdə hakimdi. Bu boy Qızıl Ordaya yaxınlığı ilə seçilirdi. Qızıl Orda xanı Toxtamışın anası da bu boydandı. Bu boya mənsub olan əmirlərin Qızıl Ordada nüfuzu böyükdü. Hətta Əli bəy Konqurat Toxtamışın baş bəyi idi. Əmir Teymur 1371–1379-cu illərdə Xarəzmə etdiyi dörd yürüşlə bu bölgəni Teymurilər dövlətinə tabe etsə də, Sufi ailəsini və Konquratları tam şəkildə tabe etdiyini demək doğru olmazdı. Konquratlar Toxtamış xan Qızıl Orda dövlətini dirçəltdikdən sonra ona meyil etdilər və Əmir Teymur 1388-ci ildə yenidən Xarəzmə yürüş edərək bu dəfə tam olaraq Xarəzmi dağıtdı və özünə tabe etdi.[1][45]

Əmir Teymurun Xorasana yürüşü

redaktə
 
Əmir Teymurun Xorasan istiqamətində yürüşü
Xorasan məmləkəti əlimizə keçəndən sonra əmirlərim təklif elədilər ki, adları çəkilən üç məmləkətə[q 4] qoşun göndərək. Mən dedim ki, əgər qoşunun özü təkbaşına bu işin öhdəsindən gələ bilməsə, necə olsun? Onda özümün ora getməyim lazım gələcəkdi. Mənim vacib saydığım özgə işlər çox idi. Məsləhətim belə oldu ki, həmin diyarların hakimlərini öz tərəfimə çəkmək üçün onlara bu məzmunda məktub yollayım: "Əgər mənə qoşulsanız, xilas olacaqsınız, mənə qarşı çıxsanız, yeniləcəksiniz. Yeniləcəyiniz təqdirdə gözləriniz çox şeylər görəcək". Bu tədbir taleyimlə düz gətirdi. Fərmanım hökmdarlara yetişən kimi itaətkar başlarını tabelik məqamına qoydular.
Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 59–60.[46]

Əmir Teymur Xarəzm məsələsi həll olunduqdan sonra hücum istiqamətini parçalanmış vəziyyətdə olan İrana çevirdi. O dövrdə Amudərya çayından qərbə doğru bu dövlətlər mövcuddu. Mərkəzi Herat olmaqla Xorasanda Kertlər (1245–1383); mərkəzi Səbzivar olmaqla Xorasanın qərbində Sərbədarlılar; mərkəzi Gürgan olmaqla Astrabad; Bəstam, Damğan və Simnanda Toğa Teymurlular; mərkəzi Şiraz olmaqla Fars və Kirman ətrafında Müzəffərilər (1294–1393); mərkəzi Bağdad olmaqla Ərəb İraqı, Əcəm İraqı və Azərbaycan bölgələrində isə Cəlairilər dövləti hökmranlıq edirdi. Əmir Teymur Kert dövlətindən başlayaraq bütün bu bölgələri Teymurilər dövlətinə birləşdirdi.

Əmir Teymur 1380-ci ildə Kertlərin hakimiyyətində olan Heratı ələ keçirdi.[47][48] Daha sonra Xorasanın qərbinə irəliləyərək Sərbədarlıların mərkəzi olan Səbzivarı tutdu.[49] 1381-ci ildə isə Əmir Vəlinin hakimiyyəti altında olan Toğa Teymurluların üstünə hücum etdi və İsfərayeni ələ keçirərək Astrabada qədər irəlilədi.[50] Əmir Teymur geri çəkildikdən sonra Əmir Vəli yenidən ölkəsinə hakim oldu, amma 1384-cü ildə Əmir Teymurun ordusu yenidən gəldikdən sonra Azərbaycan istiqamətində qaçdı və ölkəsinin torpaqları tamamilə Teymurilər dövlətinin tərkibinə qatıldı.[51]

Əmir Teymurun üç illik yürüşü

redaktə
 
Əmir Teymurun üç illik yürüşü
…İsfahanı zəbt elədim. İsfahan əhalisinə ehtiram göstərib, İsfahan qalasını onların öz ixtiyarına buraxdım. Onlar isə üsyan qaldıraraq təyin elədiyim darğanı öldürdülər və üç əsgərimi nizədən keçirdilər. Mən də İsfahan əhalisini bir ucdan qırmaq haqqında buyruq verdim.
Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 62.[52][53]

Əmir Teymur Xorasan yürüşü müddətində İranın vəziyyəti ilə daha yaxından tanış olduqdan sonra 1386-cı ildə buranı tamamilə ələ keçirməyi qərarlaşdıraraq Səmərqənddən hərəkətə başladı. Həcc ziyarətinə gedən karvanlara hücum etdiyini bəhanə edərək Luristan hakimi Məlik İzzəddin və oğullarını ələ keçirib Səmərqəndə göndərdi.[50] Buradan Azərbaycan istiqamətində irəlilədi. Əmir Teymur Bağdad hakimi Sultan Əhməd Cəlayırın Təbriz istiqamətində irəlilədiyi xəbərini almışdı, amma Sultan Əhməd Cəlayır Əmir Teymurun onun üstünə gəldiyi xəbərini aldıqdan sonra Bağdada geri döndü. Bu səbəbdən Təbriz Əmir Teymur tərəfindən rahatlıqla ələ keçirildi.[54] Yayı Təbrizdə keçirən Əmir Teymur sonra qəzavat məqsədilə gürcülər üzərinə hücuma keçdi. Sürməli və Qars qalalarını tutaraq dağıtdı.[55] Naxçıvan və Qars ətrafını nəzarətə aldıqdan sonra isə Tiflisə daxil oldu. Əmir Teymur Gürcüstana etdiyi hücum zamanı müsəlman olan gürcülərə toxunmamış və hərəkətlərinə görə onları mükafatlandırmışdı. Bunu nəzərə alaraq Gürcüstana qəzavat məqsədilə gəlməsində səmimi olduğunu düşünmək olar. Əmir Teymur Tiflisi ələ keçirdikdən sonra Şirvan ətrafı əraziləri də özünə tabe edib qışı keçirmək üçün Qarabağa getdi.[56] Əmir Teymur 1387-ci ildə İsfahana daxil oldu. İsfahanda əvvəlcə şəhərin önəmli şəxsləri, seyidlər, alimlər Əmir Teymuru qarşılamağa çıxdı və şəhərə aman verilməsi qarşılığında mal verilməsi razılaşdırıldı. Malı almaq üçün şəhərə daxil olan əsgərlərə bir qrup adam hücum elədi və hamısını öldürdülər. İsfahanlıların üsyan qaldırması səbəbindən Əmir Teymur geri döndü və üsyan yatırıldı.[1][52]

Əmir Teymur İsfahanı ələ keçirdikdən sonra Şiraz istiqamətində irəlilədi. Əmir Teymur Şirazda olarkən ona Toxtamışın müxaliflik edərək əsgər göndərdiyi və Səmərqənd ətrafında qarışıqlıq çıxdığı xəbəri çatdı. Bu səbəbdən o, Səmərqəndə geri döndü.[1][57] Şirazın tam olaraq alınması isə Məhəmməd Müzəffər və oğullarının öldürülməsindən sonra Şirazın Əmirzadə Ömər Şeyxə soyurqal kimi verilməsi ilə başa çatdı.[58]

Əmir Teymurun Dəşt-i Qıpçaq üzərinə yürüşü

redaktə
 
Əmir Teymurun Dəşt-i Qıpçaq üzərinə yürüşü.

Əmir Teymur Xarəzmə yürüş edərkən onun yoxluğunu fürsət bilən monqollar Mavəraünnəhrə hücum edərək qarət etməyə başlamışdılar. Əmir Teymur 1375-ci ilin sonunda Duğlat əmiri Kəmərədin üstünə hücuma keçdi, amma qış sərt keçdiyindən Səmərqəndə geri döndü. 1377-ci ildə yenidən hücuma başladı və monqol əmiri məğlub olaraq qaçdı.[59]

Çingiz xanın oğlu Cuçi xanın soyundan gələn Toxtamışın atası Ağ Orda hökmdarı Urus xan tərəfindən öldürüldükdən sonra Toxtamış 1376-cı ildə Səmərqəndə gələrək Əmir Teymura sığınmışdı.[60][61] Əmir Teymurdan dəstək aldıqdan sonra Toxtamış 1377-ci ildən başlayaraq Şərqi Dəşt-i Qıpçağa yiyələndi və 1380-ci ildə Qızıl Orda dövlətində hakimiyyəti ələ keçirdi.[62] Bu mövqeyə yüksəldikdən sonra Əmir Teymurun ona etdiyi köməkləri unutdu və onu kiçik hesab etməyə başladı.

Uğur qazandıqdan sonra Qızıl Orda dövlətini keçmiş sərhədlərinə çatdırmaq üçün Əmir Teymurdan Xarəzmi geri istədi. Bu istək Əmir Teymurla münasibətlərinin gərginləşməsinə səbəb oldu. Toxtamış 1386-cı ildə qarət məqsədilə Əmir Teymurun hakimiyyəti altında olan Azərbaycana hücum etməkdən çəkinmədi[63] və həmin il Əmir Teymurun yürüşdə olmasından istifadə edərək onun oğlu Ömər Şeyxi məğlub edib Mavəraünnəhri qarət etdi.

Əmir Teymur Toxtamışın üstünə hücum etməzdən əvvəl Xarəzm istiqamətinə irəlilədi. 1388-ci ildə beşinci dəfə Xarəzmə daxil olan Əmir Teymur Toxtamışın ən önəmli dəstəkçilərindən olan Konquratlara ağır zərbə vurdu və önəmli bir müxalifini yox etdi.[64] O, Ürgənc şəhərini ələ keçirdi və əhalisini Səmərqəndə köçürdü. Ürgənci dağıtdı və yerinə arpa əkilməsi göstərişini verdi.[1] Bu şəhər 1391-ci ildə Əmir Teymurun Qıpçaq üzərinə yürüş etməsinə qədər dağılmış şəkildə qaldı. Qıpçaq yürüşü müddətində bərpa olunmasına göstəriş verildi.[65]

1390-cı ildə Əmir Teymur Dəşt-i Qıpçaq üzərinə irəliləmək üçün Səmərqənddən yürüşə başladı. Otrar yaxınlığındakı Qaraasman bölgəsinə çatanda Toxtamışın elçiləri gəldi. Bu görüşdə elçilər Toxtamışın üzr istədiyini çatdırdılar. Əmir Teymur isə cavabında Toxtamışdan xoş davranış görmədiyini və ona güvənmədiyini bildirdi. Əmir Teymur təhlükəsizlik məqsədilə elçiləri tutdurduqdan sonra 22 fevral 1391-ci ildə hərəkətə başladı. O, böyük məsafə qət edərək 20 iyun 1391-ci ildə Toxtamışın ordusu ilə qarşılaşmışdı. Bu müddət ərzində ordusunda baş qaldıran ciddi aclıq və susuzluq problemlərinin də öhdəsindən gəlmişdi.[1][66] Əmir Teymur ordusunu ənənəvi olaraq üç yerə bölmək əvəzinə yeddi yerə bölmüşdü. Ağır keçən döyüşdən sonra Əmir Teymur qalib gəlmiş, Toxtamış isə qaçmağı bacarmışdı.[67] Toxtamışın Əmir Teymuru ordusu ilə birlikdə Dəşt-i Qıpçağın dərinliklərinə doğru çəkib məhv etmək planı baş tutmamışdı.[68]

Əmir Teymurun beş illik yürüşü

redaktə

Dəşt-i Qıpçaq yürüşü müddətində İrandakı bəzi yerli hakimlər Əmir Teymurun yoxluğundan istifadə edərək ona qarşı çıxdılar. Əmir Teymur adamlarını ora göndərərək əsgər yığmalarını və döyüşə hazırlaşmaqlarını istədi. Özü isə 1392-ci ilin iyun ayında Buxaraya gəldi. Buradan Amudərya çayını keçərək Mazandarana irəlilədi və buranın qarşı çıxan hakimlərini tabe etdi. Buradan Cənubi İrana, Fars bölgəsinə irəliləyərək Müzəffərilərin üstünə hücum etdi. Şah Mənsur Əmir Teymurun hakimiyyətini tanımayaraq Şiraza çəkildi.[69] Əmir Teymur 1393-cü ilin mart ayında ora hücuma keçdi. Şah Mənsur ağır şəkildə məğlubiyyətə uğradı və ələ keçirilib bütün xanədan üzvləri ilə birlikdə öldürüldü.[69] Torpaqları isə Ömər Şeyxə soyurqal olaraq verildi.

 
Əmir Teymurun beş illik yürüşü

Mazandaran və Fars bölgələri zəbt edildikdən sonra Əmir Teymur 1393-cü ilin avqustunda Bağdad istiqamətində irəlilədi. Bağdadda Cəlairilərin sonuncu nümayəndəsi olan Sultan Əhməd Cəlayıra dəyərli hədiyyələr göndərərək tabe olmasını istədi.[67] Əmir Teymurdan qorxan Sultan Əhməd Cəlayır bunu qəbul etdi, lakin ona qarşı gücü olmadığından Şama qaçaraq Məmlük dövlətinə sığındı.[70] Bu səbəbdən Əmir Teymur əvvəlcə Bağdada irəlilədi. Bağdadı ələ keçirdikdən sonra Ərzincan əmiri, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu bəyləri və Sivas-Kayseri bölgəsinin hakimi Qazi Bürhanəddinə elçilər göndərərək tabe olmalarını bildirdi. Eyni zamanda Məmlük dövlətinə də elçi heyəti göndərmişdi. Ancaq elçilərin cavabını gözləmədən irəliləməyinə davam edərək Mosul, Mardin və Diyarbəkiri zəbt edərək Van gölünün şimalındakı Aladağa gəlmişdi. Burada olarkən Ərzincan əmiri Taharten yanına gələrək tabe olduğunu bildirmişdi. Məmlük sultanı isə Əmir Teymurun elçi heyətini öldürmüşdü. Əmir Teymur bu səbəbdən Suriya istiqamətində irəliləmək qərarını qəbul etdi, amma Qazi Bürhanəddinin səyləri nəticəsində İldırım Bəyazid, Sultan Berqoq, Toxtamış və Qazi Bürhanəddin arasında ittifaq qurulmuşdu. Ərzuruma qədər irəliləyən Əmir Teymur cənubdan Məmlüklər, şimaldan isə Toxtamışın qüvvələri arasında qalacağını düşünərək geri dönüb Toxtamışın üzərinə hücuma başladı.

Geri dönərkən ilk olaraq Gürcüstanın fəth olunması ilə məşğul oldu. Bunun səbəbi isə Kral Baqratın Əmir Teymura bağlılıqdan imtina edib üsyan etməsi idi. Baqratın xəyanətindən sonra Əmir Teymur Tiflisə daxil olaraq oranı qarət etdi və bütün Kartli ilə Kaxetiya arasındakı bölgəni dağıtdı. Xristian din xadimləri və abidələrinə hücum edildi. Qırğın və qarət üst Kartlinin bütün vadilərində həyata keçirildi.

1391-ci ildə Qunduzca döyüşündə məğlub olmasına baxmayaraq Dəşt-i Qıpçaqdakı gücünü qoruyan Toxtamış Məmlük sultanı Berqoqa elçilər göndərərək Əmir Teymura qarşı onunla ittifaq qurmuşdu. Qisas almaq üçün Əmir Teymur Mardin və Diyarbəkirdə olduğu vaxt hücum edərək Dərbənddən keçmiş və Şirvanı talan eləmişdi.[70] Gürcüstanı nəzarətə alan Əmir Teymur hazırlıqlarını tamamladıqdan sonra 1395-ci ilin fevral ayında Toxtamışın üstünə hücuma başladı.[70] Toxtamışı birdəfəlik məğlub etmək məqsədilə irəliləyən Əmir Teymur 1395-ci ildə Terek çayı sahilində onunla qarşılaşdı. Əmir Teymur bir mühasirə həlqəsi əmələ gətirdi və bu həlqə daraldıqca ordusuna üstünlük və ruh yüksəkliyi qazandı. Əmir Teymur ordusundakı qadınlara əsgər paltarı geydirərək Terek çayı boyunca üç gün yuxarı-aşağı hərəkət etdirdi. Özü isə əsgərləri ilə birlikdə digər tərəfdən çayı keçərək Toxtamışın əsgərlərini ağır şəkildə məğlubiyyətə uğratdı.[71] Əmir Teymur Toxtamışı məğlub etsə də onu ələ keçirə bilmədi. Toxtamışın yenidən qüvvə toplayaraq ona qarşı gəlməsinin qarşısını almaq üçün Dnepr çayı istiqamətində irəliləyərək Toxtamışa dəstək olan qəbilələri qarət etmiş, onları Balkan yarımadasına sürgün etmişdi. Əmir Teymur irəliləməyə davam edərək Həştərxan və Saray Bərkəni ciddi müqavimətlə qarşılaşmadan ələ keçirmişdi. Bu yürüşlə Qızıl Orda dövlətinə böyük zərbə vuran Əmir Teymur Qızıl Ordanın bütün gücünü demək olar ki, yox etmişdi.[72]

Əmir Teymurun Hindistan yürüşü

redaktə
 
Əmir Teymurun Hindistan yürüşü.
 
Əmir Teymurun Dehli sultanı Nəsir əl-Din Mahmud Tuğluq ilə döyüşünü təsvir edən səhnə, 1398. müəllif:Şərafəddin Əli Yəzdi, (1595–1600.)

Əmir Teymur 1398-ci ilin mart ayında Hindistan yürüşünə başladı. Bu yürüşün zahiri səbəbi kafirlərlə cihad olaraq göstərilsə də,[1] Əmir Teymurun bu yürüşlə qazanacağı sərvətdən sonrakı yürüşlərini maliyyələşdirməsi üçün istifadə edəcəyini düşünüb hərəkətə başladığı ehtimalı güclüdür.[37] Əmir Teymur ordusu ilə Hind və İfasis çaylarını keçdikdən sonra Pəncab və Sind bölgələrinin də mərkəzi olan Dehli istiqamətində irəlilədi. Pəncab və Sindin mərkəzi olan Dehliyə Tuğluq sülaləsindən olan II Mahmud xan hökmranlıq edirdi.

Əmir Teymuru müşayət edən münəccimlər ilk dəfə uğursuzluq olacağını dedilər, amma Əmir Teymur onlara qulaq asmadı. Quran açıldı, zəfər və fəth vəd edən bir ayə çıxdı.[1][q 5] Dehli yaxınlarında II Mahmud xanın ordusu ilə qarşılaşan Əmir Teymur Dehli sultanının ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratdı.[73] II Mahmud xan qaçmaqla xilas oldu. Əmir Teymurun ordusu Dehliyə daxil oldu və şəhər qarət olundu. Əmir Teymurun əlinə keçən qənimətin miqdarı o qədər çox idi ki,[73] 90 fillə geri daşınmışdı.[74]

Sənətkar, memar və rəssamlar əsərlərini Teymurilər dövlətinin paytaxtında meydana gətirməsi üçün Səmərqəndə gətirildi. Bunlar arasında divarçılar, daşyonanlar yürüşün uğurla tamamlanmasına görə Səmərqənddə tikiləcək olan Kəbir məscidinin inşa olunmasında işləmək üçün Əmir Teymurun komandanları arasında bölüşdürüldü. Bu abidənin inşa olunmasında istifadə olunması üçün naxışlarla bəzədilmiş daşlar və hindu məbədlərindəki əşyalar Səmərqəndə daşındı.[75]

Əmir Teymur atəşpərəst hinduları Qanq çayına kimi təqib etdi. Atəşpərəstlər Qanq çayı sahilində öldürüldükdən sonra çayın qırmızı rəngdə axdığı rəvayət olunur.[75] On iki ay davam edən yürüşdən sonra Səmərqəndə çatan Əmir Teymur bir müddət burada qaldıqdan sonra yenidən qərb istiqamətində yürüşə başladı.[76]

Əmir Teymurun yeddi illik yürüşü

redaktə

Əmir Teymurun 1399-cu ildə yenidən qərb istiqamətində yürüşə başlamasının səbəbi Azərbaycan tərəfdən, xüsusən də Miranşahla bağlı xoş olmayan xəbərlərin gəlməsi idi. Xorasan hakimi olduqdan sonra 1393-cü ildə Hülakü xanın taxtına təyin olunan, Azərbaycan və ətraf ərazilərin hakimliyinə gətirilən Miranşah Hindistan yürüşündə iştirak etməmişdi. Əmir Teymura isə İran və Azərbaycanda hakimiyyət boşluğu və dövlətin malının sağa-sola xərclənməsi xəbərləri çatmışdı və üstəlik görkəmli tarixçi Fəzlullah Rəşidəddinin türbəsini uçuraraq onun sümüklərini yəhudi qəbiristanlığında basdırtmışdı.[1][77]

Bu səbəbdən Əmir Teymur Hindistan yürüşündən dörd aydır ki, geri dönməsinə baxmayaraq yeni bir yürüşə başladı. Yeddi illik yürüş olaraq adlandırılsa da bu yürüş beş il davam etmişdi və Əmir Teymurun ən uzun müddət davam edən yürüşü idi. Əmir Teymur 1399–1400-cü ilin qışını Qarabağda keçirdi.[78] Sonra Azərbaycan, Gürcüstan və İraqda nəzarəti möhkəmlətdikdən sonra Bingölə gəldi. Bundan sonra Əmir Teymurun önündə Suriya və Anadolunu ələ keçirmək üçün maneə qalmamışdı.

Sivasın Əmir Teymur tərəfindən fəth olunması

redaktə

Əmir Teymurla İldırım Bəyazid arasındakı başlıca problemlərdən biri Ərzincan hakimi Taharten məsələsi idi. Taharten Əmir Teymurun daha əvvəlki yürüşündə onun hakimiyyətini tanımışdı.[79] İldırım Bəyazid 1399-cu ildə başda Malatya olmaqla Kahte, Divriği və Darende qalalarını torpaqlarına daxil eləmişdi. Beləliklə Fərat çayına qədər olan torpaqlar Osmanlıların əlinə keçmişdi. Anadoludakı siyasi birliyin təmin olunması üçün növbə Fərat çayından qərbdə yerləşən Harput, Diyarbəkir, Ərzincan və Ərzuruma gəlmişdi. İldırım Bəyazid Ərzincan əmirinə ona tabe olmasını bildirmişdi. Taharten İldırım Bəyazidə vergi verməyi qəbul etmiş, amma Kemahı Osmanlılara verməyəcəyini demişdi.[80] Bunun isə sadəcə vaxtı uzatmaq üçün edildiyi məlumdur. Taharten hakimiyyətini tanıdığı Əmir Teymura İldırım Bəyazidin istəklərini bildirmiş və onu şikayət etmişdi.

Taharten onun qəbuluna gəldikdən 2 gün sonra Əmir Teymur Sivas şəhərinə gəldi. Əmir Teymurun ordusuna Ağqoyunlu bəyi Qara Yuluq Osman bəy və Taharten başçılıq edirdi. Sivas şəhəri yüksək qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Cənub tərəfdən su xəndəyi vardı. Qalanı bu tərəfdən aşmaq mümkün olmasa da, qərb tərəf bu iş üçün uyğun hesab edilmiş və mühasirə başlamışdı. Şəhərin altına tunel qazılmış və şəhər əhalisi bundan gec xəbər tutmuşdu. Osmanlı tarixçisi İbn Kamal yazır ki, Əmir Teymurun əsgərləri heç dayanmadan, sanki heç yeyib-içmədən səhərdən axşama qədər işləyirdi. Tunel qazmaq nəticə vermiş və şəhərdəkilər müqavimətin mənasız olduğunu gördükdən sonra qalabəyi Mustafa şəhəri təhvil verməyə məcbur olmuşdu.[81] Əmir Teymur Sivası qan tökmədən alacağına söz vermişdi. Sivas alınandan sonra[82] 3–4 min ermənini qazdırdığı böyük çuxura basdırır və sözünü tutduğunu, qan tökmədiyini bildirir.[1][83] Cüzam xəstəliyi Türkistanda məlum olmadığından Əmir Teymurun göstərişi ilə xəstəlik əsgərlərinə yoluxmasın deyə cüzam xəstələri öldürülmüşdü. Sivası qoruyan İldırım Bəyazidin oğlu bir neçə gün qorunduqdan sonra öldürüldü.[84]

Əmir Teymur Sivası ələ keçirdikdən sonra çox irəliləmədi və Suriya istiqamətinə yönəldi. Sivası tutmasına baxmayaraq Malatya hələ də Osmanlıların nəzarətində idi. Özündən geridə nəzarətində olmayan yer saxlamaq istəmədiyindən geri dönərək Malatyanı almış,[81] sonra cənuba irəliləməyə davam etmişdi. Əmir Teymurun Sivas və Malatyanı tutmaqla İldırım Bəyazidə göz dağı verdiyini düşünmək olar. Belə ki, Əmir Teymur Sivası ələ keçirdikdən sonra İldırım Bəyazidə göndərdiyi məktubunda Sivas hadisələrindən nəticə çıxarmağı, özünün Elxanilər nəslindən gəldiyini və kiçiyin böyüyə itaət göstərməsinin vacib olduğunu yazmışdı.[85]

Əmir Teymurla İldırım Bəyazid arasındakı mübarizədə Sivasın alınması önəmli bir mərhələdir. Beləliklə Əmir Teymur ilk dəfə Osmanlılara tabe olan bir bölgəni ələ keçirmişdi. Sivasın zəbt olunması xəbəri İldırım Bəyazidə çatdıqdan sonra o, Konstantinopolun mühasirəsini dayandırıb Anadoluya keçdi. İldırım Bəyazidin Əmir Teymurun Anadoluya doğru irəliləyəcəyini düşünmüş olduğunu güman etmək olar. Belə ki, İldırım Bəyazid Kayseriyə gələrək burada Əmir Teymuru gözləməyə başlamışdı.

Məmlüklərlə döyüş

redaktə
 
Əmir Teymurla Sultan Fərəcin döyüşünü təsvir edən səhnə. Kəmaləddin Behzad tərəfindən çəkilmişdir.

Əmir Teymur Sivası ələ keçirdikdən sonra cənuba, Məmlük dövləti üzərinə irəliləməyə başladı. Əmir Teymur Məmlük Sultanı Berqoqun ölümündən sonra Məmlük dövlətində daxili vəziyyətin qarışıq olduğundan xəbərdardı və İldırım Bəyazidlə qarşılaşmazdan əvvəl bu vəziyyətdən faydalanmaq istəyirdi. Əmir Teymur Bağdadı fəth etdiyi zaman Sultan Berqoqa göndərdiyi elçi öldürülmüşdü və Qara Yusif tərəfindən həbs olunan Avnik hakimi Atlamış da Qahirəyə göndərilmişdi.[1] Bu səbəbdən Əmir Teymur yeni taxta çıxan Sultan Fərəcə elçilər göndərib Atlamışı azad etməsini istədi, amma elçilər Hələbə çatan kimi həbs olundular.[1] Həmin vaxt Malatyada olan Əmir Teymur Behisni və Antepi ələ keçirərək Hələbə yaxınlaşdı. Hələbə çatdığı zaman Məmlük ordusu ilə qarşılaşdı. Əmir Teymur döyüşməyə qərar verdi və ordusunda olan fillərin də verdiyi üstünlüklə qalib gəldi. Əmir Teymurun əsgərləri Hələbi asanlıqla ələ keçirdi.[86][87] Şəhərdə qarət və qırğın oldu.

Hələb, Həma və Xümsü bir-birinin ardınca ələ keçirən Əmir Teymur 1401-ci ilin yanvar ayında Şama yaxınlaşdı.[88][89] Məmlük ordusu məğlub oldu. Sultan Fərəc şəhəri tərk edib Qahirəyə qaçdı.[1][90] Sağ qalanlar isə Şam qalasına sığındılar. Şam mühasirədə olarkən Əmir Teymurun yanına şəhərə aman verməsi üçün bir heyət gəldi. İbn Xəldun da bu heyətin tərkibində idi.[1] Əmir Teymur İbn Xəldunu xoş rəftarla qarşıladı. Əmir Teymurla aralarında Məğribin vəziyyəti, tarix və digər mövzularda söhbət oldu. Əmir Teymur İbn Xəlduna hörmət göstərmiş, hətta Misirə geri qayıtmasına icazə vermişdi.[1]

Qızıl Orda dövlətinin ardınca Məmlük dövləti də sıradan çıxdıqdan sonra Teymurilər dövlətinin güclü rəqibi kimi yanlız Osmanlılar qalırdı.

Əmir Teymur və İldırım Bəyazid

redaktə
  Əsas məqalə: Ankara döyüşü
Yeri və göyü yaradan Allaha sonsuz şükürlər olsun ki, yeddi iqlimdəki məmləkətlərin çoxunu mənim fərmanıma daxil elədi və dünyanın sultanları, hökmdarları mənə baş əyərək itaət sırğasını qulaqlarına taxdılar. Öz qədrini bilən, həddini aşmayan, ayağını yorğanına görə uzadan bəndənin günahından Allah özü keçsin. Sənin nəslinin-nəsabətinin kimliyi dünyada hamıya bəllidir. Belə olan halda, özünə yaraşan iş tut, cürət ayağını qabağa qoyma ki, inciklik və möhnət bataqlığına batıb, fəlakət quyusuna yuvarlanmayasan. İqbal qapısından qovulan bir sürü böhtançı adamlar qərəzli niyyətlərini yeritmək üçün sənin qoltuğuna sığınmış, yuxulayıb yatan fitnəkarlığı oyatmışlar. Onların təhriki ilə fəlakət və bəla qapısını yenidən öz dövlətinin üzünə açma. Bu məktubu alan kimi Qara Yusifi mənim yanıma göndər. Dediyimi eləməsən, qədər-qismət pərdəsi sənin üzünə qoşunlarımızın səfərləri toqquşanda açılacaqdır.

Əmir Teymurun Ankara döyüşündən əvvəl İldırım Bəyazidə göndərdiyi məktub.

Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 77.[88]

Əmir Teymur 1401-ci ilin iyul ayında 40 gün davam edən mühasirədən sonra Bağdadı ələ keçirmişdi.[91] Əmir Teymur Şam, Hələb və Bağdadı tutduqdan sonra Qara Yusif və Sultan Əhməd Cəlayır İldırım Bəyazidə sığındı. Bu İldırım Bəyazidlə Əmir Teymurun münasibətlərinin daha da gərginləşməsinə səbəb oldu. Əmir Teymurla İldırım Bəyazidin döyüş meydanında qarşılaşmazdan əvvəl məktublaşdıqları məlumdur,[88] amma bu məktublaşmalar döyüşün qarşısını ala bilmədi. Əmir Teymur Qara Yusiflə Sultan Əhməd Cəlayırın İldırım Bəyazid tərəfindən qəbul olunmamasını, onların tutulub ailələri ilə birlikdə ona göndərilməsini və ya ölkədən xaric olunmasını istəyirdi. İldırım Bəyazid isə bunları əmr hesab edərək ağır cavab yollamışdır.[90][92][93]

 
Ankara döyüşünü təsvir edən səhnə. (naməlum müəllif tərəfindən çəkilmiş Moğol illustrasiyası).

Əmir Teymuru Osmanlı dövləti ilə döyüşməyə təhrik edənlər Ərzincan əmiri, Ağqoyunlu bəyi və başda Qaraman bəyliyi olmaqla digər Anadolu bəylikləri idi.[q 6] Bundan başqa Genuya,[94][95] Fransa,[94] Kastiliya[96] və Bizans[97] kimi dövlətlər də bu toqquşmanın olmasında maraqlı idi. Konstantinopolun İldırım Bəyazid tərəfindən mühasirəsi zamanı İmperator II Manuel Əmir Teymura tabe olub xərac verəcəyini bildirmişdi.[97][98] Bundan əlavə Əmir Teymur Anadoludakı tatar birliklərinə adam göndərərək onların dəstəyini əldə etməyə çalışırdı.

Əmir Teymur Qarabağ qışlağında olarkən gələn Osmanlı elçisinə Osmanlılar həmişə firənglərlə qəza döyüşləri etdiyindən onlarla döyüşmək firənglərin qüvvələrinin artmasına səbəb olar və bu səbəbdən Rum diyarına irəliləmək tərəfdarı deyiləm şəklində cavab vermişdi.[1] Buna baxmayaraq Əmir Teymur İldırım Bəyazidin Qara Yusifi himəyə etməsini ona qarşı gəlmək kimi başa düşürdü. Əmir Teymur sonuncu dəfə Qara Yusifin edam olunması və ya ölkədən xaric olunmasını təklif etdi. Əgər bu qəbul olunarsa ata-oğul olarıq və qəza döyüşlərində bir-birimizə kömək edərik dedi. Əmir Teymur 12 mart 1402-ci ildə Qarabağdan Anadolu istiqamətində irəliləməyə başladı.[99] İldırım Bəyazidə xəbər göndərib şərtlərini təkrar etdi. İldırım Bəyazid də Əmir Teymura elçi göndərdi. Sivasda Əmir Teymurun ordusu Osmanlı elçilərinin qarşısında rəsmi keçid etdi və yenidən sülh təklif olundu. Əmir Teymura İldırım Bəyazidin böyük bir ordu ilə ona qarşı irəlilədiyi xəbəri çatdı.[99] Əmir Teymur irəliləyərək Ankarada mövqe tutdu. İldırım Bəyazid mövqe cəhətdən pis vəziyyətə düşdü və geri çəkilərək yorğun əsgərləri ilə əlverişsiz Çubuq düzündə mövqe tutdu. Bunun əksinə olaraq Əmir Teymurun mövqeyi əlverişli idi.[75] Döyüş Əmir Teymurun hücumu ilə başladı və Osmanlı ordusunun sol cinahı ağır zərbə aldı. Osmanlı ordusundakı tatarlar və Anadolu bəyliklərinin əsgərlərinin də Əmir Teymurun tərəfinə keçməsi və Əmir Teymurun ordusunda fillərin olması səbəbindən İldırım Bəyazidin ordusu məğlub oldu.[99] İldırım Bəyazid Əmir Teymurun sadiq adamı olan Mahmud xan tərəfindən əsir alındı.[98][99]

Əmir Teymurun Ankara döyüşündən sonra Anadoludakı fəaliyyətləri

redaktə
 
Əmir Teymurun Məmlük dövləti üzərinə yürüşü və Anadoludakı fəaliyyətləri

Ankara döyüşündə qələbə qazandıqdan sonra Əmir Teymur Əmirzadə Məhəmmədi İldırım Bəyazidin oğlu Süleyman Çələbini təqib edərək Osmanlının paytaxtı Bursaya daxil olmağa və Osmanlıların xəzinəsini ələ keçirməyə göndərdi. Əmir Teymurun ordusu Bursaya Süleyman Çələbi oradan ayrıldıqdan sonra çatdı və şəhər qarət olundu.[1] Əmir Teymur Anadoluda Osmanlılar tərəfindən ləğv olunmuş bəylikləri bərpa etdi. İldırım Bəyazid tərəfindən ləğv olunan böyüklü kiçikli bütün xanədanlara yarlıqlar yazaraq onları himayəsinə qəbul etdi.[1]

Əmir Teymur XIV əsrin ortalarından türklərin əlindən çıxmış olan İzmir şəhərini fəth edərək İldırım Bəyazidin bacara bilmədiyini etməyi qərara aldı. İki həftə mühasirədən sonra İzmir şəhəri fəth olundu.[1] Əmir Teymur Genuyanın əlində olan Foça qalasını fəth etmək üçün Məhəmməd Sultanı göndərdi. Qaladakılar aman istəyərək xərac verməyi qəbul etdilər. 8 mart 1403-cü ildə İldırım Bəyazid öldü.[1] Bu xəbər Əmir Teymura çatdıqdan sonra İldırım Bəyazidə tabe olan bütün ölkələrin və yerlərin onun hökmranlığına keçdiyini elan etdi. Əmir Teymur İldırım Bəyazidin cənazəsini onun oğlu olan Musa Çələbiyə verərək dəfn etməsi üçün Bursaya yola saldı.[1] İldırım Bəyaziddən bir neçə gün sonra Əmir Teymurun varis elan etdiyi nəvəsi Məhəmməd Sultan 13 mart 1403-cü ildə öldü.[1] Formal şəkildə xan hesab olunan və Əmir Teymurun həmişə özü ilə yürüşlərinə apardığı Mahmud xan da 11 mart 1403-cü ildə ölmüşdü.[1]

Əmir Teymur Ankara döyüşündən sonra 8 ay da Anadoluda qaldıqdan sonra 1403-cü ilin iyul ayında Gürcüstana gəldi və oradan qışı keçirmək üçün Qarabağa yönəldi. Qışı Qarabağda keçirdikdən sonra 1404-cü ilin mart ayında Qarabağdan Səmərqənd istiqamətində hərəkətə başladı. Ərdəbil şəhərinə çatdıqda əvvəlcədən planlaşdırdığı kimi yığıncaq topladı. Hülakü xanın taxtı, Azərbaycan, Anadolu, Əcəm İraqı, Aran, Muğan, indiki Ermənistan və Gürcüstan bölgələri idarə etməsi üçün Miranşahın oğlu Mirzə Ömərə verildi. Əmir Teymur 1404-cü ilin iyul ayında Səmərqəndə çatdı.[1]

Ankara döyüşündən sonra Əmir Teymurun güclü rəqiblərindən olan Osmanlı sıradan çıxarıldı, Osmanlı dövlətində "Fətrət dövrü" adlanan səltənət boşluğu meydana gəldi, Konstantinopolun fəthi və Avropada irəliləmək yarımçıq qaldı.

Durğunluq və tənəzzül

redaktə

Əmir Teymur 18 fevral 1405-ci ildə Çinə yürüş edərkən Otrar şəhərində 69 yaşında öldü.[100] Əmir Teymurun ölümündən sonra qalibiyyətli müharibələrlə yüksəliş yaşayan Teymurilər dövləti zəifləməyə başladı. Dövlətdə ara müharibələri və taxt-tac çəkişmələri baş qaldırdı. Əmir Teymur ölməzdən əvvəl oğlu Cahangir Mirzədən olan nəvəsi Pir Məhəmmədi varisi elan etmişdi. Ancaq onun ölümündən sonra digər oğulları və nəvələri Pir Məhəmmədin hakimiyyətini tanımayaraq mübarizəyə başladılar. Əmir Teymurun nəvəsi Məhəmməd Səmərqənddə, varis elan olunan Pir Məhəmməd və digər nəvəsi İsgəndər İranda, Miranşah Bağdad və Azərbaycanda, Şahrux isə Heratda hakimiyyətə sahib çıxdı. Bütün bunlar dövlətin əvvəlki qüdrətini itirməsinə, mərkəzi hakimiyyətin zəifləyərək dövlətin tənəzzülünün başlamasına səbəb oldu.[1]

 
Xəlil Sultan, Miranşahın 3-cü oğlu olan və Əmir Teymurdan sonra hakimiyyət başına gəlsə də Sultan Şahruxla mübarizədə məğlub olur və öldürülür(1405–1409)[1] (müəllif: A. Aliqulov). (1998).

Şahruxun hakimiyyəti (1409–1447)

redaktə
  Əsas məqalə: Sultan Şahrux
 
Sultan Şahruxun kəllə sümüyü əsasında hazırlamış büstü

Əmir Teymurun ölümündən sonra Teymurilər dövlətində yaranan qarışıqlıqdan sonra Əmir Teymurun digər oğulları və nəvələri uğur qazana bilməsə də, Şahrux[101] Xorasandakı hakimiyyətini qoruya bilmişdi. Şahrux digər əmirzadələrin nəzarətində olan bölgələrin bir hissəsini yenidən hakimiyyətində birləşdirə bilmişdi. O, Cənubi və Orta İrana, eləcə də Azərbaycana qədər irəliləyərək bu bölgələri hakimiyyətinə tabe edə bilmişdi. Şahruxun hakimiyyəti illərində dövlətin tənəzzülü yavaşlasa da bu proses dayanmadı. Əmir Teymurun dövründə dövlətə tabe olan geniş ərazilərin bir qismi əvvəlki sahiblərinin nəzarətinə keçmişdi. Osmanlıların dəstəklədiyi Cəlairilər Bağdaddakı, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular isə Şərqi Anadoludakı torpaqlarını geri qazanmaq uğrunda mübarizə aparırdı. Məmlük dövlətindən ələ keçirilən Suriyadakı torpaqlar da itirilmişdi. Çağatay monqolları isə sürətlə güclənərək önəmli problemə çevrilmişdi.[102]

Şahrux 42 illik hakimiyyəti müddətində dövlətin süqutunun qarşısını almağı bacardı, amma Teymurilər dövləti Əmir Teymurun dövründəki gücünə bir daha çata bilmədi. Şahrux 1447-ci ildə öldükdən sonra ara müharibələri və taxt-tac çəkişmələri yenidən baş qaldırdı.[102]

Şahruxun hakimiyyəti illərində Teymuri-Qaraqoyunlu münasibətləri

redaktə

1420-ci ildə Qaraqoyunlu Qara Yusifin ölümündən sonra dövlətdə hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Qara Yusifin oğlanlarından İsgəndər Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirərək, Şirvana hücum edərkən Şirvanşah I Xəlilullahın köməyinə Şahrux gəldi. Cahanşah da qardaşına qarşı çıxış edir. İsgəndər birləşmiş qoşunların təzyiqinə davam gətirməyərək, Şirvandan geri çəkilir. 1435-ci ildə İsgəndərin məğlubiyyətindən sonra Şahrux Azərbaycan hakimliyini Cahanşaha tapşırır. Şahrux ümumilikdə üç dəfə (1420–1421; 1428–1429; 1435) Qaraqoyunlu dövlətinə yürüş etmişdi. 1421-ci ildə baş verən Alaşkerd və 1427-ci ildə olan Salmas döyüşünün hər ikisində Qaraqoyunlular ağır məglubiyyətə uğradılar. Bundan sonra isə İsgəndər növbəti dəfə öz hakimiyyətini bərqərar etmək məqsədilə Təbrizi tutmaq istəyir, amma 1435-ci ildə baş vermiş Təbriz döyüşündə Şirvanşah və Teymurilərin birləşmiş qüvvələri Qaraqoyunlulara yenidən qalib gəldi. Cahanşah Şahruxdan aslılığı qəbul etsə də, 1447-ci ildə Şahruxun ölümündən sonra müstəqil siyasət yeritməyə başladı.

Uluqbəyin hakimiyyəti (1447–1449)

redaktə
  Əsas məqalə: Uluqbəy

1447-ci ildə Şahrux öldükdən sonra yerinə oğlu Uluqbəy keçir. Uluqbəy də Teymuri taxtına iddia edən digər varislərlə mübarizə aparmalı olur. Bu mübarizədə uğursuz olmasa da, taxt-tac müharibələri dövlətin daha da zəifləməsinə səbəb olmuşdu. Daxili münaqişələr səbəbindən dövlətin idarəsi zəifləmişdi. Uluqbəyin hakimiyyəti illərində ölkənin qərbində güclənən Qaraqoyunlular Teymurilər dövləti üçün təhlükə yaratmağa başlamışdı. Eyni zamanda güclənən Çağataylar da ölkənin şərq sərhədlərində təhlükəyə çevrilmişdi və onlar Mavəraünnəhrdə hakimiyyət qurmaq üçün hücumlar təşkil edirdi. Uluqbəy yaxşı elm adamı olduğu qədər, yaxşı dövlət adamı olmamışdır. Bir neçə döyüşü uduzmuş, 1480-ci ildə Herat əhalisini qılıncdan keçirtmişdir.[mənbə göstərin] O, üsyan edən oğlunun qoşunlarına məğlub oldu. Uluqbəy 24 oktyabr 1449-cu ildə oğlu Əbdüllətifin xeyrinə hakimiyyətdən əl çəkərək Hacı Xorasanla Məkkə ziyarətinə yola düşdü.[103] Lakin o, Səmərqənd vilayətindən çıxa bilmir. Şeyxlərin fətvası ilə çağırılan divanda onu zalımlıqda, ədalətsizlikdə günahlandırıb ölüm hökmü ilə cəzalandırdılar.

Məkkə ziyarətinə yola düşən Uluqbəyə çapar Səmərqəndə yaxın kəndlərin birində yetişir. Bildirir ki, xanın yeni əmri olmadan heç yerə getməməlidir. Çapardan sonra bir neçə il əvvəl Uluqbəyin əmri ilə atası edam edilmiş Sulduzlar nəslindən olan Abbas gəlir. O, bildirir ki, Uluqbəy İslam ehkamlarından uzaqlaşmaqda günahlandırılaraq ölüm hökmünə məhkum edilib. Abbasın xidmətçiləri Uluqbəyin əl-qolunu bağlayaraq arxın kənarına gətirir, diz çökdürürlər və Abbas qılıncla vurduğu bir zərbə ilə Uluqbəyi öldürür.

Əbu Səidin hakimiyyəti (1451–1469)

redaktə
  Əsas məqalə: Əbu Səid (Teymuri)
 
Əbu Səidin naməlum Moğol rəssamı tərəfindən çəkilmiş təsviri.

Əbu Səidin dövründə Teymurilər dövləti getdikcə dağılmağa başladı. Teymurilər nüfuz dairəsinə daxil olan qərb torpaqlarındakı hakimiyyətini tamamilə itirdi. Mavəraünnəhrə kütləvi şəkildə özbək köçləri oldu. Hələ Əmir Teymurun dövründə başlayan özbək köçünün Əbu Səidin dövründə daha da şiddətlənməsinin Teymurilər dövlətində ciddi təsiri oldu. Özbəklərin dövlət idarəsində və orduda artan nüfuzları onların gələcəkdə siyasi üstünlüyü də ələ keçirməsinə şərait yaratdı.[102] Əbu Səidin mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün qərb istiqamətində etdiyi yürüş də uğursuzluqla nəticələndi. Qaraqoyunlularla toqquşmadan sonra 1457-ci ildə Xorasan və 1458-ci ildə isə Teymurilərin mərkəzi olan Heratı nəzarətdən çıxdı. 1459-cu ildə Əbu Sədi Qaraqoyunlu Cahanşahla Herat müqaviləsi bağlayaraq bac almaqla Heratı geri qaytardı.[102][104]

Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın Uzun Həsənə məğlub olmasından sonra sonra Teymuri Əbu Səid öz müttəfiqi Həsənəlini müdafiə etmək adı ilə Azərbaycan üzərinə hücuma keçdi. Keçmiş müttəfiqi Şirvanşahın köməyinə bel bağlayan Əbu Səid Şirvana doğru hərəkət edir, lakin Şirvanşah I Fərrux Yasar Ərdəbil hakimi Şeyx Heydərlə birlikdə Uzun Həsənin tərəfinə keçir və Əbu Səidin qoşunları tamamilə blokadaya alınır. Orduda aclıq başlanır. Uzun Həsən Əbu Səidin danışıq təklifini qəbul etmir və gözlənilmədən hücum edərək Əbu Səidi məğlub edir.[104] Bu məğlubiyyətdən bir qədər sonra Əbu Səid öldü. Əmir Teymurun nəvəsi Mirzə Bayqaranın oğlu Hüseyn Bayqara 1469-cu ildə Heratı tutaraq hakimiyyəti ələ keçirdi.[105]

Hüseyn Bayqaranın hakimiyyəti (1469–1506)

redaktə
  Əsas məqalə: Hüseyn Bayqara
 
Sultan Hüseyn Bayqaranın portreti. (müəllif:Xarəzmi). (1490)

Əmir Teymurun nəvəsi Bayqara Mirzənin oğlu olan Sultan Hüseyn Bayqara, Uluqbəydən sonra davam edən çaxnaşmalarda yenə Əmir Teymurun nəvələrindən olan və Heratda hakimlik edən Əbülqasım Baburun yanında xidmət etmişdi. Burada dövlət idarəsində təcrübə qazandı.

Herat əmiri Babur 1457-ci ildə ölüncə, burada da çəkişmələr başladı və Sultan Hüseyn Bayqara Heratdan ayrılaraq Mərvə keçdi.[106] Burada bölgənin hakimi Muizzüddin Səncərin qızı ilə evləndi və ondan böyük oğlu Bədiəzzaman Mirzə dünyaya gəldi.

Sultan Hüseyn Bayqara özünə tabe olan az saylı adamlarla və özbəklərdən Şadibəyin köməyi ilə Amudəryanın Özboy bölgəsində kiçik bir bölgənin idarəsini ələ keçirdi. Az sonra Şadibəyi kənarlaşdıraraq sərhədlərini genişlətdi və başqa özbək qüvvələrinin köməyi ilə Mazandaranı da ələ keçirdi.[107] Bundan sonra Herata hakim olan Əbu Səidlə mübarizəyə başladı. 1469-cu ildə Əbu Səid Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənə məğlub olunca Heratı da ələ keçirdi.[105]

Beləcə başlayan hakimiyyətinin ilk zamanlarında Sultan Hüseyn Bayqara bəzi çətinliklərlə qarşılaşdı. Əbu Səidin oğlu Yadigar Mirzə atasının ölümünə səbəb olan Uzun Həsənlə razılaşaraq və ondan kömək alaraq Herat üzərinə yürüş etdi. Çox çətin vəziyyətdə qalan Sultan Hüseyn Bayqara sadəcə 350 adamı ilə 1470-ci ildə həyata keçirdiyi gecə basqını ilə Heratı yenidən ələ keçirdi və Yadigar Mirzəni təsirsiz hala gətirdi.[102]

Sultan Hüseyn Bayqara bundan sonra Heratı şeybanilərdən (şimaldakı özbəklərdən) qorumaq üçün yürüşlər hazırladı və Amudərya boyunca yerləşən qalalarını gücləndirdi. Mavəraünnəhr və Xarəzmi idarəsi altına aldı.[102]

Teymurilər dövlətinin süqut etməsini ləngidən və yenidən dirçəldən Sultan Hüseyn Bayqara xarici və daxili təhlükələri yox etdikdən sonra ədəbiyyata və sənətə önəm verərək dövlətin idarəsini vilayətlərə hakim təyin etdiyi oğulları ilə yerinə yetirirdi. 1400-cü illərin sonlarında artıq qocalan Sultan Hüseyn Bayqara ilə oğulları arasında problemlər yaşanmağa başladı. Özündən sonra yerinə keçmək istəyən oğulları dövlətin idarəsində daha çox söz sahibi olmağa çalışırdı və itaətsizlik edirdilər. Bu çəkişmələrdə qardaşlarında nisbətən önəmli rol Sultan Hüseyn Bayqaranın böyük oğlu Bədiəzzaman Mirzənin üzərinə düşürdü.[102]

Bədiəzzaman atasının ölümünü gözləmədən onun yerini tutmaq üçün hərəkətə keçmişdi. Bədiəzzəman 1499-cu ildə buna ilk dəfə cəhd göstərdi və Heratı mühasirəyə alıb atasının taxtına sahib olmağa çalışdı. Onun bu cəhdi nəticəsiz qalsa da bu hadisədən sonra dövlətin nüfuzu sarsıldı. Uzun müddətdir ki, dövlət üçün təhlükəyə çevrilən özbəklər Teymurilər dövlətində ara müharibələrinin başlamasından istifadə edərək üsyan qaldırdılar. Özbəklərin yaratdığı problemlərin öhdəsindən ara müharibələri səbəbindən gəlmək mümkün olmadı. Sultan Hüseyn Bayqara 1506-cı ildə özbəklərə qarşı yürüşə başladı, ancaq yürüşü tamamlaya bilməyərək qocalığı səbəbindən öldü.[102]

Sultan Hüseyn Bayqaranın hakimiyyəti 37 il davam etdi və onun dövründə Herat "Teymuri renesansı" deyilən türk mədəniyyətinin mərkəzi oldu.[102]

Tənəzzül

redaktə

Sultan Hüseyn Bayqara öldükdən sonra yerinə böyük oğlu Bədiəzzaman keçdi. Qardaşı Sultan Babur ilə qüvvələrini birləşdirərək özbəklər üzərinə yarımçıq qalmış yürüşü tamamlamağa cəhd göstərdilər. Buna baxmayaraq onlar uğur qazana bilmədi. Bundan sonra özbəklər Herata daxil oldu və şəhərdə hakimiyyəti ələ keçirdilər. Bədiəzzaman və Sultan Babur bu mübazirədə məğlub olduqdan sonra Teymurilər dövləti 1507-ci ildə süqut etdi.[102] Sonradan Sultan Babur Hindistana çəkilərək orada Böyük Moğol İmperiyasının əsasını qoydu.[108]

İdarəetmə

redaktə
Pirim Zeynəddin Əbubəkr Taibadi[q 7] mənə yazmışdır ki, "Əbulmənsur[q 8] Teymur, səltənət işlərində dörd şeyə riayət eləyin:
  1. gənəşik
  2. məşvərət
  3. ayıq-sayıqlıq
  4. ehtiyatlıq. Gənəşik və məşvərətsiz səltənəti gördüyü işlərin, söylədiyi sözlərin hamısı yalan olan cahil adama yaraşdırmaq olar: onun söylədiyi sözlər, tutduğu əməllər başına peşmançılıq və qayğı-qarğaşa salacaq. Belə olduğu halda, səltənəti idarə eləyərkən işinizi məşvərətlə, məsləhətlə, tədbirlə yeridin ki, qayğıya-qarğaşaya qatlaşmayasınız, peşman olmayasınız. Bunu da bilməyiniz gərəkdir ki, səltənət işlərinin bir qismi səbir və həvəs ilə hasil olursa, başqa bir qismi isə bildiyini bilməzliyə, gördüyünü görməzliyə vurmaqla başa gəlir. Sözün qısası, yerinə yetirilməsi zəruri olan tədbirləri müəyyənləşdirəndən və dua verəndən sonra təkid edilməsən ki, qətiyyən, səbir, həvəslə, cansağlığı, ayıq-sayıqlıq, ehtiyatlılıq və şücaət ilə bütün işlərini həyata keçirə biləsən. Vəssalam".
Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 5–6.[109]

Teymurilər dövləti gücünün zirvəsində olduğu vaxtlarda İrtışdan və Volqadan tutmuş İran körfəzinə qədər, Qanqdan Dəməşqə və Asiya arxipelaqına qədər əraziləri əhatə edirdi.[110] Əmir Teymurun və varislərinin dövründə Teymurilər dövlətinin idarə olunması yasalara,[1][111][112] türk törəsinə,[113] tüzüyə[q 9][113] və şəriətə əsaslanırdı. Teymurilər dövlətinin başında Əmir titulu daşıyan hökmdar dururdu. İlk hökmdar olan Əmir Teymur Çingizlilər nəslindən gəlmədiyi üçün Böyük xan titulu ala bilməmişdi.[29] Çingizlilər nəslinin adından istifadə etmək üçün həmin nəsildən olan formal xan seçilərək taxta çıxarılırdı. Əmir Teymurun hakimiyyətinin ilk illərində Suyurqatmış,[1] son illərində isə Mahmud xan taxta çıxarılmışdı.[1] Əmir Teymurdan sonrakı hökmdarlar özlərinə Sultan titulu götürmüşdü. Hökmdarın oğulları və nəvələri əmirzadə titulu daşıyırdı. Əmir əl-üməra hökmdarın müavini sayılırdı və ordunun komandanı idi. Hünər göstərib fərqlənən şəxslər əmir titulu ilə mükafatlandırılırdı. Onlar döyüşlərdə və vilayətlərin idarə olunmasında iştirak edirdi. Əmir Teymurun dövründə 313 adama əmir titulu verilmişdi.[114] Əmirlərə müavin təyin olunurdu. Əgər əmir ölərsə və ya vəzifəsindən kənarlaşdırılarsa müavinlər onun yerinə keçərdi və onu "əmirliyə namizəd" adlandırırdılar.[114] Teymurilər dövləti tipik şərq feodal monarxiyası idi. Ölkə vilayətlərə bölünmüşdü. Vilayətlər hökmdarlar tərəfindən təyin olunmuş əmirzadə və əmirlər tərəfindən idarə olunurdu.

Hökmdar tərəfindən sədr təyin olunurdu. Sədr bütün vəqflərə rəhbərlik edir, vəqflərə yiyə durmaq və vəqfdən gələn gəlirləri bölmək üçün mütəvəlli təyin edirdi.[115][116] Bundan başqa sədr hər bir vilayətə və şəhərə qazı, müfti, mühtəsib[q 10] təyin edir, seyidlərə, üləmaya və digər din xadimlərinə soyurqal müəyyənləşdirərək onlara vəzifə verirdi.[115] Ordu və rəiyyət üçün ayrıca qazı təyin olunurdu.[115] Hökmdar tərəfindən hərbçilərlə rəiyyət arasındakı problemləri hökmdara xəbər verməsi üçün ədalət əmirləri təyin olunurdu.[117]

Əmir Teymurun dövründə hər gün divanxanada dörd vəzir olurdu:[118]

  1. Məmləkət və rəiyyət vəziri. O, məmləkətdəki mühüm işləri, gündəlik davranışları, rəiyyətin vəziyyətini, vilayətlərdən gətirilən məhsul, vergi-töycü və onların bölüşdürülməsi, gəlir-xərc, məmləkətin abadlığı, əhalinin firavanlığının nə yolla nizama salındığını hökmdara bildirirdi.[118]
  2. Sipah vəziri. O hərbçilərin məvaciblərini və tənhalarını[q 11] yoluna qoymalı, əsgərlərin işi çətinə düşməsin deyə daim onlardan xəbər tutmalı və onların vəziyyəti haqqında hökmdara məlumat verməli idi.[119]
  3. Bu vəzir başsız qalan ailələrə, ölənlərin adamlarına və qaçqınlara çatacaq malları, əhalidən yığılan zəkatı və bac-xəracı, gəlib-gedən sövdəgarlardan alınan malı, məmləklətin mal-qarasını, naxırların örüşlərini, yaylaqlarını, məmləkətdən yığılan gəlirləri əmanət olaraq saxlamalı, yoxa çıxanların və ölənlərin malı-mülkü qalıbsa, onu varislərinə çatdırmalı idi.[120]
  4. Bu vəzir səltənətin işlərini aparan vəzirdir. Onun səltənətin bütün idarələrinin gəlir-xərclərindən, xəzinədən sərf olunan xərclərdən, hətta atxanaya və saraydakı başqa canlılara sərf olunan xərclərdən agah olması lazımdı.[120]

Bu vəzirlərdən başqa başqa xaricdəki və ölkədəki mala-mülkə nəzarət eləmək, oradakı dövlət əhəmiyyətinə malik olan maliyyə münasibətləri ilə vilayətlərdən gələn gəlirlərlə məşğul olmaq üçün başqa üç vəzir də təyin olunurdu. Vəzirlər divanbəyinə tabe idi.[120]

Sipahın, rəiyyətin, ərizə yazıb şikayət eləyənlərin vəziyyətini, məmləkətin abadlığını, viranlığını, mühüm işlərdən hansı birinin görülüb görülmədiyini hökmdara çatdırmaq üçün ərzbəyi təyin olunurdu.[120] Dövlətin hər bir idarəsində gəlir-xərcləri, gündəlik xərclərin hesabını yazmaq üçün katib təyin olunurdu.[121] Məlumatların ötürülməsini təmin etmək üçün Əmir Teymurun dövründə poçt məntəqələri yaradılmışdı. Hər məntəqədə 200 at saxlanırdı və xərcləri yerli əhalinin hesabına ödənilirdi.[1]

Teymuri-Avropa əlaqələri

redaktə

İspaniya və Fransa krallıqları ilə əlaqələr

redaktə
 
Əmir Teymurun Fransa kralı VI Karla yazdığı məktub, 1402.

Ankara döyüşü zamanı iki ispan elçisi Əmir Teymurla idi: Pelayo de Sotomayor və Fernando de Palazuelos.[122] Avropaya hücumlar edən Osmanlılara qarşı Əmir Teymurla Avropa dövlətlərinin ittifaqının yaranması ehtimalı var idi. Osmanlı və Məmlük dövlətlərinə hücum etmək üçün aşkar səbəb var idi.

Bunlar hələ yüz il əvvəl xüsusilə Osmanlının Konstantinopolu mühasirəyə almasına görə fransız-monqol ittifaqının yaradılması istiqamətində cəhdlərini əks etdirdi.[123][124][125][126]

Əmir Teymur VI Karlın sarayına elçi olaraq Sultaniyyə arxiyepiskopu Dominikan Janı[125] yolladı. Jan Parisə 15 iyun 1403-cü ildə çatdı.[125] Əmir Teymurun məktubunda VI Karl barədə yazılmışdı: "Ən sülhsevər, ən məğlubedilməz kral və sultan, fransız və digər millətlərin kralı, Tanrının dostu, dünyanın böyük savaşlarından qalib çıxmış ən xeyirxah monarx".[127]

Əmir Teymur VI Karla iqtisadi münasibətlərin inkişaf etdirilməsini, həmçinin hücum və müdafiə ittifaqı təklif etdi. VI Karl xəbəri yalnız Əmir Teymurun ölümündən qısa zaman öncə göndərə bildi.[128]

İspaniya ilə də əlaqələr inkişaf etdi.[127] İspan tarixçisi Migel Anhel Oçoa Brun bildirir ki, Kastiliya kralı III Henrinin sarayı və Əmir Teymur arasında əlaqələr Kastiliyanın orta əsr diplomatiya tarixinin ən vacib dövrü idi.[129] Əmir Teymur Kastiliya sarayına Hacı Məhəmməd əl Qazi adlı çağataylı elçini, məktub və hədiyyələrlə yollamışdı.[122][127]

Ruy Qonzales de Klavixonun səfirliyi

redaktə

Əmir Teymurun elçisi qayıdanda III Henri 21 may 1403-cü ildə Ruy Qonzales de Klavixonun başçılıq etdiyi, həmçinin Alfonso Pez və Qomez de Salazarın daxil olduğu diplomatik heyəti Səmərqəndə yolladı.[127] 1406-cı ildə elçi heyəti geri dönəndə Əmir Teymurun İspaniya kralına "doğma oğlu kimi" hörmət edirəm dediyini çatdırmışdı.[127]

Ruy Qonzales de Klavixo yazıb ki, ispanlara göstərdiyi qayğının əksinə olaraq "Katay hökmdarı"nın[q 12] göndərdiyi elçilərlə pis davranırdı, Ruy Qonzales de Klavixoya imperatorun "oğru və pis adam" olduğunu izah edib çinli səfirləri ispan səfirlərin arxasında otuzdurdu.[130][131]

Klavixonun Səmərqəndə səfəri Marko Polonun Çinə səfərindən yüz il sonra çox az avropanlının gedib çata bildiyi Kataydan yeni xəbərlər bildirməyə imkan yaratdı. Klavixonun məlumatları, təhrif olunmuş olsa belə, imperator Honq Vunun xələfləri arasında olan taxt-tac davası haqdadır. İspanlar çinli səfirlərin bəziləri ilə ünsiyyət saxlaya və Səmərqəndlə Xanbalıq (Pekin) arasındakı karvan yolları barədə məlumat yığa bilirdilər.[132] Avropalılara dünyanın ən böyük şəhəri olan Katay dövlətinin paytaxtı Xanbalıq şəhəri ilə yanaşı, hərbi gücü haqda məlumat verib. O, həmçinin səhvən Katay imperatorunun səhvən katolikliyi qəbul etdiyini bildirib.[132] Bu xəbər avropalıların Çində xristianlığın geniş yayılması fikrini dəstəkləyən faktorlardan biri idi, həmin fikir XVII əsrə kimi geniş yayılmışdı və Bento de Qoisin 1603-cü ildə Çinə məşhur ekspedisiyasına səbəblərdən biri idi.

Əmir Teymurun ölümündən sonrakı dövr

redaktə

Əmir Teymur 1405-ci ildə vəfat etdi və oğlu Şahrux atasının Osmanlılara qarşı yürüşünü davam etdirdi. Onun bu yürüşü qərbdə Osmanlı imperiyasını işğal etmək ümidləri yaratdı.[133]

Bavariyalı macəraçı İohan Şilberger 1402–1405-ci illərdə Əmir Teymura xidmət edib.[134] Bundan başqa saysız-hesabsız venesiyalı və genuyalı tacirlər bu zaman Sultaniyyədə aktiv fəaliyyət göstərirdilər.[122]

Növbəti ələqalər Avropa və İran arasında 1420–1425-ci illər arası venesiyalı səyahətçi Nikola Da Kontinin səfərləri zamanı quruldu.[122] İspaniyanın Teymurilərlə yaxınlıq etmək istəməsinə baxmayaraq əlaqələr müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. 1492-ci ildə Xristofor Kolumbun məlum kəşfinə qədər davam edən yaxınlaşma cəhdlərində əsas məqsəd Çində olan Böyük Xana çatmaq idi.[127]

Əmir Teymurun hekayəsi Avropada orientalizm ilə uzunmüddətli əlaqələrə sahibdir. Nümunə kimi Xristofor Marlounun 1590-cı ildə qələmə aldığı "Böyük Əmir Teymur" (ing. Tamburlaine the Great və Handelin 1724-cü ildə yazmış olduğu "Əmir Teymur" (alm. Tamerlano‎) operasını göstərmək olar.[135]

Ordu quruluşu

redaktə

Teymurilər dövlətinin ordusunun zərbə qüvvəsini ağır zirehli süvari birlikləri, yüngül zirehli atlı oxçular təşkil edirdi. Bundan başqa Hindistan yürüşü zamanı döyüş filləri də ələ keçirilmişdi. Məmlük dövləti[1] və Osmanlılarla baş verən toqquşmalarda döyüş fillərindən istifadə olunduğu məlumdur. Eyni zamanda orduya fəth olunan ərazilərə uyğun hərbi birliklər də cəlb olunurdu. Məsələn Ankara döyüşündə Teymuri ordusunda Sərbədari piyadaları da iştirak edirdi. Birliklərə uyğun olaraq hərbçilərin rütbəsi adi əsgərdən ali rütbəlilərə qədər yüksəldikcə təchizatları da yaxşılaşırdı.[136]

Orduya düşmən qüvvələrinin sayından asılı olaraq hökmdarın özü,[137] əmirzadələr[138] və əmir əl-üməra[139] başçılıq edirdi. Əmir əl-üməra ordu komandanı idi. Hünər göstərib fərqlənən şəxslər əmir titulu ilə mükafatlandırılırdı. Əmir titulu on iki dərəcədən ibarətdi.[140] Birinci dərəcədən başlayaraq on ikinci dərəcəyə qədər hər dərəcəyə aid olan əmir özündən yuxarı dərəcədə olan əmirin müavini hesab olunurdu.[141] On ikinci əmir əmir əl-üməranın, əmir əl-üməra isə hökmdarın müavini idi.[141] Orduda on nəfərlik birliklərin başçısı onbaşı, yüz nəfərlik birliklərin başçısı yüzbaşı, min nəfərlik birliklərin başçısı isə minbaşı adlanırdı.[1] Müvafiq olaraq onbaşılar yüzbaşıya, yüzbaşılar isə minbaşıya tabe idi. Bundan başqa kiçik rütbəli köməkçilər olan yasavullar da vardı.[142]

Ordu yürüşdə olarkən ona qutval[q 13] təyin edirdilər. O, ordunun keşiyini çəkirdi. Bazar əhlindən[q 14] vergi toplamaq da qutvallara həvalə olunurdu. Əgər ordudan kiminsə bir şeyi oğurlanmış olsa, qutvallar məsuliyyətə cəlb olunurdu.[143] Əmir Teymurun dövründə orduya dörd çapqınçı bölüyü təyin olunurdu. Onlar qoşunun yan tərəfi ilə ondan dörd fərsəng[q 15] məsafədə irəliləyir və keşik çəkirdilər. Əgər qoşundan bir nəfərin öldürüldüyünü, yaralandığını görsələr, onun işini öz boyunlarına götürməli idilər.[118] Qalaları qalaqçılar qoruyurdu.[144]

Teymurilər dövlətinin ordusunda gecə basqınlarını həyata keçirən dəstələr çapavul adlandırılırdı. Ordunun mərkəzi qol, sağ cinahı bərənğar, sol cihanı isə cəranğar adlanırdı. Ordu irəliləyərkən ondan irəlidə kəşfiyyat bölükləri irəliləyərdi və onlar qarovul adlanırdı. Kəşfiyyat dəstəsinin arxasınca gedən bölük hiravul adlanırdı. Ordunun sol cinahını qoruyan bölük isə şiqavul adlanırdı.[145] Bu bölgü düşmən birliklərinin sayından asılı olaraq daha da mürəkkəbləşə bilərdi.[146] Əmir Teymurun dövründə Teymurilər dövlətinin mövcud olan ordusunun üçdə biri sərhədləri qorumağa, üçdə ikisi isə dövlətin xidmətində daim dayanmağa borclu idi.[118]

Elm və mədəniyyət

redaktə

Elm

redaktə

XV əsrdə Teymurilər dövlətinin paytaxtı Səmərqənd şəhəri mühüm elm mərkəzinə çevrilmişdi.[147] Xüsusən Əmir Teymurun nəvəsi Uluqbəyin hakimliyi illərində şəhər abadlaşmış, müxtəlif diyarlardan elm adamları Səmərqəndə gəlmişdi. Uluqbəy Səmərqənddə dövlət idarəsi ilə yanaşı elmi fəaliyyətlə də məşğul olurdu. Uluqbəy astronomiya və riyaziyyatla məşğul olurdu.[148] O, Səmərqənddə mədrəsə[149] və rəsədxana[150] tikdirmişdi. Tikdirdiyi mədrəsədə özünü inkişaf etdirmək üçün dövrün alimlərinin dərslərində və müzakirələrində iştirak etmişdir. Uluqbəyin ətrafına dövrün ən məşhur alimləri toplanmışdı. O, Qazizadə Rumi və Qiyasəddin Cəmşid əl-Kaşi kimi məşhur alimlərin dərslərində iştirak etmişdi.[151]

Səmərqənd mədrəsəsi

redaktə
 
Səmərqənd mədrəsəsi (solda)

Səmərqənd mədrəsəsinin tikintisinə Uluqbəyin göstərişi ilə 1417-ci ildə başlanmış və 1421-ci ildə tamamlanmışdır.[149] Bura uzun illər mühüm elmi mərkəz olmuş, Uluqbəyin ölümünə qədər fəaliyyətini davam etdirmişdir. Dörd dərs bölməsi olan mədrəsənin hər bölməsinə bir müdəssir təyin olunmuşdur. Səmərqənd mədrəsəsinə Bursada anadan olmuş daha sonra Səmərqəndə gələrək mədrəsənin və rəsədxananın qurulmasında böyük rolu olan Qazizadə Rumi rəhbərlik etmişdi.[152]

Bu mədrəsədəki elmi fəaliyyətlər haqqında Qiyasəddin Cəmşid əl-Kaşinin məktubundan məlumatlar öyrənilmişdir.[153] Bu məktubdə dövrün ən yaxşı alimlərinin mədrəsəyə cəlb olunmağından, bütün elmlər üzrə dərs verən müdəssirlərin mövcudluğundan və riyaziyyatçıların fəaliyyətindən bəhs olunur. Həmçinin mədrəsədə keçirilən dərslərdən əlavə burada dövrün alimlərinin müzakirələri də baş tuturdu ki, bu müzakirələrdə Uluqbəy də iştirak edirdi.[152] Məktubdə elmi müzakirələrin mədrəsədən başqa Uluqbəyin sarayında da keçirilməsindən bəhs olunur.

Uluqbəy rəsədxanası

redaktə
 
Uluqbəy rəsədxanasındakı müşahidə aləti

Səmərqənd mədrəsəsi tikildikdən sonra (1421) Uluqbəy rəsədxana tikməyi qərarlaşdırır. Bu rəsədxana Uluqbəy rəsədxanası və ya Səmərqənd rəsədxanası kimi tanınır.[154] Rəsədxanadan Səmərqənd mədrəsəsindəki astronomiya və riyaziyyatla bağlı araşdırmaların praktiyaya tətbiq olunması üçün istifadə olunmuşdur. Rəsədxananın tikintisi tamamlandıqdan sonra Qiyasəddin Cəmşid ona rəhbərlik etmişdi. Burada aparılan müşahidələr on iki il davam etmişdi. Əvvəlcə hesablama və müşahidə işlərini Qiyasəddin Cəmşid edirdi. Qiyasəddin Cəmşidin 1429-cu ildə ölməsindən sonra Qazizadə Rumi bu işi yerinə yetirməyə başlamışdır.[155] 1430-cu ildə Qazizadə Rumi də öldükdən sonra, onun tələbəsi olan Əli Quşçu rəsədxanaya rəhbərlik etməyə başlamışdır.[156] Uluqbəy burada aparılan tədqiqatlardan sonra məşhur Zicini tamamlaya bilmişdi. Zic Gürkani və ya Zic Cədid Sultan adı verilən bu ulduz kataloqundan qərbdə və şərqdə uzun illər boyunca istifadə olunmuşdu.[157]

1449-cu ildə Uluqbəyin öldürülməsindən sonra rəsədxana dini fanatiklər tərəfindən dağıdılmışdır.[158]

Mədəniyyət

redaktə
 
Şahı-Zində kompleksinin naxışlı sütunları

XIV əsrin sonlarından XVI əsrin əvvəllərinə qədər Mərkəzi Asiya və Şərqi İran torpaqları ilə birlikdə Əfqanıstanı da əhatə edən ərazidə Teymurilər sənətkarlıq baxımından önəmli əsərlər meydana gətirmişdir. Memarlıq və miniatürun inkişaf edərək dəyər qazandığı Teymuri sənətkarlığı Mərkəzi Asiya, İran, Əfqanıstanın və hətta Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hind-İslam sənətkarlığının inkişaf etməsində rol oynamışdır.[159] İslam sənətkarlığı baxımından önəmli əsərlərin meydana gətirildiyi bu dövrdə hər nə qədər vahid üslubdan danışmaq mümkün olmasa da, məhəlli fərqliliklərin bir sintezini görmək mümkündür. Göz oxşayan əsərlərin meydana gətirildiyi yerlər arasında Teymuri sənətkarlığının ümumi ruhunu özündə daşıyan, amma özünəməxsus sənətkarlıq mərkəzləri meydana gəlmişdir. Bu baxımdan Səmərqənd, Herat və Şiraz sənətkarlıq mərkəzlərinə çevrilmişdir.[160]

 
Əmir Teymurun sarayı, Şəhrisəbz şəhəri

Teymurilər dövlətinin paytaxtı olan Səmərqənddə Mərkəzi Asiya və İrandan olan sənətkarlardan başqa Hindistan, Anadolu və Suriyadan köçürülmüş sənətkarlar var mövcuddu. İspan elçisi Ruy Qonzales de Klavixo Səmərqənddə 150 min sənətkar ailəsi olmasını söyləmişdi. Əmir Teymurun dövründə sənətkarlıq mərkəzinə çevrilən Səmərqənddə memarlıq baxımından önəmli əsərlər meydana gətirilmişdi. Teymuri sənətkarlığının ikinci parlaq dövrü Əmir Teymurun oğlu Sultan Şahruxun hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Sultan Şahruxun hakimiyyəti illəri Teymurilərin mədəni və sənətkarlıq baxımından ən güclü dövrüdür. Sultan Şahrux və fars[160] xanımı Gövhər Şad[161] sənətkarları himayə edirdi. Sultan Şahruxun hakimiyyəti illərində dövlətin paytaxtı Herat şəhərinə köçürülmüşdü.[162] Bu səbəbdən inkişaf edən Herat Teymuri renesansının mərkəzinə çevrilmişdi. Eyni zamanda Sultan Şahruxun hakimiyyəti illərində oğlu Uluqbəyin Səmərqənddə hakim olması səbəbindən abadlıq və quruculuq işləri orada da davam etdirilmişdi. Sultan Şahrux və Uluqbəyin ölümündən sonra durğunluq yaşayan sənətkarlıq Əbu Səid və Sultan Hüseyn Bayqaranın dövründə yenidən canlanmışdır. Sultan Hüseyn Bayqaranın ölümündən sonra oğlu Bəziəzzamanın hakimiyyəti illərində dövlət tənəzzülə uğrasa da, Teymurilərin sənətkarlıq ənənələrinin təsiri Böyük Moğol İmperiyası və Səfəvilər dövlətində hiss olunmaqdadır.[163]

Memarlıq

redaktə
  Əsas məqalə: Teymuri memarlığı

Teymuri memarlığı özünəməxsus cəhətləri ilə fərqlənir. Mərkəzi Asiya və İranda özündən əvvəl mövcud olmuş dövlətlərin memarlığından təsirlənən Teymuri memarlığı bir növ sintez təşkil edən əsərlərlə tanınmışdır. Əsasən türbə, məscid, mədrəsə və dərgah kimi bölmələri olan komplekslərin əsas xüsusiyyətlərindən biri fasadını örtən mozaika işləmələri olan kaşı, soğana bənzəyən xarici qübbə və daxildəki yüksək iç qübbənin meydana gətirdiyi qübbə sisteminin özünəməxsus cəhətləri idi.

Teymuri memarlığında ən önəmli yeri türbələr tuturdu. Teymuri türbə memarlığının ən önəmli örnəklərindən biri Səmərqənddəki Şahi-Zində kompleksidir.[164] Bu kompleksdə Teymurilər soyundan önəmli şəxslərin türbələri yerləşir. Bir digər nümunə kimi Səmərqənddə yerləşən və 1380–1390-cı illərə aid edilən Ruhabad türbəsini göstərmək olar.[165] Ruhabad türbəsi kub formalı əsas binanın üzərində yerləşən, səkkizbucaqlı təmburun daşığıdı qübbədən ibarətdir. Əmir Teymurun hakimiyyəti illərində tikilən türbə və ona bağlı memarlıq komplekslərinin ən məşhuru Gur-Əmirdir.[166] Bu kompleksə mədrəsə, məscid, türbə və digər bölümlər daxildir. İlk dəfə tikintisinə 1399-cu ildə başlanılsa da, Əmir Teymurun nəvəsi Məhəmməd Mirzənin ölümündən sonra Əmir Teymurun əmri ilə 1404-cü ildə bir türbə tikilməsinə qərar verilmişdir.[167] Teymurilər soyundan önəmli şəxslərin mərazlarının yerləşdiyi bu türbəyə 1405-ci ildə Əmir Teymur da dəfn olunmuşdu. Həmçinin Əmir Teymurun oğulları Miranşah və Sultan Şahrux, nəvələri Pir Məhəmməd Mirzə və Uluqbəy, eləcə də din müəllimi Əziz Nur Seyid Bərəkə də bu türbədə dəfn olunmuşdur.[168] Əmir Teymurun Hindistan üzərinə olan yürüşünü əbədiləşdirmək məqsədilə Bibixanım məscidi inşa olunmuşdur.[169] Bibixanım məscidi yüksək qübbələri, eyvanları, digər memarlıq elementləri və çini işləmələri ilə Teymurilər dövlətinin gücünün zirvəsində olduğu dövrü əks etdirir.

Tikintisi 1417-ci ildə Səmərqənddə Uluqbəy tərəfindən başladılan və 1420-ci ildə tamamlanan mədrəsə kompleksi isə İslam memarlığında önəmli bir yerə sahibdir.[170] Bu mədrəsə 1417-ci ildə Uluqbəyin Buxarada tikdirdiyi digər mədrəsənin planı əsasında inşa olunmuşdu. Uluqbəyin Səmərqənddə inşa etdirdiyi əsərlər arasında 1409-cu ildə tikilən rəsədxana da önəmli yerə sahibdir.[171] Gövhər Şadın göstərişi ilə Məşhəd şəhərində memar Kıvamüddin ibn Zeynəddin Şirazi tərəfindən Gövhər Şad məscidi inşa olunmuşdu.[172][173] Dörd eyvanı olan məscid bir türbə ilə kompleks şəkildə tikilmişdi. Eyni zamanda Gövşər Şad tərəfindən Kıvamüddin ibn Zeynəddin Şiraziyə inşa etdirilən tikililər arasında Heratda yerləşən Gazurgah abidəsi və Gövhər Şad mədrəsəsini nümunə göstərmək olar.[174] Gövhər Şah mədrəsəsində bir türbə də inşa olunmuşdu. Sultan Şahruxun oğlu Qiyəsəddin Baysunqur və Gövhər Şad burada dəfn olunmuşdur.[175]

 
Əhməd Yəsəvi türbəsi, 1385-ci ildə Əmir Teymurun əmri ilə tikilib.[1]

Anavda yerləşən Cəmaləddin kompleksi (1452–1456) Teymuri memarlığının son dövrlərinin ən önəmli əsərlərindən biridir.[176] 1460-cı ildən sonra Bəlx şəhərində inşa olunan Əbu Nəsr Farsa kompleksi də Teymuri memarlığının ənənələrini daşıyır.[177][178] Teymuri memarlığının son dövrlərinə aid olan ən önəmli əsərlərdən biri də Əbu Səidin xanımlarından birinin göstərişi ilə Teymurilər nəslindən olan qadınların dəfni üçün 1460–1464-cü illərdə inşa olunan İşrətxana türbəsidir.[179] 1460–1502-ci illərdə Qəznə şəhərində Uluqbəyin oğlu Əbdürrəzzaq üçün inşa olunan türbə ortada yerləşən əsas hissə və onunla əlaqələndirilən yan hissələrlə bir növ Tac Mahalın memarlıq quruluşunun öncüsüdür.[180]

Teymuri sarayları haqqında tarixi mənbələrdə və səyahətnamələrdə önəmli məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Mənbələrdə Əmir Teymurun Səmərqənd və ətraf şəhərlərdə inşa etdirdiyi Göy Saray, Bağ-ı Dilgüşə adlı baxçada yerləşən Nəqş-i Cahan, Bağ-ı Çenar, Bağ-ı Şimal və Bağ-ı Behişt kimi saraylar haqqında məlumat verilir. Şəhrisəbzdəki sarayın qalıntıları dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Bunlardan başqa mənbələrdə Uluqbəy tərəfindən Səmərqənddə inşa olunan və Bağımeydanda yerləşən Çihilsütun sarayından da bəhs olunmaqdadır.[181]

Miras

redaktə

Teymurilər dövləti yayıldığı geniş ərazilərin tarixində həlledici rol oynamışdır. Teymurilər dövründə Mərkəzi Asiya və Xorasan inkişafının zirvəsinə çatmış, Səmərqənd şəhəri tarixinin qızıl dövrünü yaşamışdı.[182] Teymurilər dövründə memarlıq ənənələri daha da inkişaf etmiş və bu memarlıq abidələrindən bir çoxu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Elm və sənətkarlığın inkişaf etməsi nəticəsində bu dövr "Teymuri renesansı" olaraq da xatırlanır. Teymurilər soyundan gələn Baburun Hindistanda Böyük Moğol İmperiyasını qurması nəticəsində Teymurilər sülaləsi varlığını davam etdirmişdi.[183][184]

Teymuri hakimiyyəti Azərbaycana da təsirsiz ötüşməmişdi. Teymurilər dövründə Azərbaycana yeni-yeni türk köçləri davam etmişdir. Bu köçlər Azərbaycanda xalqın və dilin formalaşmasına öz təsirini göstərmişdir. Belə ki, genetik əsasda Azərbaycan dilinin dialektləri 2 hissəyə ayrılır. Oğuz (şərq və cənub qrupu) və qıpçaq (qərb və şimal). Bu ləhcələrin fonetik və leksik cəhətdən müəyyən fərqlilikləri var. Qlottoxronologiya üsulundan istifadə edərək dilçi Oleq Mudrak belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Nuxa dialekti istisna olmaqla bütün ləhcələri ilə birlikdə Azərbaycan dilinin formalaşması 1360-cı illərə, Teymuri dönəminə düşür.[185] Başqa bir misal kimi alman tarixçisi Qustav Teodor Polun yazdığını göstərmək olar. O, öz əsərində yazırdı: "Qafqaz tatarları özlərini Çingiz xan və Əmir Teymur ordalarının törəmələri sayırlar; onlar daim bu ordaların əzəmətli qüdrətini və onlara tabe olmuş nəhəng əraziləri xatırlayırlar".[186]

Hal hazırda Özbəkistan Teymurilər dövlətinin irsinə sahib çıxır. Çağdaş özbəkcənin yaranmasında Teymurilər dövründə mədəni dil səviyyəsinə yüksəlmiş çağataycanın böyük rolu olmuşdur. Castin Marozzi Tamerlan əsərində səfir Ruy Qonzales de Klavixonun Teymurilər dövlətinin vəziyyəti ilə bağlı yazdıqlarını çağdaş Özbəkistanın şəhər həyatı ilə müqayisə edərək yazır ki, buralar Teymurilər dövründəki şöhrətini itirsə də, şəhər həyatının çox da fərqləndiyini demək olmaz.[187] Özbəkistan müstəqilliyini qazandıqdan sonra Əmir Teymurun şəxsiyyəti yenidən diqqət mərkəzinə gəlir. 1 sentyabr 1993-cü ildə Özbəkistanın müstəqillik günü zamanı prezident İslam Kərimov Daşkənd şəhərində Əmir Teymurun abidəsinin açılışını etdi.[1] 1996-cı ildə isə Əmir Teymurun anadan olmasının 660-cı ili qeyd edilən zaman Daşkənd şəhərində fatehə həsr olunmuş muzey açılmış və "Teymur Ordeni" təsis edilmişdi.[1]

Qeydlər

redaktə
  1. ↑ Əslində isə Tuğluq Teymur xan Çingiz xanın nəvəsi deyil, ümumiyyətlə, törəmələrindən biri hesab olunur.
  2. ↑ Sırdərya çayının orta əsrlərdəki adlarından biri
  3. ↑ Burada Zeynəddin Əbubəkr Təibadi nəzərdə tutulur. O, məşhur şeyx olmuş və Əmir Teymura məsləhətçilik etmişdir. 1389-cu ildə vəfat etmişdi.
  4. ↑ Sistan, Qəndəhar və Əfqanıstan
  5. ↑ Söhbət Yunus surəsinin 24–27-ci ayələrindən gedir. 24) Həqiqətən, (ne’mətləri, cah-cəlalı ilə fəxr etdiyiniz) dünya həyatı göydən endirdiyimiz yağmura bənzər ki, onunla yer üzündə insanların və heyvanların yeyəcəyi bitkilər yetişib (əlvan çiçəklər və müxtəlif meyvələrlə) bir-birinə qatışar. Nəhayət, yer üzü bəzəklənib süsləndiyi və sakinləri də (onun məhsulunu, meyvəsini) yığmağa qadır olduqlarını zənn etdikləri vaxt gecə, yaxud gündüz əmrimiz (bəlamız) gələr və Biz onu, dünən üzərində bol məhsul olmamış kimi, (yolunub) biçilmiş bir hala gətirərik. Biz ayələrimizi düşünən bir ümmət üçün belə ətraflı izah edirik! 25) Allah (bəndələrini) əmin-amanlıq yurduna (Cənnətə) çağırır və istədiyini doğru yola salır! 26) Yaxşı işlər görənləri Cənnət və daha artıq mükafat (Allah rizası) gözləyir. Onların üzünə nə bir toz (ləkə), nə də bir zillət qonar. Onlar cənnətlikdirlər və orada əbədi qalacaqlar! 27) Günah qazananlara günahları qədər cəza verilər. Onları zillət basar (bürüyər). Onları Allahdan (Allahın əzabından) heç kəs qurtara bilməz. Onların üzü, sanki gecənin zülmət parçaları ilə örtülmüşdür. Onlar cəhənnəmlikdirlər, özləri də orada əbədi qalacaqlar!
  6. ↑ Ərzincan, Ağqoyunlu, Qaraman bəylikləri, eləcə də digər Anadolu bəylikləri şərqə doğru genişləyən Osmanlı dövlətinin təzyiqinə məruz qalırdı. Onlar Əmir Teymurun İldırım Bəyazidi məğlub etməsinə maraqlı idilər. Bu özünü Ankara döyüşündə daha aydın göstərir. Belə ki, Osmanlı ordusunun tərkibində olan Anadolu bəyliklərinin birlikləri Əmir Teymurun tərəfinə keçmişdi.
  7. ↑ O, məşhur şeyx olmuş və Əmir Teymura məsləhətçilik etmişdir. 1389-cu ildə vəfat etmişdi.
  8. ↑ Əbülmənsur — müzəffər, qələbə qazanan. Əmir Teymurun təxəllüslərindən.
  9. ↑ qanun-qayda, urf-adət
  10. ↑ İslam mərasimlərinin, şəriət qanunlarının, dini adətlərin yerinə yetirilməsinə nəzarət edən şəxs.
  11. ↑ taxt-tac uğrunda göstərdiyi xidmətə görə verilən ənam
  12. ↑ Yer üzünün hakimi statusuna sahib Min sülaləsi imperatoru Yonq-le
  13. ↑ komendant
  14. ↑ Ordunun ətrafında alğı-satqı ilə məşğul olan adamlar
  15. ↑ Fərsəng is. [fars.] köhn. Təxminən 5–6 kilometrlik məsafə. [Odabaşı:] Şəhərdən on-on beş fərsəng kənara sağ-sol göz işlədikcə ağanın əmlakı idi. Ə. Haqverdiyev. Ordu Gəncədən İsfahan kəndinə qədər olan on iki fərsəng yolu xalqın şadlıq səsləri, musiqi nəğmələri altında keçirdi. M. S. Ordubadi. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 Castin Marozzi. "Tamerlan". Bakı, Qanun nəşriyyatı.  (az.)
  2. ↑ ""Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun"". 2013-04-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-01.
  3. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-01.
  4. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-01.
  5. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-09-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-01.
  6. ↑ "Journal of the American Oriental Society". 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-01.
  7. ↑ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (December 2006). "East-West Orientation of Historical Empires" Arxivləşdirilib 2007-02-22 at the Wayback Machine. Journal of world-systems research 12 (2): 219–229.
  8. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-01.
  9. ↑ 1 2 Encyclopædia Britannica, "Timur" Arxivləşdirilib 2023-07-01 at the Wayback Machine, Online Academic Edition, 2007. Quotation: "Timur was a member of the Turkicized Barlas tribe, a Mongol subgroup that had settled in Transoxania (now roughly corresponding to Uzbekistan) after taking part in Genghis Khan's son Chagatai's campaigns in that region. Timur thus grew up in what was known as the Chagatai khanate." …
  10. ↑ 1 2 G. R. Garthwaite, "The Persians", Malden, ISBN 978-1-55786-860-2, MA: Blackwell Pub., 2007. (p.148 Arxivləşdirilib 2011-05-19 at the Wayback Machine)
  11. ↑ B. F. Manz, The rise and rule of Tamerlan, Cambridge University Press, Cambridge 1989, p. 28: "… We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas, head of one of Chaghadai's regiments … These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai: the old Mongolian tribes — Barlas, Arlat, Soldus and Jalayir …"
  12. ↑ 1 2 3 M. S. Asimov & C. E. Bosworth, History of Civilizations of Central Asia, UNESCO Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: "… One of his followers was […] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled […] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania …"
  13. ↑ Encyclopædia Britannica, "Timurid Dynasty" Arxivləşdirilib 2007-09-02 at the Wayback Machine, Online Academic Edition, 2007. (Quotation:…Turkic dynasty descended from the conqueror Timur (Tamerlane), renowned for its brilliant revival of artistic and intellectual life in Iran and Central Asia…. Trading and artistic communities were brought into the capital city of Herat, where a library was founded, and the capital became the centre of a renewed and artistically brilliant Persian culture…)
  14. ↑ B. F. Manz, "Tīmūr Lang", in Encyclopaedia of Islam, Online Edition, 2006
  15. ↑ "Timurids" Arxivləşdirilib 2006-12-05 at the Wayback Machine. The Columbia Encyclopedia . New York City: Columbia University.
  16. ↑ Encyclopaedia Britannica article: Consolidation & expansion of the Indo-Timurids Arxivləşdirilib 2008-04-26 at the Wayback Machine
  17. ↑ "Chagatai Turkish and Its Effects on Central Asian Culture" (PDF). 2016-12-19 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-01.
  18. ↑ "Clavijo's Embassy to Tamerlane". 2021-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-01.
  19. ↑ Richards, John F. (1995), The Mughal Empire, Arxivləşdirilib 2016-05-29 at the Wayback Machine Cambridge University Press, p. 6, ISBN 978-0-521-56603-2
  20. ↑ Schimmel, Annemarie (2004), The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture, Reaktion Books Arxivləşdirilib 2013-05-28 at the Wayback Machine, p. 22, ISBN 978-1-86189-185-3
  21. ↑ Balabanlilar, Lisa (15 January 2012), Imperial Identity in Mughal Empire: Memory and Dynastic Politics in Early Modern Central Asia Arxivləşdirilib 2016-06-10 at the Wayback Machine, I. B. Tauris, p. 2, ISBN 978-1-84885-726-1
  22. ↑ Bose, Sugata Bose; Ayesha Jalal (2004). Modern South Asia: History Arxivləşdirilib 2019-12-11 at the Wayback Machine, Culture, Political Economy. Routledge. p. 28. ISBN 978-0-203-71253-5.
  23. ↑ C. S. Mundy, "The -E/-Ü Gerund in Old Ottoman," Bulletin of the School of Oriental & African Studies XVI (1954), 298–319.
  24. ↑ 1 2 B. F. Manz, The rise and rule of Tamerlan, Cambridge University Press, Cambridge 1989, p. 28: "… We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas, head of one of Chaghadai's regiments … These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai: the old Mongolian tribes — Barlas, Arlat, Soldus and Jalayir …"
  25. ↑ The Secret History of the Mongols, transl. by I. De Rachewiltz, Chapter I Arxivləşdirilib 2007-02-23 at the Wayback Machine
  26. ↑ G. Doerfer, "Chaghatay" Arxivləşdirilib 2007-11-18 at the Wayback Machine, in Encyclopædia Iranica
  27. ↑ Allworth, Edward (1994). Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, a Historical Overview. Duke University Press, 72. ISBN 0-8223-1521-1
  28. ↑ Khayrulla Ismatulla, "Modern literary Uzbek", Bloomington, Indiana University Press. 1995
  29. ↑ 1 2 Manz, Beatrice Forbes (1999). The Rise and Rule of Tamerlane. Cambridge University Press, p.109. ISBN 0-521-63384-2.
  30. ↑ İbn Ərəbşah. Əmir Teymurun tarixi
  31. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 11.  (az.)
  32. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 12.  (az.)
  33. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 14.  (az.)
  34. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 15.  (az.)
  35. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 36.  (az.)
  36. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 20.  (az.)
  37. ↑ 1 2 İsmail Aka (2010). Timurlular Devleti Tarihi. Berikan Yayınevi. ISBN 975-2673-07-6.
  38. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 25.  (az.)
  39. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 45.  (az.)
  40. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 57.  (az.)
  41. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 56.  (az.)
  42. ↑ "Timur ve Harezm Seferi". 2021-11-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-02.
  43. ↑ Peter Jackson, Lawrence Lockhart (1986). The Cambridge History of Iran, Volume 6. Cambridge University Press. p. 1120. ISBN 9780521246996. Retrieved 2013–01–02.
  44. ↑ "Archéologie de Grand Jeu: une brève histoire de l'Asie Centrale". 2021-11-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-02.
  45. ↑ "ТИМУР (ТАМЕРЛАН)". 2017-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-02.
  46. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 59–60.  (az.)
  47. ↑ "Mughal Gardens: Sources, Places, Representations, and Prospects". 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  48. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 59.  (az.)
  49. ↑ "L'EMPIRE DES STEPPES Attila, Gengis-khan, Tamerlan" (PDF). 2011-06-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  50. ↑ 1 2 Sicker (2000), p. 154
  51. ↑ SERBEDARiLER
  52. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 62.  (az.)
  53. ↑ "Isfahan History". 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  54. ↑ "IBN HALDUN: STUDIES". 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  55. ↑ "TİMUR'UN GÜRCİSTAN SEFERLERİ" (PDF). 2013-10-17 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  56. ↑ "The Reign of Timur Bek". 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  57. ↑ "Значение Тимура в мировой истории". 2021-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  58. ↑ "Shiraz in the Age of Hafez: The Glory of a Medieval Persian City". 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-04.
  59. ↑ "Moghulistan". 2021-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  60. ↑ "ТОХТАМЫШ-ХАН: БИОГРАФИЯ". 2021-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  61. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 60.  (az.)
  62. ↑ "Тохтамыш". 2021-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  63. ↑ "Империя тюрков. Великая цивилизация". 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-04.
  64. ↑ "TİMUR'UN DEST-İ KIPÇAK SEFERİ". 2021-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  65. ↑ "Ургенч". 2021-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-03.
  66. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 64.  (az.)
  67. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 65.  (az.)
  68. ↑ СРАЖЕНИЕ НА РЕКЕ КОНДУРЧЕ [ölü keçid]
  69. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 63.  (az.)
  70. ↑ 1 2 3 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 66.  (az.)
  71. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 67.  (az.)
  72. ↑ Marozzi (2005), p. 196–197
  73. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 73.  (az.)
  74. ↑ Alphonse de Lamartine (Eylül 2005) [1854]. Historie de la Turquie (Aşiretten Devlete). Bilge Kültür Sanat. (Çeviren: Dr. Reşat Uzmen). ss. 147, 148, 160. ISBN 975-6316-54-3.
  75. ↑ 1 2 3 Alphonse de Lamartine (Eylül 2005) [1854]. Historie de la Turquie (Aşiretten Devlete). Bilge Kültür Sanat. (Çeviren: Dr. Reşat Uzmen). ss. 147,148, 160. ISBN 975-6316-54-3.
  76. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 74.  (az.)
  77. ↑ "Tamerlane and the Jews". 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  78. ↑ "QARABAĞ TARİXİ MƏNBƏLƏRDƏ" (PDF). 2016-03-04 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  79. ↑ "EMİR TİMUR'UN FAALİYETLERİNİN OSMANLI DEVLETİ VE ANADOLU BEYLİKLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ". 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  80. ↑ "Kemah tarihi". 2016-03-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  81. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 76.  (az.)
  82. ↑ [Tucker, Spencer C. (2010) Battles That Changed History: An Encyclopedia of World Conflict. ABC-ClIO; p. 140]
  83. ↑ "The History of Timur Bec". 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  84. ↑ "Timur versus Bayezid". 2014-06-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  85. ↑ "ANKARA SAVAŞI ÖNCESİ TİMUR İLE YILDIRIM BAYEZİD'İN MEKTUPLAŞMALARI" (PDF). 2008-10-10 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  86. ↑ Marozzi (2005), p. 292–296
  87. ↑ Aleppo:the Ottoman Empire's caravan city, Bruce Masters, The Ottoman City Between East and West: Aleppo, Izmir, and Istanbul, ed. Edhem Eldem, Daniel Goffman, Bruce Master, (Cambridge University Press, 1999), 20.
  88. ↑ 1 2 3 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 77.  (az.)
  89. ↑ Marozzi (2005), p. 297
  90. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 78.  (az.)
  91. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 79.  (az.)
  92. ↑ Halil İnalcık, Devlet-i !Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Klasik Dönem (1302–1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009, s. 49–53. ISBN 978-9944-88-465-1
  93. ↑ Sakaoğlu, Necdet (1999), Bu mülkün sultanları, İstanbul: Oğlak yayınları ISBN 975-329-299-6, say.52, 62, 67
  94. ↑ 1 2 Castin Marozzi. "Tamerlan". Bakı, Qanun nəşriyyatı. səhifə 379.  (az.)
  95. ↑ Castin Marozzi. "Tamerlan". Bakı, Qanun nəşriyyatı. səhifə 385.  (az.)
  96. ↑ Castin Marozzi. "Tamerlan". Bakı, Qanun nəşriyyatı. səhifə 400.  (az.)
  97. ↑ 1 2 Castin Marozzi. "Tamerlan". Bakı, Qanun nəşriyyatı. səhifə 378.  (az.)
  98. ↑ 1 2 Öztuna, T. Yılmaz (1946). Ankara Muharebesi, İstanbul
  99. ↑ 1 2 3 4 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 80.  (az.)
  100. ↑ Adela C. Y. Lee. "Tamerlane (1336–1405) – The Last Great Nomad Power" Arxivləşdirilib 2018-12-24 at the Wayback Machine. Silkroad Foundation.
  101. ↑ The Persian meaning of the name is (literally) "face of a king"; it is also the Persian name for the chess move "castling". According to Ibn ‘Arabshāh, his father was playing chess when he received the news of his birth, using this chess move as a name for the newborn child (Ibn Arabshah, Ahmed (1936). Tamerlane or Timur the Great Amir. Trans. J. H. Sanders. London: Luzac and Co., p. 47).
  102. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 "Arxivlənmiş surət". 2021-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-04.
  103. ↑ Stevens, John. The history of Persia. Containing, the lives and memorable actions of its kings from the first erecting of that monarchy to this time; an exact Description of all its Dominions; a curious Account of India, China, Tartary, Kermon, Arabia, Nixabur, and the Islands of Ceylon and Timor; as also of all Cities occasionally mention'd, as Schiras, Samarkand, Bokara, &c. Manners and Customs of those People, Persian Worshippers of Fire; Plants, Beasts, Product, and Trade. With many instructive and pleasant digressions, being remarkable Stories or Passages, occasionally occurring, as Strange Burials; Burning of the Dead; Liquors of several Countries; Hunting; Fishing; Practice of Physick; famous Physicians in the East; Actions of Tamerlan, &c. To which is added, an abridgment of the lives of the kings of Harmuz, or Ormuz. The Persian history written in Arabick, by Mirkond, a famous Eastern Author that of Ormuz, by Torunxa, King of that Island, both of them translated into Spanish, by Antony Teixeira, who liv'd several Years in Persia and India; and now render'd into English.
  104. ↑ 1 2 Jean Aubin, "Abū Saʿīd", in Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., vol. I (1960), pp. 147–148.
  105. ↑ 1 2 Subtelny 2007, p. 43–44
  106. ↑ Subtelny 2007, p. 50
  107. ↑ Subtelny 2007, p. 51
  108. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-04.
  109. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 5–6.  (az.)
  110. ↑ Castis Marozzi, Tamerlan, səhifə 14, Qanun nəşriyyatı.
  111. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 124.  (az.)
  112. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 165.  (az.)
  113. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 83.  (az.)
  114. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 131.  (az.)
  115. ↑ 1 2 3 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 90.  (az.)
  116. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 147.  (az.)
  117. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 91.  (az.)
  118. ↑ 1 2 3 4 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 145.  (az.)
  119. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 145–146.  (az.)
  120. ↑ 1 2 3 4 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 146.  (az.)
  121. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 148.  (az.)
  122. ↑ 1 2 3 4 Fisher, W. William Bayne; Jackson, Peter; Lockhart, Lawrence (1986–02–06). The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press. pp. 375–. ISBN 9780521200943.
  123. ↑ ""The Silk Road: Two Thousand Years in the Heart of Asia Frances Wood" Arxivləşdirilib 2022-01-30 at the Wayback Machine. Books.google.com. p. 136.
  124. ↑ "Inner Asia by Denis Sinor" Arxivləşdirilib 2022-01-30 at the Wayback Machine. Books.google.com. p. 190.
  125. ↑ 1 2 3 Ibn Khaldun in Egypt Arxivləşdirilib 2020-07-21 at the Wayback Machine Walter F. Fischel". Books.google.com. p. 106.
  126. ↑ "Culture and customs of Iran by Elton L. Daniel" Arxivləşdirilib 2022-01-30 at the Wayback Machine. Books.google.com. p. 25.
  127. ↑ 1 2 3 4 5 6 Atiya, Aziz Suryal (1938), The Crusade in the Later Middle Ages Arxivləşdirilib 2016-05-13 at the Wayback Machine, p. 256ff
  128. ↑ Gifford, John. "The history of France, from the earliest times, to the present important era". Books.google.com.
  129. ↑ González de Clavijo, Ruy; Estrada, Francisco López (1999), [1] Arxivləşdirilib 2020-08-11 at the Wayback Machine Volume 242 of Clásicos Castalia Series (in Spanish), Editorial Castalia, p. 19, ISBN 84-7039-831-8
  130. ↑ Levathes, Louise (1994), When China Ruled the Seas: The Treasure Fleet of the Dragon Throne, 1405–1433, Oxford University Press, pp. 125–126,220n, ISBN 0-19-511207-5. Her source is Fletcher, Joseph F. (1968), "China and Central Asia, 1368–1884", in Fairbank, John King, The Chinese world order: traditional China's foreign relations, Volume 32 of Harvard East Asian series, Harvard University Press, p. 211, who in his turn cites a translation of the Persian text of Yongle's letter from a Samarkand ca. 1475 source
  131. ↑ Levathes 1994, pp. 125–126,220n. Her source is González de Clavijo, Ruy; Markham, Clements R. (translation and comments) (1859), Narrative of the embassy of Ruy Gonzalez de Clavijo to the court of Timour at Samarcand, A. D. 1403–6 (1859), pp. 133–134. (Levathes quotes a 1970 reprint, with the same pagination).
  132. ↑ 1 2 González de Clavijo & Markham 1859, pp. 172–174. Note also that during Clavijo's visit the capital of the Ming Empire was actually Nanjing, rather than Beijing (Cambalu)
  133. ↑ "A History of the Crusades, Volume VI: The Impact of the Crusades on Europe Kenneth M. Setton". Books.google.com. 1990–06–15. p. 262.
  134. ↑ "Ibn Khaldun in Egypt Walter F. Fischel". Books.google.com. p. 106.
  135. ↑ "The Silk Road: Two Thousand Years in the Heart of Asia Frances Wood". Books.google.com. p. 136.
  136. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 142–143.  (az.)
  137. ↑ Düşmən ordusunun sayı qırx mindən artıq olarsa… Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 186
  138. ↑ Düşmən ordusunun sayı on iki mindən qırx minə qədər olarsa… Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 181
  139. ↑ Düşmən ordusunun sayı on iki mindən az olarsa… Əmir Teymurun vəsiyyətləri əsərindən, səhifə 177
  140. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 132–133.  (az.)
  141. ↑ 1 2 "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 132.  (az.)
  142. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 114–115.  (az.)
  143. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 144.  (az.)
  144. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 116.  (az.)
  145. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 33.  (az.)
  146. ↑ "Əmir Teymurun vəsiyyətləri". Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2012; Özbək dilindən tərcümə edən: Məti Osmanoğlu, redaktor Natiq Səfərov, səh. 177–191.  (az.)
  147. ↑ "Central Uzbekistan Cities: Samarkand: Timurid Capital of Arts and Science". 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  148. ↑ "Ulugh Beg". 2012-08-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  149. ↑ 1 2 ULUG’BEK MADRASASI [ölü keçid]
  150. ↑ "Ulughbek and his Observatory in Samarkand" (PDF). 2021-08-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  151. ↑ "The Samarqand Mathematical-Astronomical School: A Basis for Ottoman Philosophy and Science" (PDF). 2014-02-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  152. ↑ 1 2 "TREASURES OF ULUGBEK" (PDF). 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  153. ↑ [2] Arxivləşdirilib 2020-10-21 at the Wayback Machine Kāshī: Ghiyāth (al‐Milla wa‐) al‐Dīn Jamshīd ibn Masʿūd ibn Maḥmūd al‐Kāshī [al‐Kāshānī]
  154. ↑ "Ulugh Beg Observatory". 2015-09-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  155. ↑ "Büyük Türk Astronomi Bilgini ve Devlet Adamı". 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  156. ↑ Prof. Aydın Sayılı (1960). The Observatory ın İslam, Ankara, Türk Tarih Kurumu, s. 271
  157. ↑ Prof. Dr. Kazım Çeçen (ed.) (1999) Osmanlı imparatorluğunun doruğu 16. yüzyıl teknolojisi" İstanbul: Omas Ofset A. Ş.
  158. ↑ Heather Hobden (1999) Ulughbek and his Observatory ın Samarkand, Lincoln: Coşmiçelk İŞBN:10-1-871443-18 0 s.12.
  159. ↑ "CFP: Repositioning Mughal Architecture Within the Persianate World, Chicago, April 15–19, 2015". 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  160. ↑ 1 2 "Shah Rukh Mirza, the ruler of Iran and Central Asia". 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  161. ↑ "Timurids Queen Gawhar Shad Afghanistan". 2014-07-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  162. ↑ "Shah Rokh". 2015-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  163. ↑ "Architecural Transfer Between Two Non- Cuncurrent Styles: Investigation The Routs Of Timurid Architectural Influence (1370–1524ad) In Mughal Buildings (1526–1707ad)" (PDF). 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  164. ↑ "THE SHAKH-I-ZINDA ENSEMBLE". 2017-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  165. ↑ "Ruhobod maqbarasi". 2013-08-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  166. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2014-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  167. ↑ "Мавзолей Тамерлана Гур-Эмир в Самарканде". 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  168. ↑ "Культура народов Средней Азии IX–VI вв. Архитектурные шедевры Самарканда". 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  169. ↑ "The Bibi-Khanym". 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  170. ↑ "Samarkand 2: Der Registan". 2020-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  171. ↑ "Ulughbek and his Observatory in Samarkand" (PDF). 2021-03-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  172. ↑ "Gawhar Shad Mosque". 2021-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  173. ↑ "Мешхед". 2021-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  174. ↑ "Madrasa-i Gawhar Shad". 2021-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  175. ↑ "Herat: Gawharshad Musalla Complex". 2014-11-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  176. ↑ "TİMURLULAR — A. Engin Beksaç". 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  177. ↑ ARCHITECTURE AND NARRATIVE: THE KHWAJA ABU NASR PARSA SHRINE. PART 1: CONSTRUCTING THE COMPLEX AND ITS MEANING, 1469–1696 [ölü keçid]
  178. ↑ "Balkh: Khwaja Abu Nasr Parsa Shrine". 2015-09-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  179. ↑ "ИШРАТХОНА". 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  180. ↑ "Maqbara-i Ulugh Beg bin Abu Sa'id". 2021-02-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  181. ↑ "Timurluların Bilim ve Sanata Yaklaşımları ve Bazı Son Dönem Sanatkârları" (PDF). 2010-07-04 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  182. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-01.
  183. ↑ Richards, John F. (1995), The Mughal Empire, Cambridge University Press, p. 6, ISBN 978-0-521-56603-2
  184. ↑ Bose, Sugata Bose; Ayesha Jalal (2004). Modern South Asia: History, Culture, Political Economy. Routledge. p. 28. ISBN 978-0-203-71253-5.
  185. ↑ Мудрак О. А. Об уточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Отв. ред. Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 2002. — С. 729–730, 735. — ISBN 5-02-022638-6.
  186. ↑ Gustave Theodor Pauly — "Description ethnographique des Peuples de la Russie" (1862)
  187. ↑ Castin Marozzi, Tamerlan, səhifə 47–49 Qanun nəşriyyatı.

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Teymurilər_dövləti&oldid=7839710"