Muğan mahalı[q 1] — tarixi-coğrafi və inzibati ərazilərdən biri, 13-15-ci əsrlərdə Muğan tüməni, 1900-1921-ci illərdə Cavad prefekturası,[5] 1921-1930-cu illərdə Petropavlovka dairəsi[6] kimi adlanıb.
| Mahal | |
| Muğan mahalı 1136—1930 | |
|---|---|
 Şirvan sərhədləri yaxınlığında ticarət kəsişməsi. Kür çayı və Araz çaylarının birləşməsi. Cavad və Qalaqayın. 1714-cü il. | |
| Ölkə | |
| Daxildir |
Ərdəbil əyaləti |
| İnzibati mərkəz |
Qalaqayın[1] Petropavlovka |
| Naiblər |
Səfiqulu xan Qiyas xan Həsən xan İbrahim xan Səfi xan Məhəmmədsalah хan Mustafa bəy |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaradılıb | 1136 |
| Ləğv edilib | 1930 |
| Sahəsi | 2479[2][3] km² |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
55001831-ci il[4] 245191912-ci il[2][3] nəfər |
 Muğan mahalı qonşu xanlıqlar və mahallarla. 18-ci əsrin sonu |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
redaktəEyniadlı düzlükdə yerləşən tarixi ərazidən adını götürüb. Şimalda Şirvan tarixi ərazisi, qərbdə Qarabağ, şərqdə Xəzər dənizi, cənubda Talış dağları ilə sərhəddir. Tarixi Azərbaycanın bir hissədir, Türkmənçay müqaviləsinə görə hal-hazırda bir hissəsi müasir Azərbaycan, bir hissəsi müasir İran ərazisinə (İran Azərbaycanı) düşür.[7]
Muğan adı zərdüştlükdə "atəşpərəstlər" mənasını verən "mūγàn" sözündən yaranıb.
Xilafət dövrü
redaktəAzərbaycanın və qonşu ölkələrin tarixinə aid salnamələrin demək olar ki, çoxunu qələmə alan, dünya tarixi haqqında on iki cildlik böyük bir külliyatın müəllifi məşhur ərəb tarixçisi və salnaməçi İzzədin Əbülhəsən Əli ibn Əbülkərim Məhəmməd ibn Əbülkərim ibn Əbdül Vahid əş-Şeybani bu bölgənin işğalı haqqında özünün "Əl-kamil-fi-t-tarix" əsərində belə yazır: "Muğanın fəthi hicrətin iyirmi birinci ilində olub. Bukeyr ibn Abdulla Muğan əhliylə döyüşüb onları məğlub edib dağıtdı, lakin sonra muğanlılar qayıtdılar və hər yaşa dolmuşdan bir dinar verməklə cizyəni qəbul etdilər". Bu hadisə miladi tarixi ilə 642-ci ildə baş verib.[8]
Türk-monqol tayfalarının köçü
redaktəHələ monqol istilasından əvvəl türkmənlər (Azərbaycan türkləri) Arran və Muğanda “qarışqalar kimi qaynaşırdılar”. Erkən dövr ərəb coğrafiyaşünasları tərəfindən hələ də şəhər adı kimi tanınan Muğan XIII əsrin əvvəllərində Yaqut Həməviyə görə kəndlərin otlaqla qoşalaşdığı və yalnız türkmənlərin məskunlaşdığı bir bölgə idi. XIII əsrin ikinci yarısında Həmdullah Qəzvininin fikrincə Muğan türkman köçəriləri tərəfindən qışlaq kimi istifadə edilirdi.[9]
Hələ monqollardan əvvəl bir neçə türk və monqol tayfalarının yaşadığı Muğan düzünə Elxani hökmdarı Qazan xan dövründə bir sıra türk və monqol tayfaları köçürülmüşdür. Bu tayfalardan qalanlara alman səyyahı Adam Oleari XVII əsrdə rast gəlmişdir.[10] Muğanın Salyan şəhəri monqol dilində "Dalan-Navur" adlandırılırdı.[11]
Bayandurlar tayfasına daxil olan Mosullu oymağının bir hissəsi Muğanda və Qarabağda məskunlaşmışdı.[12] Şahsevənlərin qolu olan Muğanlı tayfası XIX əsrin əvvəllərində 8 tirədən ibarət olmuşdur.[13][14] 1759-cu ildə Qubalı Fətəli xanın Salyanı işğal etməsindən sonra Muğan düzündəki şahsevənlərin bir qismi Quba xanlığında yerləşdirilmişdir.[15]
Ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı Əl-Məsudi Muğaniyyə haqqında belə məlumat verir: "Bura Qəbələ ilə qonşu olan Muğan ölkəsidir. Bu ölkə Muğaniyyə adlandırılmışdır və Xəzər dənizi sahilindəki ölkə deyildir. Muğaniyyə Kür çayından şimalda Girdimançay və Göyçay çaylarının aşağı axarı boyunca uzanır. O biri Muğan şəhəri olan Xəzər dənizinin sahilində yerləşən ölkədir.[16]
Xanlıq dövründə mahal indiki Sabirabad və Saatlı rayonlarının ərazisində mövcud olmuşdur.
Mahalın naibi Həsən xan, sonra əmisi oğlu Mustafa bəy olub.[4]
Bu tarixi-coğrafi ərazini Petropavlovka dairəsi əvəz etmişdir. 1921-1930-cu illər arası [q 2] Petropavlovka dairəsi adlandırılmışdır.
Əhalisi
redaktəTarixin bir az dərin qatlarına nəzər salsaq, onda görərik ki, V-VII əsrlərdən X əsrə qədər Muğan düzündə sıx oturaq əhali yaşamış və bu düzənliklərdə çoxlu suvarma kanalları qazılmış, böyük əkin sahələri və zəngin bağlar salınmışdı.[17] Xanlıq dövründə isə Muğanda yerləşən yaşayış məskənləri bərbad vəziyyətdə idi. XVI-XVII əsrlərdə baş vermiş Osmanlı-Səfəvi müharibələri Muğan düzündə əkinçilik mədəniyyətinin dirçəlməsinə imkan vermirdi və Muğançöldən daha çox qışlaq yeri kimi istifadə olunurdu. Muğan düzünün böyük bir hissəsinə sahib olan Cavad xanlığı - Ərdəbil, Qaradağ, Gilan xanlıqları ərazisindən - Muğançöldə qışlamaq üçün axışan Şahsevən tayfaları qarşısında aciz idi. Tarixi məxəzlərdə Cavad xanlığını idarə etmiş iki xanın - Həsən xanın və Səfi xanın adı saxlanılmışdır. 1780-ci ildə Bakıda olmuş konsul Tumanovski Cavadlı Həsən xanın Kür və Araz çayları arasında olan əraziləri idarə etdiyini və Fətəli xandan asılı olduğunu təsdiq edir.[18] Həmin dövrdə Cavad xanı Muğanı da idarə edirdi. Bumaşevin 1786-cı ilə dair tarixi məlumatında Muğançöldə yaşayan əhali haqqında qeydlər vardır. O, yazırdı ki, burada Həsən xanın başçılığı altında 1500 ailədən ibarət köçərilik edən tərəkəmə elləri yaşayır.
Onların özünəməxsus dili var və məhəmmədi dininə inanırlar.[19] Həsən xan Fətəli xandan asılıdır. Mənbələr Cavad xanlığı əhalisinin dilini tatarca, qarışıq türk dili kimi göstərir. Beləliklə, XVIII əsrin 80-ci illərində Muğan xanlığında (Cavad xanlığı) azəri türkcəsində danışan 1500 ailənin hər birini orta hesabla 6 nəfər götürsək, onda bu erazidə 8000 nəfər əhali yaşadığı məlum olar. Rus hərb tarixçisi P.Butkov isə 1796-cı ilə dair məlumatlarında yazırdı ki, indi - 1796-cı ildə Cavad bölgəsində əksəriyyəti tərəkəmələrdən ibarət olan 470 ailə və ya 1410 nəfərdən ibarət kişi cinsli əhali yaşayır. Buranı Cavad qəsəbəsində əyləşən Səfi xan idarə edir.[20] Kişi əhalinin sayı qədər qadın olduğunu qəbul etsək, onda təqribən Cavadda həmin dövrdə 2820 nəfərin yaşadığı bəlli olar. P. Butkovun məlumatı Cavad xanlığı Muğan mahalı əhalisinin ümumi sayına uyğun gəlir. XVIII əsrin 80-ci illərində Cavadda əyləşən Səfi xan idarə edir. Kişi əhalinin sayı qədər qadın olduğunu qəbul etsək, onda təqribən Cavadda həmin dövrdə 2820 nəfərin yaşadığı bəlli olar. P. Butkovun məlumatı Cavad xanlığın Muğan mahalı əhalisinin ümumi sayına uyğun gəlir. XVIII əsrin 80-ci illərində Azərbaycan xanlıqlarında əhalinin siyahıya alınması keçirilmədiyindən polkovnik Bumaşevin Muğan əhalisinin ümumi sayı haqqındakı məlumatları elmi baxımdan şübhə doğurmaya bilməz. Belə ki, Bumaşev digər Azərbaycan xanlıqlarında (Dərbənd, Şəki) yaşayan xristian əhalinin sayımı xeyli şişirdir və onun tarixi qeydləri digər statistik qaynaqlarla təsdiqlənmir. Beləliklə, yuxarıdakı rəqəmlər öyrənilən dövrün tarixi reallığım tam əks etdirmir, çünki qışda maldarlığın inkişafı üçün təbii otlaqlarla zəngin olan Muğan düzənliyinin və Cavad bölgəsinin əhalisi gəlmə əhali hesabına xeyli çoxalırdı. XIX əsrə dair tarixi qaynaqlann birində Şirvan əyalətinin tarixi coğrafiyası ilə bağlı qeydlərdə Muğançölün əhalisi haqqında ötəri məlumat verilir. Bu əyalətin əhalisinin sayı ciddi dəyişikliyə məruz qalmışdır. Deyilənlərə görə, təkcə Muğan düzü 40000-ə qədər ailənin məskunlaşdığı yer olmuşdur.[21]
Doğrudan da Cavad bölgəsi, həmçinin Muğançöl Rusiya işğalına qədər Araz çayının (o taylı - bu taylı) həm şimalında, həm də cənubunda yerləşən Azərbaycan xanlıqlarının tərəkəmə əhalisinin təbii qışlaq yeri olmuşdur. Rusiya işğalından sonra isə bu ənənə pozulmuşdur. XVIII əsrdə Cavad xanlığında da əhalinin sayımı keçirilmədiyindən buraya gələn və gedən əhalinin miqdarındakı fərqi müəyyən etmək mümkün deyildir. Lakin, buna baxmayaraq, mənbələr Cavad xanlığında yerləşən kəndlərin əhalisinin tarixi-demoqrafik durumu haqqında müəyyən məlumat verməkdədir. Muğan bölgəsi əhalisinin tərkibinə mənfi təsir göstərmiş amillərə nəzər yetirək. Hələ Cavad xanlığı yaran mamışdan xeyli qabaq buranın əhalisi müəyyən demoqrafik dəyişikliyə məruz qalmışdı. Rusiya çarı və Səfəvi şahı II Təhmasib arasında 1723-cü il Osmanlı Portası ilə 1724-cü il müqavilə traktatlarına görə Cavad üç ölkənin sərhəd məntəqəsinə düşüb.[22] 1724-cü il 24 iyun Osmanlı Türkiyəsi ilə Rusiya arasındakı İstanbul müqaviləsinə əsasən Azərbaycan torpaqları iki yerə parçalanmış Türkiyə və Rusiyaya keçən torpaqlar arasında üç sərhəd ayırıcı qoyulurdu. Üçüncü mərəz Kür ilə Arazın kəsişdiyi Suqovuşan adlı yerə düşürdü.[23] Əlbəttə, belə bir siyasi şəraitdə yerli əhalinin əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtması qeyri-mümkün idi. Göstərilən bölgədə sərhədçilər yerləşdirilirdi. Şəhərin dağıdılmasını digər qaynaqlar da təsdiq edir. Osmanlı Türkiyəsi, Səfəvi dövləti və Rusiya dövlətlərinin sərhədləri Cavadda kəsişirdi. Bölgüyə görə Cavad Rusiyanın payına düşürdü. Beləliklə, hələ Azərbaycan xanlıqlar yaranmamışdan xeyli qabaq Muğan və Cavad əhalisi ciddi demoqrafik dəyişikliyə məruz qalmışdılar.[24] Muğan düzündə və Cavad şəhərində yaşayan əhalinin demoqrafik vəziyyətinə əsaslı təsir göstərmiş tarixi hadisələrdən biri də Gilan xanı Hidayət xanın 1778-ci ildə bu bölgəyə hücumu ilə bağlıdır. Tarixi ədəbiyyatdan bəllidir ki, dinc yolla Quba xanlığına birləşdirilən Cavad xanlığının xanı Həsən xan tezliklə Fətəli xanın ən yaxın adamlarından birinə çevrilir. Cavad xanı Fətəli xanın ən inanılmış adamlarından biri olub, onun gizli məşvərətlərində iştirak edirdi.[25] İstər yerləşməsi, istərsə də hərbi-strateji baxımdan əhəmiyyətli olan Muğanın xanlığa qatılması sonuncunun getdikcə güclənməsi demək idi.[26] Qubalı Fətəli xanın dövlətçilik mənafeyini üstün tutaraq böyük dövlətlər (Rusiya, Qacarlar, Osmanlı) arasında diplomatik manevr siyasətini Quba xanlığının rəqibləri qəbul etmirdi. Fətəli xanın Muğan düzənliyini və Cavad xanlığını öz torpaqlanna birləşdirməsi bir sıra Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının marağına əks idi. Belə ki, yuxarıda göstərilən xanlıqların əhalisinin köçmə maldarlıqla məşğul olan tərəkəmə hissəsinin ənənəvi qışlaq yeri olan Muğançölün böyük bir hissəsinin Fətəli xanın nəzarəti altına düşməsi, eyni zamanda Ərdəbildən və Muğandan şahsevənlərin müəyyən qisminin Quba xanlığına köçürülməsi Gilan, Ərdəbil,Qaradağ və digər xanlıqların mənafeyinə uyğun gəlmirdi.
Fətəli xanın ölümündən sonrakı dövrdə (XVIII əsrin 90-cı illərində) keçmiş Muğan mahalının ərazisi əvvəlcə Qarabağ xanlığının, 1795-ci ildən sonra isə Şamaxı xanlığının tərkibinə qatılır.
1821-ci ildə 1 istehkam-qala (Qalaqayın) və 44 obada (onların bir hissəsinin adı məlumdur: Bildik, Ulucalı-Xəlfəli, Məmişli, Kürkəndi, Cəngən, Birinci Rəncbərlər, Müridlər, İkinci Rəncbərlər, Qarağlı, Minbaşı, Molla Vaizli, Dəymədağıldı, Əli Sultanlı, Şahatlı, Quştan, Məlday, Mustafabəyli, Haşımxanlı, Potular) 500 ailə yaşayırdı.[27][28][29]
Muğan mahalı bəylərinin siyahısı (1820-ci il)
redaktə| 1-2 | Məmməd Rza bəy | Məlik bəy |
| 3-4 | Məhəmməd Əli bəy | Abdulla bəy |
| 5-6 | Yolçu bəy | Səfi Mirzə bəy |
| 7-8 | Əhməd bəy | Molla Abdulla |
| 9-10 | Cəmşid bəy | Məhəmməd Hüseyn bəy |
| 11-12 | Ağa bəy | Əsədulla bəy |
| 13-14 | Məhəmməd Xəlif bəy | Şahmurad bəy |
| 15-16 | Kəlbəlai bəy | Abdulla Hüseyn bəy |
| 17-18 | MəlikMəmməd bəy | Əli xan |
| 19-20 | Əhməd Əli bəy | Əli bəy |
| 21-22 | Talib bəy | Şərif bəy |
| 23-24 | Məmməd Əli bəy | Hüseyn bəy |
| 25-26 | Cəfər bəy | Məşədi Həsən Əli bəy |
| 27-28 | Əhməd bəy | Mehmed bəy |
| 29-30 | Qaynaqdan oxunmur | Cosuz bəy |
| 31-32 | Əli Məmməd bəy | Potu bəy |
| 33-34 | Əli Mirzə bəy | Axund Qasım bəy |
| 35-36 | Ağa Rəhim bəy | Seyid Qasım bəy |
| 37-38 | Allahverdi bəy | İbrahim bəy |
Qeyd: Cədvəl general Mədətov tərəfindən 1820-cü ildə həyata keçirilmiş Şirvan əyalətinin təsviri əsasında tərtib olunub.[30]
Muğan mahalı əhalisinin kəndlər üzrə yerləşməsi
redaktə| Sıra sayı | Kəndlər | Həyətlərin sayı | Kişi cinsli əhali (nəfərlə) | |
| 1 | Bəylik | 31 | 79 | |
| 2 | mənbədən oxunulmur | 13 | 39 | |
| 3 | Məmişli | 23 | 61 | |
| 4 | Kürkəndi | 13 | 47 | |
| 5 | Çəngən | 13 | 29 | |
| 6 | Rəncbər-1 | 16 | 46 | |
| 7 | mənbədən oxunulmur | 2 | 3 | |
| 8 | Rəncbər-2 | 13 | 29 | |
| 9 | Qırağlı | 24 | 46 | |
| 10 | Minbaşılı | 18 | 52 | |
| 11 | Potubəyli | 28 | 67 | |
| 12 | Molla-Vaizli | 24 | 90 | |
| 13 | mənbədən oxunulmur | 31 | 79 | |
| 14 | Əli-Sultanlı | 24 | 58 | |
| 15 | Saatlı | 28 | 67 | |
| 16 | Quzman | 24 | 65 | |
| 17 | Molday | 27 | 66 | |
| 18 | Mustafabəyli | 20 | 60 | |
| 19 | QALAQAYIN | 96 | 233 | |
| Cəmi | 19 | 468 | 1216 |
Qeyd: Cədvəl Ali Gürcüstan Hökumətinin Xəzinə Ekspedisiyasının kollegiya qeydiyyatçısı Suşko tərəfindən həyata keçirilmiş 1831-ci ildə Şirvan əyaləti əhalisinin kameral təsviri əsasında tərtib olunub.[31]
Yeni şahsevən köçünün dalğası
redaktəOn doqquzuncu əsrin altmışıncı-yetmişinci illərinə müraciət etsək görərik ki, ən xırda istisna olmaqla, bütün yaşayış məntəqələri çay kənarında yerləşirdi. Kür, Araz, Akkuşa və Bolqarçay çayları, lakin həm Muğanın daxili hissəsində, həm də Salyan çölündə bir dənə də olsun və ya demək olar ki, daimi yaşayış yeri yox idi. Lakin o dövrlərdə müvəqqəti, sırf köçəri yaşayış məskənləri var idi və onlar Muğan çölünə qış otlağına gələn və yayda mal-qaraları ilə Savalana gedən Persia (Qacarlar) təbəələri olan şahsevənlər tərəfindən işğal olunmuşdu. 1870-ci ilin inzibati statistikasına görə, şahsevən köçəriləri (Persia təbəələri) Muğanda aşağıdakı ərazilərdə yerləşirdilər:[32]
| Sıra sayı | Tirələr | Həmin dövrdə təsvir olunan ərazi | İndiki dövrdə təsvir olunan ərazi |
| 1 | Xırdapay | Muğan çölünün şimal hissəsi, Araz çayı boyunca | Saatlı rayonunun Arazboyu ərazisi,Kürdəmir rayonunun Xırdapay kəndi və ətrafı (kəndin həmin tayfaya məxsus ailələr tərəfindən salındığı ehtimal edilir. Etnonim xırda (kiçik) və pay (hissə) komponentlərinin birləşməsi kimi "kiçik hissə" mənasındadır.[33]) |
| 2 | Xəlfəli | Muğan çölünün şimal hissəsi, Araz çayı boyunca | İmişli rayonunun Xəlfəli kəndi ilə Sabirabad rayonunun Xəlfəli kəndi demək olar eyni tayfadır. |
| 3 | Muğanlı | Muğan çölünün şimal hissəsi, Araz çayı boyunca | Oykonim türkdilli tayfa olan muğanlıların adı ilə bağlıdır. Muğanlı tayfa adı XVI əsrin əvvəllərindən məlumdur. Sonralar mənbələrdə şahsevənlərin tərkibində müstəqil tayfa kimi qeydə alınmış muğanlılar XIX əsrin əvvəllərində 8 tirədən ibarət olmuşlar. Tayfa vaxtilə Muğan düzündə yaşadığına görə həmin düzün adı ilə tanınmışdır. Azərbaycan ərazisində Muğan adı ilə bağlı 18 yaşayış məntəqəsi mövcuddur.[34]
Kürdəmir rayonunda Muğanlı adlı kənd mövcuddur. |
| 4 | Poladlı | Qalaqayının (qədim) aşağısında, Araz çayının (ikinci qol) Çölçala çuxuruna doğru | Birinci Qalaqayın dairəsindən Bakıya gedən yol |
| 5 | Bəydəlibəyli | Muğanın şimal hissəsi, quru Çatkevak arxının Çölçala çuxuruna (gölü) qovuşduğu yerdə | Saatlı rayonunun Sarıcalar və Qara Nuru kəndləri arasında |
| 6 | Əkəli | Muğanın bəzi hissələri, quru Orta-Koba arxının cənubu | Saatlı rayonunun cənub-şərqi |
| 7 | Rzabəyli | Muğanın şimal hissəsi, quru Govurarx arxı ilə Şəkərabilçala çuxurunun qovşağının yaxınlığında | Sabirabad rayonunun Qaratuğay kəndinin cənubu |
| 8 | Xamustı-Poladlı | şimalda Muğanın Xırmandaçala çuxurunun yaxınlığındakı hissəsi | Sabirabad rayonunun Moranlı kəndinin ərazisi |
| 9 | Sarxanbəylilər | Şinçaladan Qamışlıçalaya qədər olan kanalın yaxınlığında | Sabirabad rayonunun Sarxanbəyli kəndinin ərazisi |
| 10 | Cahanxanımlı | Muğanın cənub hissəsində, Mahmudçalanın şərqində | İndiki Mahmudçala gölünün şərqində |
| 11 | Novruzəlibəyli | Muğanın cənub hissəsində, Mahmudçalanın şərqində | İndiki Mahmudçala gölünün şərqində |
| 12 | Balabəyli | Muğanın cənub hissəsində, Mahmudçalanın şərqində | İndiki Mahmudçala gölünün şərqində |
| 13 | Közədli | Mahmudçalanın cənubunda | İndiki Mahmudçala gölünün şərqində |
| 14 | Talış Mikayıllı | Mahmudçalanın qərbində | Biləsuvar rayonunun Zəhmətabad, Əliabad, Bəydili, Xırmandalı kəndləri arası |
| 15 | Qocabəyli | Mahmudçalanın qərbində | İranın Ərdəbil ostanının Pərsabad şəhristanının Qocabəyli kəndinin ərazisi |
| 16 | Poladlı | Daran postunun şərqində | İmişli rayonunun şərqi |
| 17 | Seyyidlər | Muğanının orta hissəsində, Qəzili duz gölünün yaxınlığında | Saatlı rayonunun Seyidlər kəndinin ərazisi |
| 18 | Dəmirçi | Oxçi/Ovçu duz gölünün yaxınlığında | Saatlı rayonunun Azadkənd kəndinin ərazisi |
| 19 | Bəybəyli | Təpəli düz gölünün yaxınlığında | Saatlı rayonunun Azadkənd kəndinin cənubunda |
| 20 | Əlibabalı | Muğanın orta hissəsində, Çanaq duzlu gölünün yaxınlığında | Saatlı rayonunun Sımada kəndinin cənubunda |
| 21 | Qaraqasımlı | Çanaq gölünün yaxınlığında | Saatlı rayonunun Sımada kəndinin cənubunda |
Hazırda təbii ki, bu miqrasiyaların heç biri mövcud deyil və keçən əsrin 80-ci illərinin ikinci yarısına qədər hamısı yoxa çıxıb. Lakin maraqlıdır ki, sadalanan köçərilər qışda Arazın köhnə kanalları və ümumiyyətlə çuxurlar boyunca axan və köçəri şahsevənlərin mal-qarasına xidmət edən suların yaxınlığında yerləşirdilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz quru arxlar və süni su anbarları olmayan yerdə köçlər və insanların məskunlaşmasından əsər-əlamət yox idi. Yeri gəlmişkən, hazırda Orta kanalın, eləcə də Muğanın mərkəzinin (Şoraçala şoranlığı) tutduğu boşluqlar tamamilə boş idi. Məlum olduğu kimi, 1868-ci ildə Arazın yarılmasından sonra müasir Yeni Arazın cənubunda və daha da cənub-şərqdə Lənkəran bölgəsinə qədər olan ərazi fasiləsiz su ilə zəbt edilmişdir.[35]
Şahsevənlərin mənşəyi hələ müəyyən edilməmişdir. Hətta onların müasir Persiada (Qacarlar dövləti) görünmə vaxtı da məlum deyil; İrandakı rus sərhəd komissarı polkovnik Oqranoviç şahsevənlərin Fətəli Şah Qacarın sarayında görünməsini hicri təqvimlə 1216-cı ilə, yəni 1800-cü ilə aid edir; digər tədqiqatçılar şahsevənlərin türk Asiyasından gəldiyini və XVI əsrdə, Şah Abbasın dövründə İranda məskunlaşdıqlarını deyirlər. Hər halda, Muğanda biz şahsevənlərə 1800-cü ildən çox-çox əvvəl rast gəlirik. Belə ki, məsələn, P. Q. Butkovun məşhur "1722-ci ildən 1803-cü ilə qədər Qafqazın yeni tarixi üçün materiallar” əsərində belə bir qeyd var: “Köçəri Muğan çölü, qışda Salyan torpağına gələn kürdlər və şahsevənlər özlərinin 1728-ci ildə rus təbəəliyinə keçdilər və Gilan Şah Təhmasibə verildikdən sonra 1732-ci ilə qədər orada qaldılar”.[36] Yeri gəlmişkən, bəzi Muğan kəndlərinin adı onların şahsevənlərlə (Poladtuqay kəndi və s.) sıx bağlılığından xəbər verir.
Persiada şahsevənlər Azərbaycan vilayətində, qismən də Xorasanda məskunlaşdılar. Yayı Savalan kəndlərində keçirirdilər, qışda isə Muğana köçürdülər.
Şahsevənlər haqqında çox dəyərli tarixi-entoqrafik essenin müəllifi V. S. Markov “Şahsevənlərlə tanışlığımız 1828-ci ildən, yəni Türkmənçay müqaviləsinin bağlanmasından başlayır” deyir.[37] Əslində, bu ildən və daha yaxından şahsevənlərlə olan münasibətlər Rusiya ilə onlar arasında təsadüfi əlaqələrin yüz il əvvəl gerçəkləşməsi səbəbiylə başlayıb. 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi Persia hökuməti Qafqazdakı rus hakimiyyətinə müraciət etdi ki, şah təbəələri köhnə adəti üzrə Muğana qış köçləri üçün gəlsinlər, nəhayət, Muğan bu ilhaqdan öncə Rusiyaya verildi. Şahsevənlərdən müəyyən haqq alan Talış xanlarına tabe olan çöl (cənub hissəsi) otlaqlardan istifadəyə görə Persia hökuməti özü kəndlər üçün ildə 2000 rubl gümüş ödəməyi təklif etdi, 1831-ci ildə Tiflisdə ilkin akt tərtib edildi və ona əsasən Muğanın yalnız həmin hissəsi üçün 2000 rubl ödənilməli idi. əvvəllər Talış xanlarına məxsus olan; Şahsevən sərhədindən keçmə qaydası da bu aktla müəyyən edilirdi. Bu müqavilə təsdiq olunmazdan əvvəl Qafqazda rus hökuməti Persia şahsevənlərinə pulsuz olaraq Muğanda hərəkət etməsinə icazə verdilər.
Bu hüquqdan istifadə 1847-ci ilə qədər davam etdi, Persia hökuməti 2000 rubl məbləğində ilk ödəniş etdi. İcarə haqqının ödənilməsi az-çox müntəzəm olaraq aşağı-yuxarı cəmi on il boyunca gerçəkləşdi, sonra isə həm bilavasitə şahsevənlərlə, həm də buna görə Persia hökuməti ilə anlaşılmazlıqlar dövrü başladı. Məsələ burasındadır ki, şahsevənlər Muğana keçdiyi ilk andan özlərini çox pis tərəfdən göstərməyə başladılar. V.S.Markov "Sərhədimizdə və sərhədlərimizin daxilində onların törətdikləri bütün qanunsuzluqları və iğtişaşları saymaq çətindir" deyə yazır.[38] Şirvan köçərilərinin ixtiyarında olan şahsevənlər rus təbəələrinin kəndlərini zorla ələ keçirməyə, köçərilərə hücum etməyə, onları öldürməyə və mal-qaralarını oğurlamağa başladılar. Bunun ardınca Muğanın məskunlaşmış əhalisinə basqınlar və əkin sahələrinin dağıdılması nəticəsində şahsevənlər öz məqsədlərinə çatdılar və Muğanın hər iki hissəsini tamamilə ələ keçirdilər, Talış bölgəsini və Şirvanı demək olar ki, tamamilə ələ keçirdilər. Bu arada çay sahilində əhali artdı. Kür və Araz qovşağı keçmiş Talış xanlığından və rus təbəələri kimi Şirvandan gələn mühacirlərlə doldu. Köçərilər 1849-cu ildə Şamaxı hərbi qubernatoru Bardan yadelli basqınlardan qorunmağı tələb etdi. Kür və Araz onlardan təxminən 7 mil məsafədə idi. Dəqiq müəyyən edilmiş məntəqələrdə mal-qaranın suvarılması üçün sahələr işarələnmişdir. V.S.Markov deyir ki, göstərilən xətt daxilində 2000 kvadrat verst qədər sahə var idi.
Lakin bu tədbir sərhəddə şahsevənlərə nəzarətin gücləndirilməsi ilə birlikdə müsbət bir nəticə vermədi və köçərilərin vəhşilikləri davam edərək, əsasən yerli kəndli əhalinin üzərinə düşürdü. Əslində, şahsevənlər heç bir hakimiyyətə tabe deyildilər: qafqazlılar onlara yad idi,persialılar isə əhəmiyyət kəsb etmirdi,üstəlik iğtişaşlara qarşı mübarizə aparmaqdan daha çox kömək edirdi; unutmaq olmaz ki, 80-ci illərdə köçəri şahsevənlərin sayı 13 min çadıra çatırdı.
Nəhayət, Qafqaz səlahiyyətliləri belə nəticəyə gəldilər ki, şahsevən məsələsinin ən rasional həlli Muğanın tamamilə Persia (Qacar İranı) köçərilərinin üzünə bağlanmasıdır. Rusiya hökuməti ilk dəfə kompromis yolu sınayaraq dərhal bu qərara gəlmədi: 1882-ci ildə sənaye nəzarətinin xüsusi qaydaları hazırlanmışdır. Şahsevənlər üzərində hökmranlıq mövcud idi,lakin Persia hökuməti bu bununla razılaşmadı.
Diplomatik yazışmalar bir qədər gözlənilmədən başa çatdı: 1884-cü il oktyabrın 23-də Tehran hökuməti Rusiyanın Tehrandakı elçisinə nota göndərdi və orada bildirilirdi ki, hökumət heç bir şəraitdə şahsevənlərin Muğana köçməsinə, onları orada buraxmamağa qərar verməmişdir." Görünür, Persia hökuməti qorxurdu ki, şahsevənlərin Muğanda qaldıqları müddətdə Rusiya hakimiyyətinə tabe olması bir keçidə gətirib çıxaracaq. Şahsevənlər məsələnin belə kəskin həlli ilə dərhal barışmadılar: 1884-1885-ci illərin qışını Persiada sakit keçirdilər, lakin 1885-ci ilin payızında onların bəzi tayfaları sərhədi keçdi və yenidən köçdü. Muğana yerləşənlər 1885-ci ilin dekabrına qədər tarixdə bir neçə min nəfərə çatdılar və əyalət rəhbərliyi vəzifəsindən qovuldu. "Şahsevənlər hərbi gücə əl atdılar. Yeri gəlmişkən, şahsevənlər Persia hakimiyyətinin dəhşətli zülmü ilə Muğana köçməyə məcbur olduqlarını elan edərək, İrana qayıtmaqdansa ölümü üstün tutaraq Rusiya təbəəliyini qəbul etmək istəklərini bildirdilər".[39] Şahsevənlərin xahişi təbii ki, təmin olunmadı və 1885-ci il dekabrın 27-də Muğan tamamilə şahsevənlərdən təmizləndi, baxmayaraq ki, İrana belə vaxtsız qayıdış köçəriləri demək olar ki, tamamilə məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qoydu.
Beləliklə, şahsevənlərin Muğan qışlaqları ilə çoxəsrlik əlaqəsi qırıldı və sonuncular tezliklə öz fizioqnomiyalarını dəyişməyə, mədəni torpaqlara çevrilməyə və oturaq əhali ilə dolmağa başladılar. Şahsevənlərin Muğana yenidən gəlməyə son cəhdi 1917-ci il inqilabının ilk illərinə təsadüf edir, o zaman sərhədin denudasiyası və köçərilərin sistemlərdən çıxarılması Persia köçərilərinin çöllərin geniş ərazilərinə axışmasına imkan verirdi. Lakin bu köçəri qayıdış tezliklə aradan qaldırıldı və görünür, uzun müddət, hətta əbədi olmasa da, xüsusən də indi şahsevənləri təşkil etmək vəzifəsini İran hökuməti öz üzərinə götürdüyünə görə onların ən narahat tayfaları tərksilah edildi, peşmenlərin başçıları öldürülmüş və şahsevənlərə nəzarət gücləndirilmişdir. Yeri gəlmişkən, bütün bu hadisələrin nəticəsi dinc Persia kəndlilərinə uzunmüddətli mühacirətdən qayıtmaq imkanı oldu.
Persiaya gedib əkinçiliklə məşğul olmağa başladılar. Muğanın şahsevənlər üçün bağlanmasından sonra yerli oturaq əhalinin və yeni gələn Zaqafqaziya köçərilərinin təhlükəsizliyi təmin edildi və zəmanət verildi. Həm birinci, həm də ikincilər öz mal-qaraları ilə çölün içinə daha dərinə getməyə başladılar. Lənkəran köçərilərinin yerləşməsi Muğanın cənub yarısında, Bolqarçaya yaxın ərazidə daha sabit əhali yaratdı.
Tədqiq olunan hesabatların iqtisadi vəziyyəti ilə bağlı rəqəmsal məlumat. 1895-ci il
| Sıra sayı | Kəndlər | Cəzaya görə siqaret çəkənlərin sayı | Siqaret çəkənlərin sayı | Kişilərin sayı | Qadınların sayı | Malikanə (desyatin) | Bağça/həyət (desyatin) | Meşəlik (desyatin) | Əkinə əlverişli sulama (desyatin) | Sulanmayan və əlverişsiz otlaq (desyatin) | İnəklər | Damazlıq öküz | Camışlar | Körpə heyvanlar | Xırda mal-qara | Ayğırlar | Madyan | Dəvələr | Uzunqulaqlar | Donuzlar | Taxıl anbarı (rublla) | Torpaq (rublla) | Zadəganlar (rublla) | Əhali (rublla) | Hərbi vəzifəyə görə vergi (rublla) |
| 1 | Petropavlovka | 35 | 47 | 79 | 76 | 15 | ,,, | ,,, | 1140 | 4353 | 62 | ,,, | ,,, | 30 | ,,, | 11 | 80 | ,,, | ,,, | 78 | 130 | 175 | 176 | 105 | ,,, |
| 2 | Qalaqayın | 139 | 162 | 448 | 386 | 18 | 3,5 | 1,5 | 660 | 533 | 276 | 124 | 6 | 78 | ,,, | 37 | 68 | ,,, | 5 | ,,, | 695 | 153 | 945 | 310 | 211 |
| 3 | Qıraqlı | 110 | 112 | 355 | 266 | 12 | 1,5 | 15 | 610 | 466 | 250 | 50 | ,,, | 62 | 600 | 7 | 49 | ,,, | ,,, | ,,, | 555 | 75 | 575 | 280 | 190 |
| 4 | Minbaşılı | 35 | 41 | 126 | 90 | 5 | ,,, | ,,, | 180 | 183 | 71 | 35 | 18 | 51 | ,,, | 11 | 20 | ,,, | 2 | ,,, | 175 | 55 | 238 | 156 | 65 |
| 5 | Molday | 34 | 36 | 107 | 72 | 5 | ,,, | 1,2 | 210 | 650 | 100 | 63 | 52 | 72 | 300 | 3 | 45 | ,,, | ,,, | ,,, | 170 | 60 | 231 | 142 | 54 |
| 6 | Saatlı | 42 | 40 | 105 | 86 | 5,5 | ,,, | 3 | 468 | 716 | 105 | 61 | 11 | 55 | ,,, | 8 | 19 | ,,, | ,,, | ,,, | 210 | 50 | 286 | 120 | 65 |
| 7 | Mollavazlı | 70 | 72 | 211 | 188 | 14 | 2 | 3,5 | 301 | 395 | 128 | 72 | 55 | 79 | 1200 | 25 | 61 | ,,, | 12 | ,,, | 350 | 75 | 457 | 224 | 116 |
| 8 | Əlisoltanlı | 62 | 82 | 250 | 175 | 20 | 4 | 3 | 480 | 1023 | 298 | 101 | 103 | 159 | 280 | 10 | 124 | ,,, | 14 | ,,, | 310 | 70 | 422 | 196 | 133 |
| 9 | Potubəyli | 43 | 50 | 135 | 87 | 5 | 2,5 | 10 | 250 | 427,5 | 197 | 62 | 81 | 112 | 100 | 5 | 29 | ,,, | 4 | ,,, | 215 | 128 | 293 | 126 | 70 |
| 10 | Quştan-Qaracalar | 36 | 50 | 92 | 79 | 7 | ,,, | 60 | 220 | 597 | 152 | 65 | 28 | 82 | 800 | 16 | 18 | 19 | ,,, | ,,, | 180 | 85 | 245 | 135 | 60 |
| 11 | Gomuşçu | 24 | 28 | 87 | 50 | 4 | 1 | ,,, | 360 | 815 | 138 | 30 | 41 | 57 | 100 | 11 | 23 | ,,, | ,,, | ,,, | 120 | 85 | 143 | 65 | 33 |
| 12 | Qaralar | 59 | 70 | 215 | 154 | 6 | 3 | 5 | 720 | 1840 | 405 | 103 | 91 | 177 | 1100 | 11 | 78 | 11 | ,,, | ,,, | 295 | 150 | 352 | 128 | 105 |
| 13 | Qaraqaşlı | 25 | 29 | 90 | 49 | 4 | ,,, | 20 | 295 | 476 | 143 | 64 | 20 | 56 | 700 | 7 | 41 | ,,, | ,,, | ,,, | 125 | 50 | 144 | 66 | 64 |
| 14 | Mürsəlli | 42 | 46 | 154 | 96 | 5 | ,,, | ,,, | 520 | 956 | 174 | 93 | 16 | 24 | 1800 | 8 | 31 | 4 | 8 | ,,, | 210 | 60 | 286 | 109 | 72 |
| 15 | Çaxırlı | 23 | 49 | 105 | 88 | 3,5 | ,,, | ,,, | 220 | 980 | 90 | 42 | 13 | 67 | ,,, | 5 | 16 | 3 | ,,, | ,,, | 115 | 50 | 156 | 61 | 52 |
| 16 | Təzəkənd | 23 | 57 | 107 | 90 | 3,1 | 3 | ,,, | 300 | 533 | 70 | ,,, | 104 | 35 | ,,, | 60 | 30 | ,,, | ,,, | ,,, | 184 | ,,, | 150 | 62 | 38 |
| 17 | İsmayıllı | 8 | 11 | 35 | 26 | 2,5 | ,,, | ,,, | 33 | 27,5 | 36 | 12 | 6 | 22 | 50 | 6 | 6 | ,,, | ,,, | ,,, | 16 | 19 | 47 | 24 | 26 |
| 18 | Xoşçobanlı | 20 | 30 | 99 | 96 | 5,5 | ,,, | 2,5 | 100 | 192 | 92 | 60 | 33 | 68 | 20 | 11 | 65 | 9 | 5 | ,,, | 58 | 90 | 173 | 82 | 42 |
| 19 | Yuxarı Otuzikilər | 36 | 34 | 133 | 66 | 7,5 | 1 | 1,5 | 200 | 102 | 61 | 55 | 75 | 81 | 50 | 34 | 25 | ,,, | ,,, | ,,, | 72 | 93 | 214 | 100 | 52 |
| 20 | Yuxarı Qaralar | 30 | 36 | 117 | 74 | 6 | ,,, | ,,, | 144 | 135 | 93 | 62 | 83 | 92 | 227 | 5 | 28 | ,,, | ,,, | ,,, | 60 | 55 | 181 | 84 | 43 |
| 21 | Məşhədi Sultan Muradlı | 14 | 18 | 52 | 24 | 3,5 | 0,5 | ,,, | 40 | 77 | 32 | 25 | 9 | 20 | ,,, | 1 | 8 | ,,, | ,,, | ,,, | 28 | 36 | 83 | 40 | 21 |
| 22 | Çahar | 39 | 58 | 119 | 82 | 5 | 0,5 | 1,5 | 240 | 261 | 48 | 38 | 44 | 68 | 110 | 18 | 31 | 23 | ,,, | ,,, | 78 | 150 | 232 | 140 | 61 |
| 23 | Qara-Qaradonlu | 32 | 38 | 85 | 72 | 14,5 | 2 | 3,5 | 96 | 94 | 68 | 41 | 12 | 31 | ,,, | 9 | 16 | 13 | ,,, | ,,, | 64 | 60 | 199 | 90 | 41 |
| 24 | İmamqulubəyli | 14 | 18 | 59 | 52 | 1,5 | ,,, | ,,, | 42 | 46,5 | 20 | 12 | 5 | 15 | ,,, | 3 | 6 | 8 | ,,, | ,,, | 28 | 27 | 88 | 45 | 26 |
| 25 | Məzrəli | 27 | 35 | 94 | 73 | 2,5 | 0,5 | ,,, | 126,5 | 53,5 | 80 | 45 | 20 | 31 | 500 | 6 | 12 | 6 | ,,, | ,,, | 54 | 54 | 160 | 85 | 48 |
| 26 | Seyidlər | 24 | 35 | 94 | 69 | 2,5 | ,,, | ,,, | 72 | 42 | 50 | 30 | 19 | 27 | ,,, | 5 | 20 | 7 | ,,, | ,,, | 48 | 36 | 143 | 75 | 24 |
İqtisadiyyatı
redaktəMuğan mahalının sakinləri əkinçilik, maldarlıq və pambıqçılıqla məşğul olurdular.
Mədəniyyət
redaktə
"Qalaqayın məscidi"nin daş kitabəsi bu gün də qorunub saxlanılır. Kitabənin üstündə 1657-ci tarixi məscidin inşa olunması qeyd olunmuşdur. Məscid isə özü müasir tiplidir.[41]
Sənətkarlıq
redaktəBuradan böyük ticarət və karvan yolları keçmişdir. Kür və Araz çaylarının sahillərində yaşayan əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik olmuşdur. Maldar tayfalar qış aylarında bu yerlərə qışlağa gəlirdilər. Taxılçılıq, tütün, bostançılıq, heyvandarlıq da əhalinin əsas məşğuliyyəti idi. Oturaq əhali kustar əl əməyi ilə məşğul olur, saxsıdan, metaldan, şüşədən, müxtəlif məmulatlar düzəldir, həsir, xalça, palaz, çuval və s. əşyalar toxuyurdular.
Muğan bölgəsində yaşayan əhalinin məşğuliyyətini əks etdirən materiallar bölgə tarix-diyarşünaslıq muzeyində qorunub saxlanılır.
Bu gün də bir çox sənətkarlıq növləri ilə bir qisim əhali məşğul olur. Taxta işi, dəmirçilik, qalayçılıq, papaqçılıq, pinəçilik, toxuculuq, tikişçilik və s. sahələr inkişaf etdirilir.
Milli geyimlər
redaktəÖtən əsrlərdə qadınlarımız əsasən qırçınlı və büzməli tuman, köynək, yundan əl ilə sırınmış sırıqlı geyinər, başlarına ağ, noxudu kəlağayı, qrebdişin və tirmə şallar örtər, zərbafta ilə işlənmiş yay və qış arxalıqları geyinərdilər.
.jpg)
Kişilər və uşaqlar ətəkləri büzməli şalvarlar geyinər, qışda altdan dizlik, əyinlərinə gödəkçə, sırıqlı, ayaqlarına yun corab və başlarına isə papaq geyinərdilər.[42]
Hakimlər
redaktə- Muradxan sultan Bayburdlu (16-cı əsrin sonu)
- İbrahim xan (17-ci əsrin birinci yarısı)[43]
- Ramazan sultan (?-1727)
- Əliqulu xan Şahsevən (1727-1734)
- Məhəmməd xan (1734-?)
- Səfiqulu xan
- Qiyas xan (1742-1750)
- Həsən xan (1750-1789)
- İbrahim xan (1789-1794)
- Səfi xan Muğanlı (1794-1805)
- Məhəmmədsalah хan (1805-1815)
- Mustafa bəy Muğanlı (1815-1845)
- Rüstəm bəy Məhəmmədsalah хan oğlu (1845-185?)
Mənbə
redaktə- Дренякин И.Т. Описание Ширвана. 1796 г.
- Описание Ширванской провинции, составленное въ 1820 году, по распоряжению главноуправляющего въ Грузии А.П.Ермолова, генералмаером князем Мадатовымъ и действи- тельным статским советником Могилевским. Тифлис: типо- графия Главного Управления наместника Кавказского. 1867. 287.
- Şahin Fərzəliyev - tarix elmləri doktoru, professor. Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi. Bakı. 2012. 336. ISBN 978-9952-453-43-0.
- Nailə Bayramova. Şamaxı xanlığı (PDF). Bakı: Təhsil. 2009.
- "MOḠĀN". Encyclopædia Iranica. 2013-01-21 tarixində arxivləşdirilib.
- COBET ТРУДА И ОБОРОНЫ. KOMИCCИЯ по СБСЛЕДОВАНИЮ МУГАНИ.
ОБЩЕСТВО ОБСЛЕДОВАНИЯ И ИЗУЧЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА. МУГАНЬ И САЛЬЯНСКАЯ СТЕПЬ НАСЕЛЕННО-ЗЕМЛЕПОЛЬЗОВАНИЕ ВОДНОЕ ХОЗЯЙСТВО. (Обследование 1925 г.) БАКУ 1927 год. https://elib.rgo.ru/safe-view/123456789/216490/1/MDAwMDIwNjBfQXZkZWV2LCBNaWto0LBpbCBOaWtvbNCwZXZpY2ggKDE4ODEtKS4gTXVn0LBuYCBpIFPQsGxgLnBkZg==
Qeydlər
redaktə- ↑ Bu tarixi Muğan mahalının yerini 1921-ci ildə Petropavlovka dairəsi aldı. Salyan qəzası VI Ümum-Azərbaycan Sovetlər Qurultayının 8 aprel 1929-cu il tarixli qərarı ilə Azərbaycan SSR-də qəzalar ləğv ediləndən sonra eyni inzibati ərazi çərçivəsində 1929-1930-cu illərdə Muğan mahalı adlanmışdır.
- ↑ 1921-1929-cu illərdə Salyan qəzasının dairəsi,1929-1930-cu illərdə isə ləğv edilmiş Salyan qəzasını əvəzləyən Muğan mahalının dairəsi olmuşdur.
İstinadlar
redaktə- ↑ Mirzə Rəhim Fəna. Qarabağnamələr. Bakı,Şərq-Qərb. 2006. 247. ISBN 9952-34-070-2,978-9952-34-070-9.Orijinal mətn (az.)HÜDUDİ ƏYALƏTİ QARABAĞ-Cənub tərəfdən mis mədənləri olan Qapan dağlarının imtidadilə bir yerdə sariyal ru be məşriq gedir Araz çayınadək. Oradan məcrayi-nəhri-Araz ilə bir yerdə şərqdən gedir ta haman suyun qərbdən şərqə dəryayi-Xəzərə tərəf cari Kür nəhrinin məcrasınadək ki, oradan hər iki nəhrin suyu bir yerə qarışıb axar dəryayə. Bu nöqtə Qalaqayın adlı qəsəbədir ki, sabiqi Mustafaxanlı pristavlığına daxildir.
- ↑ 1 2 Кавказский календарь, 1917. səh. 2–22
- ↑ 1 2 Кавказский календарь, 1913. səh. 140–143
- ↑ 1 2 Nailə Bayramova. Şamaxı xanlığı, 2009. səh. 29
- ↑ Кавказский календарь на 1913 год. səh. 140–143
- ↑ "Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestri. Rayon haqqında məlumat" (az.). Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. 2019-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ Richard Tapper. MOḠĀN Arxivləşdirilib 2023-01-11 at the Wayback Machine // Ираника. January 1, 2000
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-30.
- ↑ Planhol, Xavier de, Kleiss, Wolfram, Schippmann, Klaus, Bosworth, C. Edmund, Kuniholm, Bruce R., Tapper, Richard, Yarshater, Ehsan, Doerfer, Gerhard, Johanson, L., Javadi, Hasan et al., “AZERBAIJAN”, in: Encyclopaedia Iranica Online, © Trustees of Columbia University in the City of New York. Consulted online on 16 July 2023 <http://dx.doi.org/10.1163/2330-4804_EIRO_COM_6200 Arxivləşdirilib 2021-10-20 at the Wayback Machine>
- ↑ Mustafayev, 2018. səh. 154
- ↑ Togan, 1981. səh. 254
- ↑ Ənvər Çingizoğlu. Mosullu oymağı. "Soy" dərgisi, 7 (15), 2008. səh.47–56.
- ↑ "Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti", II cild, Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s. 119
- ↑ N. Bəndəliyev "Dağlıq Şirvanın toponimləri", Bakı, "Elm, s.143–145
- ↑ Бутков П. Г. Материалы для новой истории Кавказа съ 1722 по 1803 годъ. Ч. 1. — Санкт-Петербург, 1869. — С. 249.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2013-06-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-28.
- ↑ Левиатов В.Н., 1948. səh. 41
- ↑ Г.Б. Абдуллаев, 1965. səh. 231
- ↑ ARDTA,iş.581
- ↑ Бутков П.Г., 1868. səh. 246
- ↑ Обозрение Российских владений за Кавказомь въ статистическомъ, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях,cild 3, 1836. səh. 37
- ↑ Броневский С.М., 1823. səh. 433
- ↑ Prof.S.Əliyarlı, 1996. səh. 484
- ↑ Salman Ərzuman oğlu İbişov. "Quba xanlığının əhalisi" (PDF) (az.). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. 2007. 2019-01-23 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- ↑ Г.Б. Абдуллаев, 1965. səh. 233
- ↑ Prof.S.Əliyarlı., 1996. səh. 527
- ↑ Şahin Fərzəliyev - tarix elmləri doktoru, professor. "Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi" (PDF) (az.). Elm. 2012. 2021-08-31 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- ↑ Salman Ərzuman oğlu İbişov. "Quba xanlığının əhalisi" (PDF) (az.). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. 2007. 2019-01-23 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- ↑ Bayramova Nailə. Şamaxı xanlığı (PDF). Bakı: "Təhsil". 2009. səh.44. Archived from the original on 2016-12-28. İstifadə tarixi: 2018-12-10.
- ↑ А.П.Ермолова, генералмаером князем Мадатовы, 1867. səh. 244-253
- ↑ ARDTA, fond 24, siy.1, iş.347, vər.5
- ↑ Бакинская губ. Списки населенных мест Российской Империя по Кавказскому краю, составленные Кавказским Ст. Комитетом. Тифлис, 1870
- ↑ Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Şərq-qərb Bakı-2007. səh.427
- ↑ Muğan mahalı // Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. II cild. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 304. ISBN 978-9952-34-156-0.
- ↑ КАРТА ДЖЕВАДСКАГО УЕЗДА составленная на основании материалов ВОЕННО ТОПОГРАФИЧЕС. ОТДЕЛА КАВКАЗСКАГО ВОЕН. ОКРУГА И СВЕДЕНИЙ Доставленных УЕЗДНЫМ НАЧАЛЬНИКОМ А. В. КИСТЕНЕВЫМ И.И. Вивьен де Шатобрен. 1869 г.
- ↑ П. Г. Бутков, І. С., СПБ, 1869 г. т. 1, стр. 92.
- ↑ ВА. Марков-Шахсевание на Мугани. Приложение в 1-му вып. XVI к Записок" Кави. Отд. ИРГО. Тифлис, 1890 г., стр. 23. Из этого очерка нами заци ствованы все исторические сведения о шахсеванах
- ↑ В. С. Марков, стр. 24-25.
- ↑ В. С. Марков, стр. 51.
- ↑ МИНИСТЕРСТВО ДЕМЛЕДЕЛИЯ И ГОСУДАРСТВЕННЫХЪ ИМУЩЕСТВЪ Изданіе Отдѣла Земельныхъ Улучшений. С. А. Мелик-Саркиван. МУГАНСКАЯ СТЕПЬ. Естественно-историческій и сельско- хозяйственный очеркъ С-ПЕТЕРБУРГЕ. Типографія С.-Петербургскаго Градоначальства, Милліонная ул.у д. № 17. 1897. https://elib.rgo.ru/safe-view/123456789/229610/1/MTgyMDAyNTlfTWVsaWstU2Fya2lzeWFuLCBTZXJnZWkgQXZldGlzb3ZpY2ggKDE4NjYtKS4gTXVnYS5wZGY= Arxivləşdirilib 2024-05-14 at the Wayback Machine https://elib.rgo.ru Arxivləşdirilib 2024-05-14 at the Wayback Machine. səh.75
- ↑ "Управление делами Президента Азербайджанской Республики. Административно-территориальное деление. С. 120" (PDF). 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-06-06.
- ↑ "Mədəniyyət". 2018-12-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-01-14.
- ↑ Sümer F. Safevi tarihi incelemeleri: I. ve II. Abbas devirleri. //Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 69. Ankara, 1990, s. 10-32. (səh.29)
Həmçinin bax
redaktəXarici keçidlər
redaktə- Fariz Xəlilli-Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. "Şirvan xanlığının süqutu: özündən sonra qalanlar…" (az.). Musavat.az. İstifadə tarixi: 2017-04-03.[ölü keçid]
