Muğan mahalı

Muğan mahalı — tarixi-coğrafi və inzibati ərazilərdən biri, 13-15-ci əsrlərdə Muğan tüməni, 1900-1921-ci illərdə Cavad prefekturası, 1921-1930-cu illərdə Petropavlovka dairəsi kimi adlanıb.

Mahal
Muğan mahalı 1136—1930
Şirvan sərhədləri yaxınlığında ticarət kəsişməsi. Kür çayı və Araz çaylarının birləşməsi. Cavad və Qalaqayın. 1714-cü il.
Ölkə	Eldənizlər  Elxanilər dövləti قاراقویونلولار  Ağqoyunlu dövləti  صفوی‌لر  Əfşarlar sülaləsi  Rusiya imperiyası  AXC  SSRİ
Daxildir	Ərdəbil əyaləti Qaraqoyunlu dövləti Ağqoyunlu dövləti Təbriz bəylərbəyliyi Azərbaycan bəylərbəyliyi Cavad xanlığı Şirvan xanlığı Şirvan əyaləti Gürcüstan quberniyası Lənkəran qəzası Kaspi vilayəti Şamaxı quberniyası Bakı quberniyası Cavad qəzası Bakı quberniyası Muğan dairəsi
İnzibati mərkəz	Qalaqayın Petropavlovka
Naiblər	Səfiqulu xan Qiyas xan Həsən xan İbrahim xan Səfi xan Məhəmmədsalah хan Mustafa bəy
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	1136
Ləğv edilib	1930
Sahəsi	2479 km²
Əhalisi
Əhalisi	55001831-ci il 245191912-ci il nəfər
Muğan mahalı qonşu xanlıqlar və mahallarla. 18-ci əsrin sonu
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

Eyniadlı düzlükdə yerləşən tarixi ərazidən adını götürüb. Şimalda Şirvan tarixi ərazisi, qərbdə Qarabağ, şərqdə Xəzər dənizi, cənubda Talış dağları ilə sərhəddir. Tarixi Azərbaycanın bir hissədir, Türkmənçay müqaviləsinə görə hal-hazırda bir hissəsi müasir Azərbaycan, bir hissəsi müasir İran ərazisinə (İran Azərbaycanı) düşür.

Muğan adı zərdüştlükdə "atəşpərəstlər" mənasını verən "mūγàn" sözündən yaranıb.

Xilafət dövrü

Azərbaycanın və qonşu ölkələrin tarixinə aid salnamələrin demək olar ki, çoxunu qələmə alan, dünya tarixi haqqında on iki cildlik böyük bir külliyatın müəllifi məşhur ərəb tarixçisi və salnaməçi İzzədin Əbülhəsən Əli ibn Əbülkərim Məhəmməd ibn Əbülkərim ibn Əbdül Vahid əş-Şeybani bu bölgənin işğalı haqqında özünün "Əl-kamil-fi-t-tarix" əsərində belə yazır: "Muğanın fəthi hicrətin iyirmi birinci ilində olub. Bukeyr ibn Abdulla Muğan əhliylə döyüşüb onları məğlub edib dağıtdı, lakin sonra muğanlılar qayıtdılar və hər yaşa dolmuşdan bir dinar verməklə cizyəni qəbul etdilər". Bu hadisə miladi tarixi ilə 642-ci ildə baş verib.

Türk-monqol tayfalarının köçü

Həmçinin bax: Azərbaycan–monqol mədəni əlaqələri § Türk və monqol tayfalarının yerləşməsi

Hələ monqol istilasından əvvəl türkmənlər (Azərbaycan türkləri) Arran və Muğanda “qarışqalar kimi qaynaşırdılar”. Erkən dövr ərəb coğrafiyaşünasları tərəfindən hələ də şəhər adı kimi tanınan Muğan XIII əsrin əvvəllərində Yaqut Həməviyə görə kəndlərin otlaqla qoşalaşdığı və yalnız türkmənlərin məskunlaşdığı bir bölgə idi. XIII əsrin ikinci yarısında Həmdullah Qəzvininin fikrincə Muğan türkman köçəriləri tərəfindən qışlaq kimi istifadə edilirdi.

Hələ monqollardan əvvəl bir neçə türk və monqol tayfalarının yaşadığı Muğan düzünə Elxani hökmdarı Qazan xan dövründə bir sıra türk və monqol tayfaları köçürülmüşdür. Bu tayfalardan qalanlara alman səyyahı Adam Oleari XVII əsrdə rast gəlmişdir. Muğanın Salyan şəhəri monqol dilində "Dalan-Navur" adlandırılırdı.

Bayandurlar tayfasına daxil olan Mosullu oymağının bir hissəsi Muğanda və Qarabağda məskunlaşmışdı. Şahsevənlərin qolu olan Muğanlı tayfası XIX əsrin əvvəllərində 8 tirədən ibarət olmuşdur. 1759-cu ildə Qubalı Fətəli xanın Salyanı işğal etməsindən sonra Muğan düzündəki şahsevənlərin bir qismi Quba xanlığında yerləşdirilmişdir.

Ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı Əl-Məsudi Muğaniyyə haqqında belə məlumat verir: "Bura Qəbələ ilə qonşu olan Muğan ölkəsidir. Bu ölkə Muğaniyyə adlandırılmışdır və Xəzər dənizi sahilindəki ölkə deyildir. Muğaniyyə Kür çayından şimalda Girdimançay və Göyçay çaylarının aşağı axarı boyunca uzanır. O biri Muğan şəhəri olan Xəzər dənizinin sahilində yerləşən ölkədir.

Xanlıq dövründə mahal indiki Sabirabad və Saatlı rayonlarının ərazisində mövcud olmuşdur.

Mahalın naibi Həsən xan, sonra əmisi oğlu Mustafa bəy olub.

Bu tarixi-coğrafi ərazini Petropavlovka dairəsi əvəz etmişdir. 1921-1930-cu illər arası Petropavlovka dairəsi adlandırılmışdır.

Əhalisi

Tarixin bir az dərin qatlarına nəzər salsaq, onda görərik ki, V-VII əsrlərdən X əsrə qədər Muğan düzündə sıx oturaq əhali yaşamış və bu düzənliklərdə çoxlu suvarma kanalları qazılmış, böyük əkin sahələri və zəngin bağlar salınmışdı. Xanlıq dövründə isə Muğanda yerləşən yaşayış məskənləri bərbad vəziyyətdə idi. XVI-XVII əsrlərdə baş vermiş Osmanlı-Səfəvi müharibələri Muğan düzündə əkinçilik mədəniyyətinin dirçəlməsinə imkan vermirdi və Muğançöldən daha çox qışlaq yeri kimi istifadə olunurdu. Muğan düzünün böyük bir hissəsinə sahib olan Cavad xanlığı - Ərdəbil, Qaradağ, Gilan xanlıqları ərazisindən - Muğançöldə qışlamaq üçün axışan Şahsevən tayfaları qarşısında aciz idi. Tarixi məxəzlərdə Cavad xanlığını idarə etmiş iki xanın - Həsən xanın və Səfi xanın adı saxlanılmışdır. 1780-ci ildə Bakıda olmuş konsul Tumanovski Cavadlı Həsən xanın Kür və Araz çayları arasında olan əraziləri idarə etdiyini və Fətəli xandan asılı olduğunu təsdiq edir. Həmin dövrdə Cavad xanı Muğanı da idarə edirdi. Bumaşevin 1786-cı ilə dair tarixi məlumatında Muğançöldə yaşayan əhali haqqında qeydlər vardır. O, yazırdı ki, burada Həsən xanın başçılığı altında 1500 ailədən ibarət köçərilik edən tərəkəmə elləri yaşayır.

Şahsevən tayfasına aid qızlar.

Şahsevən qızı.

Onların özünəməxsus dili var və məhəmmədi dininə inanırlar. Həsən xan Fətəli xandan asılıdır. Mənbələr Cavad xanlığı əhalisinin dilini tatarca, qarışıq türk dili kimi göstərir. Beləliklə, XVIII əsrin 80-ci illərində Muğan xanlığında (Cavad xanlığı) azəri türkcəsində danışan 1500 ailənin hər birini orta hesabla 6 nəfər götürsək, onda bu erazidə 8000 nəfər əhali yaşadığı məlum olar. Rus hərb tarixçisi P.Butkov isə 1796-cı ilə dair məlumatlarında yazırdı ki, indi - 1796-cı ildə Cavad bölgəsində əksəriyyəti tərəkəmələrdən ibarət olan 470 ailə və ya 1410 nəfərdən ibarət kişi cinsli əhali yaşayır. Buranı Cavad qəsəbəsində əyləşən Səfi xan idarə edir. Kişi əhalinin sayı qədər qadın olduğunu qəbul etsək, onda təqribən Cavadda həmin dövrdə 2820 nəfərin yaşadığı bəlli olar. P. Butkovun məlumatı Cavad xanlığı Muğan mahalı əhalisinin ümumi sayına uyğun gəlir. XVIII əsrin 80-ci illərində Cavadda əyləşən Səfi xan idarə edir. Kişi əhalinin sayı qədər qadın olduğunu qəbul etsək, onda təqribən Cavadda həmin dövrdə 2820 nəfərin yaşadığı bəlli olar. P. Butkovun məlumatı Cavad xanlığın Muğan mahalı əhalisinin ümumi sayına uyğun gəlir. XVIII əsrin 80-ci illərində Azərbaycan xanlıqlarında əhalinin siyahıya alınması keçirilmədiyindən polkovnik Bumaşevin Muğan əhalisinin ümumi sayı haqqındakı məlumatları elmi baxımdan şübhə doğurmaya bilməz. Belə ki, Bumaşev digər Azərbaycan xanlıqlarında (Dərbənd, Şəki) yaşayan xristian əhalinin sayımı xeyli şişirdir və onun tarixi qeydləri digər statistik qaynaqlarla təsdiqlənmir. Beləliklə, yuxarıdakı rəqəmlər öyrənilən dövrün tarixi reallığım tam əks etdirmir, çünki qışda maldarlığın inkişafı üçün təbii otlaqlarla zəngin olan Muğan düzənliyinin və Cavad bölgəsinin əhalisi gəlmə əhali hesabına xeyli çoxalırdı. XIX əsrə dair tarixi qaynaqlann birində Şirvan əyalətinin tarixi coğrafiyası ilə bağlı qeydlərdə Muğançölün əhalisi haqqında ötəri məlumat verilir. Bu əyalətin əhalisinin sayı ciddi dəyişikliyə məruz qalmışdır. Deyilənlərə görə, təkcə Muğan düzü 40000-ə qədər ailənin məskunlaşdığı yer olmuşdur.

Şahsevənlər.

Doğrudan da Cavad bölgəsi, həmçinin Muğançöl Rusiya işğalına qədər Araz çayının (o taylı - bu taylı) həm şimalında, həm də cənubunda yerləşən Azərbaycan xanlıqlarının tərəkəmə əhalisinin təbii qışlaq yeri olmuşdur. Rusiya işğalından sonra isə bu ənənə pozulmuşdur. XVIII əsrdə Cavad xanlığında da əhalinin sayımı keçirilmədiyindən buraya gələn və gedən əhalinin miqdarındakı fərqi müəyyən etmək mümkün deyildir. Lakin, buna baxmayaraq, mənbələr Cavad xanlığında yerləşən kəndlərin əhalisinin tarixi-demoqrafik durumu haqqında müəyyən məlumat verməkdədir. Muğan bölgəsi əhalisinin tərkibinə mənfi təsir göstərmiş amillərə nəzər yetirək. Hələ Cavad xanlığı yaran mamışdan xeyli qabaq buranın əhalisi müəyyən demoqrafik dəyişikliyə məruz qalmışdı. Rusiya çarı və Səfəvi şahı II Təhmasib arasında 1723-cü il Osmanlı Portası ilə 1724-cü il müqavilə traktatlarına görə Cavad üç ölkənin sərhəd məntəqəsinə düşüb. 1724-cü il 24 iyun Osmanlı Türkiyəsi ilə Rusiya arasındakı İstanbul müqaviləsinə əsasən Azərbaycan torpaqları iki yerə parçalanmış Türkiyə və Rusiyaya keçən torpaqlar arasında üç sərhəd ayırıcı qoyulurdu. Üçüncü mərəz Kür ilə Arazın kəsişdiyi Suqovuşan adlı yerə düşürdü. Əlbəttə, belə bir siyasi şəraitdə yerli əhalinin əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtması qeyri-mümkün idi. Göstərilən bölgədə sərhədçilər yerləşdirilirdi. Şəhərin dağıdılmasını digər qaynaqlar da təsdiq edir. Osmanlı Türkiyəsi, Səfəvi dövləti və Rusiya dövlətlərinin sərhədləri Cavadda kəsişirdi. Bölgüyə görə Cavad Rusiyanın payına düşürdü. Beləliklə, hələ Azərbaycan xanlıqlar yaranmamışdan xeyli qabaq Muğan və Cavad əhalisi ciddi demoqrafik dəyişikliyə məruz qalmışdılar. Muğan düzündə və Cavad şəhərində yaşayan əhalinin demoqrafik vəziyyətinə əsaslı təsir göstərmiş tarixi hadisələrdən biri də Gilan xanı Hidayət xanın 1778-ci ildə bu bölgəyə hücumu ilə bağlıdır. Tarixi ədəbiyyatdan bəllidir ki, dinc yolla Quba xanlığına birləşdirilən Cavad xanlığının xanı Həsən xan tezliklə Fətəli xanın ən yaxın adamlarından birinə çevrilir. Cavad xanı Fətəli xanın ən inanılmış adamlarından biri olub, onun gizli məşvərətlərində iştirak edirdi. İstər yerləşməsi, istərsə də hərbi-strateji baxımdan əhəmiyyətli olan Muğanın xanlığa qatılması sonuncunun getdikcə güclənməsi demək idi. Qubalı Fətəli xanın dövlətçilik mənafeyini üstün tutaraq böyük dövlətlər (Rusiya, Qacarlar, Osmanlı) arasında diplomatik manevr siyasətini Quba xanlığının rəqibləri qəbul etmirdi. Fətəli xanın Muğan düzənliyini və Cavad xanlığını öz torpaqlanna birləşdirməsi bir sıra Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının marağına əks idi. Belə ki, yuxarıda göstərilən xanlıqların əhalisinin köçmə maldarlıqla məşğul olan tərəkəmə hissəsinin ənənəvi qışlaq yeri olan Muğançölün böyük bir hissəsinin Fətəli xanın nəzarəti altına düşməsi, eyni zamanda Ərdəbildən və Muğandan şahsevənlərin müəyyən qisminin Quba xanlığına köçürülməsi Gilan, Ərdəbil,Qaradağ və digər xanlıqların mənafeyinə uyğun gəlmirdi.

Fətəli xanın ölümündən sonrakı dövrdə (XVIII əsrin 90-cı illərində) keçmiş Muğan mahalının ərazisi əvvəlcə Qarabağ xanlığının, 1795-ci ildən sonra isə Şamaxı xanlığının tərkibinə qatılır.

Cavad (Dschawat) və Qalaqayın (Kalagail).1804-cü il.

1821-ci ildə 1 istehkam-qala (Qalaqayın) və 44 obada (onların bir hissəsinin adı məlumdur: Bildik, Ulucalı-Xəlfəli, Məmişli, Kürkəndi, Cəngən, Birinci Rəncbərlər, Müridlər, İkinci Rəncbərlər, Qarağlı, Minbaşı, Molla Vaizli, Dəymədağıldı, Əli Sultanlı, Şahatlı, Quştan, Məlday, Mustafabəyli, Haşımxanlı, Potular) 500 ailə yaşayırdı.

Muğan mahalı bəylərinin siyahısı (1820-ci il)

1-2	Məmməd Rza bəy	Məlik bəy
3-4	Məhəmməd Əli bəy	Abdulla bəy
5-6	Yolçu bəy	Səfi Mirzə bəy
7-8	Əhməd bəy	Molla Abdulla
9-10	Cəmşid bəy	Məhəmməd Hüseyn bəy
11-12	Ağa bəy	Əsədulla bəy
13-14	Məhəmməd Xəlif bəy	Şahmurad bəy
15-16	Kəlbəlai bəy	Abdulla Hüseyn bəy
17-18	MəlikMəmməd bəy	Əli xan
19-20	Əhməd Əli bəy	Əli bəy
21-22	Talib bəy	Şərif bəy
23-24	Məmməd Əli bəy	Hüseyn bəy
25-26	Cəfər bəy	Məşədi Həsən Əli bəy
27-28	Əhməd bəy	Mehmed bəy
29-30	Qaynaqdan oxunmur	Cosuz bəy
31-32	Əli Məmməd bəy	Potu bəy
33-34	Əli Mirzə bəy	Axund Qasım bəy
35-36	Ağa Rəhim bəy	Seyid Qasım bəy
37-38	Allahverdi bəy	İbrahim bəy

Qeyd: Cədvəl general Mədətov tərəfindən 1820-cü ildə həyata keçirilmiş Şirvan əyalətinin təsviri əsasında tərtib olunub.

Muğan mahalı əhalisinin kəndlər üzrə yerləşməsi

Sıra sayı	Kəndlər	Həyətlərin sayı	Kişi cinsli əhali (nəfərlə)
1	Bəylik	31	79
2	mənbədən oxunulmur	13	39
3	Məmişli	23	61
4	Kürkəndi	13	47
5	Çəngən	13	29
6	Rəncbər-1	16	46
7	mənbədən oxunulmur	2	3
8	Rəncbər-2	13	29
9	Qırağlı	24	46
10	Minbaşılı	18	52
11	Potubəyli	28	67
12	Molla-Vaizli	24	90
13	mənbədən oxunulmur	31	79
14	Əli-Sultanlı	24	58
15	Saatlı	28	67
16	Quzman	24	65
17	Molday	27	66
18	Mustafabəyli	20	60
19	QALAQAYIN	96	233
Cəmi	19	468	1216

Qeyd: Cədvəl Ali Gürcüstan Hökumətinin Xəzinə Ekspedisiyasının kollegiya qeydiyyatçısı Suşko tərəfindən həyata keçirilmiş 1831-ci ildə Şirvan əyaləti əhalisinin kameral təsviri əsasında tərtib olunub.

Yeni şahsevən köçünün dalğası

On doqquzuncu əsrin altmışıncı-yetmişinci illərinə müraciət etsək görərik ki, ən xırda istisna olmaqla, bütün yaşayış məntəqələri çay kənarında yerləşirdi. Kür, Araz, Akkuşa və Bolqarçay çayları, lakin həm Muğanın daxili hissəsində, həm də Salyan çölündə bir dənə də olsun və ya demək olar ki, daimi yaşayış yeri yox idi. Lakin o dövrlərdə müvəqqəti, sırf köçəri yaşayış məskənləri var idi və onlar Muğan çölünə qış otlağına gələn və yayda mal-qaraları ilə Savalana gedən Persia (Qacarlar) təbəələri olan şahsevənlər tərəfindən işğal olunmuşdu. 1870-ci ilin inzibati statistikasına görə, şahsevən köçəriləri (Persia təbəələri) Muğanda aşağıdakı ərazilərdə yerləşirdilər:

Sıra sayı	Tirələr	Həmin dövrdə təsvir olunan ərazi	İndiki dövrdə təsvir olunan ərazi
1	Xırdapay	Muğan çölünün şimal hissəsi, Araz çayı boyunca	Saatlı rayonunun Arazboyu ərazisi,Kürdəmir rayonunun Xırdapay kəndi və ətrafı (kəndin həmin tayfaya məxsus ailələr tərəfindən salındığı ehtimal edilir. Etnonim xırda (kiçik) və pay (hissə) komponentlərinin birləşməsi kimi "kiçik hissə" mənasındadır.)
2	Xəlfəli	Muğan çölünün şimal hissəsi, Araz çayı boyunca	İmişli rayonunun Xəlfəli kəndi ilə Sabirabad rayonunun Xəlfəli kəndi demək olar eyni tayfadır.
3	Muğanlı	Muğan çölünün şimal hissəsi, Araz çayı boyunca	Oykonim türkdilli tayfa olan muğanlıların adı ilə bağlıdır. Muğanlı tayfa adı XVI əsrin əvvəllərindən məlumdur. Sonralar mənbələrdə şahsevənlərin tərkibində müstəqil tayfa kimi qeydə alınmış muğanlılar XIX əsrin əvvəllərində 8 tirədən ibarət olmuşlar. Tayfa vaxtilə Muğan düzündə yaşadığına görə həmin düzün adı ilə tanınmışdır. Azərbaycan ərazisində Muğan adı ilə bağlı 18 yaşayış məntəqəsi mövcuddur. Kürdəmir rayonunda Muğanlı adlı kənd mövcuddur.
4	Poladlı	Qalaqayının (indiki Sabirabad şəhəri/qədim Qalaqayın) aşağısında, Araz çayının (ikinci qol) Çölçala çuxuruna doğru	İndiki Qalaqayının (cənubi/güney) ərazisi
5	Bəydəlibəyli	Muğanın şimal hissəsi, quru Çatkevak arxının Çölçala çuxuruna (gölü) qovuşduğu yerdə	Saatlı rayonunun Sarıcalar və Qara Nuru kəndləri arasında
6	Əkəli	Muğanın bəzi hissələri, quru Orta-Koba arxının cənubu	Saatlı rayonunun cənub-şərqi
7	Rzabəyli	Muğanın şimal hissəsi, quru Govurarx arxı ilə Şəkərabilçala çuxurunun qovşağının yaxınlığında	Sabirabad rayonunun Qaratuğay kəndinin cənubu
8	Xamustı-Poladlı	şimalda Muğanın Xırmandaçala çuxurunun yaxınlığındakı hissəsi	Sabirabad rayonunun Moranlı kəndinin ərazisi
9	Sarxanbəylilər	Şinçaladan Qamışlıçalaya qədər olan kanalın yaxınlığında	Sabirabad rayonunun Sarxanbəyli kəndinin ərazisi
10	Cahanxanımlı	Muğanın cənub hissəsində, Mahmudçalanın şərqində	İndiki Mahmudçala gölünün şərqində
11	Novruzəlibəyli	Muğanın cənub hissəsində, Mahmudçalanın şərqində	İndiki Mahmudçala gölünün şərqində
12	Balabəyli	Muğanın cənub hissəsində, Mahmudçalanın şərqində	İndiki Mahmudçala gölünün şərqində
13	Közədli	Mahmudçalanın cənubunda	İndiki Mahmudçala gölünün şərqində
14	Talış Mikayıllı	Mahmudçalanın qərbində	Biləsuvar rayonunun Zəhmətabad, Əliabad, Bəydili, Xırmandalı kəndləri arası
15	Qocabəyli	Mahmudçalanın qərbində	İranın Ərdəbil ostanının Pərsabad şəhristanının Qocabəyli kəndinin ərazisi
16	Poladlı	Daran postunun şərqində	İmişli rayonunun şərqi
17	Seyyidlər	Muğanının orta hissəsində, Qəzili duz gölünün yaxınlığında	Saatlı rayonunun Seyidlər kəndinin ərazisi
18	Dəmirçi	Oxçi/Ovçu duz gölünün yaxınlığında	Saatlı rayonunun Azadkənd kəndinin ərazisi
19	Bəybəyli	Təpəli düz gölünün yaxınlığında	Saatlı rayonunun Azadkənd kəndinin cənubunda
20	Əlibabalı	Muğanın orta hissəsində, Çanaq duzlu gölünün yaxınlığında	Saatlı rayonunun Sımada kəndinin cənubunda
21	Qaraqasımlı	Çanaq gölünün yaxınlığında	Saatlı rayonunun Sımada kəndinin cənubunda

Hazırda təbii ki, bu miqrasiyaların heç biri mövcud deyil və keçən əsrin 80-ci illərinin ikinci yarısına qədər hamısı yoxa çıxıb. Lakin maraqlıdır ki, sadalanan köçərilər qışda Arazın köhnə kanalları və ümumiyyətlə çuxurlar boyunca axan və köçəri şahsevənlərin mal-qarasına xidmət edən suların yaxınlığında yerləşirdilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz quru arxlar və süni su anbarları olmayan yerdə köçlər və insanların məskunlaşmasından əsər-əlamət yox idi. Yeri gəlmişkən, hazırda Orta kanalın, eləcə də Muğanın mərkəzinin (Şoraçala şoranlığı) tutduğu boşluqlar tamamilə boş idi. Məlum olduğu kimi, 1868-ci ildə Arazın yarılmasından sonra müasir Yeni Arazın cənubunda və daha da cənub-şərqdə Lənkəran bölgəsinə qədər olan ərazi fasiləsiz su ilə zəbt edilmişdir.

Şahsevənlərin mənşəyi hələ müəyyən edilməmişdir. Hətta onların müasir Persiada (Qacarlar dövləti) görünmə vaxtı da məlum deyil; İrandakı rus sərhəd komissarı polkovnik Oqranoviç şahsevənlərin Fətəli Şah Qacarın sarayında görünməsini hicri təqvimlə 1216-cı ilə, yəni 1800-cü ilə aid edir; digər tədqiqatçılar şahsevənlərin türk Asiyasından gəldiyini və XVI əsrdə, Şah Abbasın dövründə İranda məskunlaşdıqlarını deyirlər. Hər halda, Muğanda biz şahsevənlərə 1800-cü ildən çox-çox əvvəl rast gəlirik. Belə ki, məsələn, P. Q. Butkovun məşhur "1722-ci ildən 1803-cü ilə qədər Qafqazın yeni tarixi üçün materiallar” əsərində belə bir qeyd var: “Köçəri Muğan çölü, qışda Salyan torpağına gələn kürdlər və şahsevənlər özlərinin 1728-ci ildə rus təbəəliyinə keçdilər və Gilan Şah Təhmasibə verildikdən sonra 1732-ci ilə qədər orada qaldılar”. Yeri gəlmişkən, bəzi Muğan kəndlərinin adı onların şahsevənlərlə (Poladtuqay kəndi və s.) sıx bağlılığından xəbər verir.

Persiada şahsevənlər Azərbaycan vilayətində, qismən də Xorasanda məskunlaşdılar. Yayı Savalan kəndlərində keçirirdilər, qışda isə Muğana köçürdülər.

Şahsevənlər haqqında çox dəyərli tarixi-entoqrafik essenin müəllifi V. S. Markov “Şahsevənlərlə tanışlığımız 1828-ci ildən, yəni Türkmənçay müqaviləsinin bağlanmasından başlayır” deyir. Əslində, bu ildən və daha yaxından şahsevənlərlə olan münasibətlər Rusiya ilə onlar arasında təsadüfi əlaqələrin yüz il əvvəl gerçəkləşməsi səbəbiylə başlayıb. 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi Persia hökuməti Qafqazdakı rus hakimiyyətinə müraciət etdi ki, şah təbəələri köhnə adəti üzrə Muğana qış köçləri üçün gəlsinlər, nəhayət, Muğan bu ilhaqdan öncə Rusiyaya verildi. Şahsevənlərdən müəyyən haqq alan Talış xanlarına tabe olan çöl (cənub hissəsi) otlaqlardan istifadəyə görə Persia hökuməti özü kəndlər üçün ildə 2000 rubl gümüş ödəməyi təklif etdi, 1831-ci ildə Tiflisdə ilkin akt tərtib edildi və ona əsasən Muğanın yalnız həmin hissəsi üçün 2000 rubl ödənilməli idi. əvvəllər Talış xanlarına məxsus olan; Şahsevən sərhədindən keçmə qaydası da bu aktla müəyyən edilirdi. Bu müqavilə təsdiq olunmazdan əvvəl Qafqazda rus hökuməti Persia şahsevənlərinə pulsuz olaraq Muğanda hərəkət etməsinə icazə verdilər.

Bu hüquqdan istifadə 1847-ci ilə qədər davam etdi, Persia hökuməti 2000 rubl məbləğində ilk ödəniş etdi. İcarə haqqının ödənilməsi az-çox müntəzəm olaraq aşağı-yuxarı cəmi on il boyunca gerçəkləşdi, sonra isə həm bilavasitə şahsevənlərlə, həm də buna görə Persia hökuməti ilə anlaşılmazlıqlar dövrü başladı. Məsələ burasındadır ki, şahsevənlər Muğana keçdiyi ilk andan özlərini çox pis tərəfdən göstərməyə başladılar. V.S.Markov "Sərhədimizdə və sərhədlərimizin daxilində onların törətdikləri bütün qanunsuzluqları və iğtişaşları saymaq çətindir" deyə yazır. Şirvan köçərilərinin ixtiyarında olan şahsevənlər rus təbəələrinin kəndlərini zorla ələ keçirməyə, köçərilərə hücum etməyə, onları öldürməyə və mal-qaralarını oğurlamağa başladılar. Bunun ardınca Muğanın məskunlaşmış əhalisinə basqınlar və əkin sahələrinin dağıdılması nəticəsində şahsevənlər öz məqsədlərinə çatdılar və Muğanın hər iki hissəsini tamamilə ələ keçirdilər, Talış bölgəsini və Şirvanı demək olar ki, tamamilə ələ keçirdilər. Bu arada çay sahilində əhali artdı. Kür və Araz qovşağı keçmiş Talış xanlığından və rus təbəələri kimi Şirvandan gələn mühacirlərlə doldu. Köçərilər 1849-cu ildə Şamaxı hərbi qubernatoru Bardan yadelli basqınlardan qorunmağı tələb etdi. Kür və Araz onlardan təxminən 7 mil məsafədə idi. Dəqiq müəyyən edilmiş məntəqələrdə mal-qaranın suvarılması üçün sahələr işarələnmişdir. V.S.Markov deyir ki, göstərilən xətt daxilində 2000 kvadrat verst qədər sahə var idi.

Həmçinin bax: Deman ekspedisiyası

Lakin bu tədbir sərhəddə şahsevənlərə nəzarətin gücləndirilməsi ilə birlikdə müsbət bir nəticə vermədi və köçərilərin vəhşilikləri davam edərək, əsasən yerli kəndli əhalinin üzərinə düşürdü. Əslində, şahsevənlər heç bir hakimiyyətə tabe deyildilər: qafqazlılar onlara yad idi,persialılar isə əhəmiyyət kəsb etmirdi,üstəlik iğtişaşlara qarşı mübarizə aparmaqdan daha çox kömək edirdi; unutmaq olmaz ki, 80-ci illərdə köçəri şahsevənlərin sayı 13 min çadıra çatırdı.

Nəhayət, Qafqaz səlahiyyətliləri belə nəticəyə gəldilər ki, şahsevən məsələsinin ən rasional həlli Muğanın tamamilə Persia (Qacar İranı) köçərilərinin üzünə bağlanmasıdır. Rusiya hökuməti ilk dəfə kompromis yolu sınayaraq dərhal bu qərara gəlmədi: 1882-ci ildə sənaye nəzarətinin xüsusi qaydaları hazırlanmışdır. Şahsevənlər üzərində hökmranlıq mövcud idi,lakin Persia hökuməti bu bununla razılaşmadı.

Diplomatik yazışmalar bir qədər gözlənilmədən başa çatdı: 1884-cü il oktyabrın 23-də Tehran hökuməti Rusiyanın Tehrandakı elçisinə nota göndərdi və orada bildirilirdi ki, hökumət heç bir şəraitdə şahsevənlərin Muğana köçməsinə, onları orada buraxmamağa qərar verməmişdir." Görünür, Persia hökuməti qorxurdu ki, şahsevənlərin Muğanda qaldıqları müddətdə Rusiya hakimiyyətinə tabe olması bir keçidə gətirib çıxaracaq. Şahsevənlər məsələnin belə kəskin həlli ilə dərhal barışmadılar: 1884-1885-ci illərin qışını Persiada sakit keçirdilər, lakin 1885-ci ilin payızında onların bəzi tayfaları sərhədi keçdi və yenidən köçdü. Muğana yerləşənlər 1885-ci ilin dekabrına qədər tarixdə bir neçə min nəfərə çatdılar və əyalət rəhbərliyi vəzifəsindən qovuldu. "Şahsevənlər hərbi gücə əl atdılar. Yeri gəlmişkən, şahsevənlər Persia hakimiyyətinin dəhşətli zülmü ilə Muğana köçməyə məcbur olduqlarını elan edərək, İrana qayıtmaqdansa ölümü üstün tutaraq Rusiya təbəəliyini qəbul etmək istəklərini bildirdilər". Şahsevənlərin xahişi təbii ki, təmin olunmadı və 1885-ci il dekabrın 27-də Muğan tamamilə şahsevənlərdən təmizləndi, baxmayaraq ki, İrana belə vaxtsız qayıdış köçəriləri demək olar ki, tamamilə məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qoydu.

Beləliklə, şahsevənlərin Muğan qışlaqları ilə çoxəsrlik əlaqəsi qırıldı və sonuncular tezliklə öz fizioqnomiyalarını dəyişməyə, mədəni torpaqlara çevrilməyə və oturaq əhali ilə dolmağa başladılar. Şahsevənlərin Muğana yenidən gəlməyə son cəhdi 1917-ci il inqilabının ilk illərinə təsadüf edir, o zaman sərhədin denudasiyası və köçərilərin sistemlərdən çıxarılması Persia köçərilərinin çöllərin geniş ərazilərinə axışmasına imkan verirdi. Lakin bu köçəri qayıdış tezliklə aradan qaldırıldı və görünür, uzun müddət, hətta əbədi olmasa da, xüsusən də indi şahsevənləri təşkil etmək vəzifəsini İran hökuməti öz üzərinə götürdüyünə görə onların ən narahat tayfaları tərksilah edildi, peşmenlərin başçıları öldürülmüş və şahsevənlərə nəzarət gücləndirilmişdir. Yeri gəlmişkən, bütün bu hadisələrin nəticəsi dinc Persia kəndlilərinə uzunmüddətli mühacirətdən qayıtmaq imkanı oldu.

Persiaya gedib əkinçiliklə məşğul olmağa başladılar. Muğanın şahsevənlər üçün bağlanmasından sonra yerli oturaq əhalinin və yeni gələn Zaqafqaziya köçərilərinin təhlükəsizliyi təmin edildi və zəmanət verildi. Həm birinci, həm də ikincilər öz mal-qaraları ilə çölün içinə daha dərinə getməyə başladılar. Lənkəran köçərilərinin yerləşməsi Muğanın cənub yarısında, Bolqarçaya yaxın ərazidə daha sabit əhali yaratdı.

Tədqiq olunan hesabatların iqtisadi vəziyyəti ilə bağlı rəqəmsal məlumat. 1895-ci il

Sıra sayı	Kəndlər	Cəzaya görə siqaret çəkənlərin sayı	Siqaret çəkənlərin sayı	Kişilərin sayı	Qadınların sayı	Malikanə (desyatin)	Bağça/həyət (desyatin)	Meşəlik (desyatin)	Əkinə əlverişli sulama (desyatin)	Sulanmayan və əlverişsiz otlaq (desyatin)	İnəklər	Damazlıq öküz	Camışlar	Körpə heyvanlar	Xırda mal-qara	Ayğırlar	Madyan	Dəvələr	Uzunqulaqlar	Donuzlar	Taxıl anbarı (rublla)	Torpaq (rublla)	Zadəganlar (rublla)	Əhali (rublla)	Hərbi vəzifəyə görə vergi (rublla)
1	Petropavlovka	35	47	79	76	15	,,,	,,,	1140	4353	62	,,,	,,,	30	,,,	11	80	,,,	,,,	78	130	175	176	105	,,,
2	Qalaqayın	139	162	448	386	18	3,5	1,5	660	533	276	124	6	78	,,,	37	68	,,,	5	,,,	695	153	945	310	211
3	Qıraqlı	110	112	355	266	12	1,5	15	610	466	250	50	,,,	62	600	7	49	,,,	,,,	,,,	555	75	575	280	190
4	Minbaşılı	35	41	126	90	5	,,,	,,,	180	183	71	35	18	51	,,,	11	20	,,,	2	,,,	175	55	238	156	65
5	Molday	34	36	107	72	5	,,,	1,2	210	650	100	63	52	72	300	3	45	,,,	,,,	,,,	170	60	231	142	54
6	Saatlı	42	40	105	86	5,5	,,,	3	468	716	105	61	11	55	,,,	8	19	,,,	,,,	,,,	210	50	286	120	65
7	Mollavazlı	70	72	211	188	14	2	3,5	301	395	128	72	55	79	1200	25	61	,,,	12	,,,	350	75	457	224	116
8	Əlisoltanlı	62	82	250	175	20	4	3	480	1023	298	101	103	159	280	10	124	,,,	14	,,,	310	70	422	196	133
9	Potubəyli	43	50	135	87	5	2,5	10	250	427,5	197	62	81	112	100	5	29	,,,	4	,,,	215	128	293	126	70
10	Quştan-Qaracalar	36	50	92	79	7	,,,	60	220	597	152	65	28	82	800	16	18	19	,,,	,,,	180	85	245	135	60
11	Gomuşçu	24	28	87	50	4	1	,,,	360	815	138	30	41	57	100	11	23	,,,	,,,	,,,	120	85	143	65	33
12	Qaralar	59	70	215	154	6	3	5	720	1840	405	103	91	177	1100	11	78	11	,,,	,,,	295	150	352	128	105
13	Qaraqaşlı	25	29	90	49	4	,,,	20	295	476	143	64	20	56	700	7	41	,,,	,,,	,,,	125	50	144	66	64
14	Mürsəlli	42	46	154	96	5	,,,	,,,	520	956	174	93	16	24	1800	8	31	4	8	,,,	210	60	286	109	72
15	Çaxırlı	23	49	105	88	3,5	,,,	,,,	220	980	90	42	13	67	,,,	5	16	3	,,,	,,,	115	50	156	61	52
16	Təzəkənd	23	57	107	90	3,1	3	,,,	300	533	70	,,,	104	35	,,,	60	30	,,,	,,,	,,,	184	,,,	150	62	38
17	İsmayıllı	8	11	35	26	2,5	,,,	,,,	33	27,5	36	12	6	22	50	6	6	,,,	,,,	,,,	16	19	47	24	26
18	Xoşçobanlı	20	30	99	96	5,5	,,,	2,5	100	192	92	60	33	68	20	11	65	9	5	,,,	58	90	173	82	42
19	Yuxarı Otuzikilər	36	34	133	66	7,5	1	1,5	200	102	61	55	75	81	50	34	25	,,,	,,,	,,,	72	93	214	100	52
20	Yuxarı Qaralar	30	36	117	74	6	,,,	,,,	144	135	93	62	83	92	227	5	28	,,,	,,,	,,,	60	55	181	84	43
21	Məşhədi Sultan Muradlı	14	18	52	24	3,5	0,5	,,,	40	77	32	25	9	20	,,,	1	8	,,,	,,,	,,,	28	36	83	40	21
22	Çahar	39	58	119	82	5	0,5	1,5	240	261	48	38	44	68	110	18	31	23	,,,	,,,	78	150	232	140	61
23	Qara-Qaradonlu	32	38	85	72	14,5	2	3,5	96	94	68	41	12	31	,,,	9	16	13	,,,	,,,	64	60	199	90	41
24	İmamqulubəyli	14	18	59	52	1,5	,,,	,,,	42	46,5	20	12	5	15	,,,	3	6	8	,,,	,,,	28	27	88	45	26
25	Məzrəli	27	35	94	73	2,5	0,5	,,,	126,5	53,5	80	45	20	31	500	6	12	6	,,,	,,,	54	54	160	85	48
26	Seyidlər	24	35	94	69	2,5	,,,	,,,	72	42	50	30	19	27	,,,	5	20	7	,,,	,,,	48	36	143	75	24

İqtisadiyyatı

Muğan mahalının sakinləri əkinçilik, maldarlıq və pambıqçılıqla məşğul olurdular.

Mədəniyyət

Qalaqayın məscidində daş kitabə. (Qalaqayın)

"Qalaqayın məscidi"nin daş kitabəsi bu gün də qorunub saxlanılır. Kitabənin üstündə 1657-ci tarixi məscidin inşa olunması qeyd olunmuşdur. Məscid isə özü müasir tiplidir.

Sənətkarlıq

Buradan böyük ticarət və karvan yolları keçmişdir. Kür və Araz çaylarının sahillərində yaşayan əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik olmuşdur. Maldar tayfalar qış aylarında bu yerlərə qışlağa gəlirdilər. Taxılçılıq, tütün, bostançılıq, heyvandarlıq da əhalinin əsas məşğuliyyəti idi. Oturaq əhali kustar əl əməyi ilə məşğul olur, saxsıdan, metaldan, şüşədən, müxtəlif məmulatlar düzəldir, həsir, xalça, palaz, çuval və s. əşyalar toxuyurdular.

Muğan bölgəsində yaşayan əhalinin məşğuliyyətini əks etdirən materiallar bölgə tarix-diyarşünaslıq muzeyində qorunub saxlanılır.

Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə xas Muğan xalçası, XIX əsr, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

Şahsevənlərə aid ipək və metal örtüklü at üçün örtük. 1850-1900-cu illər.

Palaz

Bu gün də bir çox sənətkarlıq növləri ilə bir qisim əhali məşğul olur. Taxta işi, dəmirçilik, qalayçılıq, papaqçılıq, pinəçilik, toxuculuq, tikişçilik və s. sahələr inkişaf etdirilir.

Milli geyimlər

Ötən əsrlərdə qadınlarımız əsasən qırçınlı və büzməli tuman, köynək, yundan əl ilə sırınmış sırıqlı geyinər, başlarına ağ, noxudu kəlağayı, qrebdişin və tirmə şallar örtər, zərbafta ilə işlənmiş yay və qış arxalıqları geyinərdilər.

Persiya tatarı (azərbaycanlı/türk). Saatlı kəndi, Muğan mahalı, Cavad qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası. 1912-ci il.

Kişilər və uşaqlar ətəkləri büzməli şalvarlar geyinər, qışda altdan dizlik, əyinlərinə gödəkçə, sırıqlı, ayaqlarına yun corab və başlarına isə papaq geyinərdilər.

Hakimlər

• Muradxan sultan Bayburdlu (16-cı əsrin sonu)
• İbrahim xan (17-ci əsrin birinci yarısı)
• Ramazan sultan (?-1727)
• Əliqulu xan Şahsevən (1727-1734)
• Məhəmməd xan (1734-?)
• Səfiqulu xan
• Qiyas xan (1742-1750)
• Həsən xan (1750-1789)
• İbrahim xan (1789-1794)
• Səfi xan Muğanlı (1794-1805)
• Məhəmmədsalah хan (1805-1815)
• Mustafa bəy Muğanlı (1815-1845)
• Rüstəm bəy Məhəmmədsalah хan oğlu (1845-185?)

Mənbə

• Дренякин И.Т. Описание Ширвана. 1796 г.
• Описание Ширванской провинции, составленное въ 1820 году, по распоряжению главноуправляющего въ Грузии А.П.Ермолова, генералмаером князем Мадатовымъ и действи- тельным статским советником Могилевским. Тифлис: типо- графия Главного Управления наместника Кавказского. 1867. 287.
• Şahin Fərzəliyev - tarix elmləri doktoru, professor. Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi. Bakı. 2012. 336. ISBN 978-9952-453-43-0.
• Nailə Bayramova. Şamaxı xanlığı (PDF). Bakı: Təhsil. 2009.
• "MOḠĀN". Encyclopædia Iranica. 2013-01-21 tarixində arxivləşdirilib.
• COBET ТРУДА И ОБОРОНЫ. KOMИCCИЯ по СБСЛЕДОВАНИЮ МУГАНИ.

ОБЩЕСТВО ОБСЛЕДОВАНИЯ И ИЗУЧЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА. МУГАНЬ И САЛЬЯНСКАЯ СТЕПЬ НАСЕЛЕННО-ЗЕМЛЕПОЛЬЗОВАНИЕ ВОДНОЕ ХОЗЯЙСТВО. (Обследование 1925 г.) БАКУ 1927 год. https://elib.rgo.ru/safe-view/123456789/216490/1/MDAwMDIwNjBfQXZkZWV2LCBNaWto0LBpbCBOaWtvbNCwZXZpY2ggKDE4ODEtKS4gTXVn0LBuYCBpIFPQsGxgLnBkZg==

Həmçinin bax

• Muğan dairəsi
• Muğan (tarixi ərazi)
• Cavad qəzası
• Rudbar mahalı
• Ağabəylilər

Xarici keçidlər

• Fariz Xəlilli-Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. "Şirvan xanlığının süqutu: özündən sonra qalanlar…" (az.). Musavat.az. İstifadə tarixi: 2017-04-03.