Vikipediya

İslamın tarixi

(İslam tarixi səhifəsindən yönləndirilmişdir)

İslam tarixi İslam sivilizasiyasının siyasi, sosial, iqtisadi və mədəni inkişafı ilə bağlıdır. Əksər tarixçilərİslamın eramızın 7-ci əsrinin əvvəllərində Məkkə və Mədinədə meydana gəldiyinə inanırlar. Müsəlmanlar İslamı, Adəm, Nuh, Musa, Davud, Süleyman və İsa kimi İbrahim peyğəmbərlərin ilkin inancına, Allahın iradəsinə təslim olmaq kimi qəbul edirlər.

Ənənəvi hesablara görə, İslam peyğəmbəri Məhəmməd 610 -cu ildə yaxınlaşan qiyamət günü ilə müsəlmanların ilahi vəhy qəbul etdiklərini qəbul etməyə, bir Allaha təslim olmağa və yoxsulların qayğısına qalmağa başlayır.[1] Məhəmmədin mesajı bir ovuc ardıcıl ( əshab ) qazandı və görkəmli şəxslərin Məkkəde artan müqaviməti ilə qarşılaşdı.[2][3] 622-ci ildə nüfuzlu əmisi Əbu Talibin ölümü ilə müdafiəsini itirdikdən bir neçə il sonra Yəsrib şəhərinə (indiki Mədinə) hicrət etdi.[2]

Məhəmmədin miladi 632-ci ildə vəfatı ilə müsəlman cəmiyyətinin rəhbəri olaraq yerinə kimin keçəcəyi ilə bağlı fikir ayrılıqları yarandı və Rəşidun xilafəti dövrü başladı.

Əməvi xilafəti eramızın 8-ci əsrində İberiyadan Hind çayına qədər uzandı. Əməvi və Abbasi xəlifəlikləri, Fatimilər, Səlcuqlar, Əyyubilər və Məmlüklər kimi dövlətlər dünyanın ən nüfuzlu dövlətləri arasında idi. Samanilər, Qəznəvilər və Qurilər tərəfindən qurulan farslaşmış imperiyalar texnoloji və inzibati inkişafa töhfə verdi. İslamın Qızıl Dövrü bir çox mədəniyyət və elm mərkəzinin inkişafına səbəb olmuş, mühüm alimlər, astronomlar, riyaziyyatçılar, həkimlər və filosoflar yetişdirmişdir.

13-cü əsrin əvvəllərində Dehli Sultanlığı Hindistanın şimalını fəth etdi, Anadolu Səlcuqlu Sultanlığı və Artuklular kimi türk sülalələri isə 11-12-ci əsrlərdə Anadolunun böyük hissəsini Bizans İmperiyasından aldılar. 13-14-cü əsrlərdə monqol basqınları, Teymur və Qara Ölüm itkisi İrandan Misirə qədər İslam dünyasının ənənəvi mərkəzlərini xeyli zəiflətdi. Sonrasında Teymurilər İntibahı, Qərbi Afrikada Mali İmperiyası və Cənubi Asiyada Benqal Sultanlığı kimi böyük qlobal iqtisadi güclər meydana çıxdı. Müsəlman Morosun Siciliya Əmirliyi və digər İtaliya ərazilərindən qovulmasından və əsarət altına alınmasından sonra[4] İslam İberiyası Rekonkista zamanı tədricən xristian qüvvələri tərəfindən ələ keçirildi. Erkən müasir dövrdə İslam Barıt Dövrü dövlətləri - Osmanlılar, Moğollar və Səfəvilər dünya gücləri kimi meydana çıxdılar.

19- və 20-ci əsrdə müsəlman dünyasının böyük hissəsi Avropa Dövlətlərinin təsiri və ya nəzarəti altına düşdü. Son iki əsrdə müstəqillik əldə etmək və müasir milli dövlətlər qurmaq sə'yləri Fələstin, Kəşmir, Sincan, Çeçenistan, Mərkəzi Afrika Respublikası, Bosniya və Myanma kimi münaqişə bölgələrində, eləcə də bu günə qədər əks olunan problemlərdə parçalanmaları artırıb. Neft bumu Körfəz Əməkdaşlıq Şurasının Ərəb Dövlətlərini sabitləşdirdi və onları kapitalizmə, azad ticarət və turizmə yönəlmiş dünyanın ən böyük neft istehsalçı və ixracatçılarına çevirdi.[5]

Səna əlyazmaları. Ultrabənövşəyi şüalarla görünən “alt mətnlər” bugünkü Qurandan çox fərqlidir. Gerd R. Puin bunun inkişaf edən mətn demək olduğuna inanırdı.[6] Bənzər bir ifadəni "Lorens Konrad" Məhəmmədin tərcümeyi-halı üçün istifadə edir. Çünki onun araşdırmalarına görə, hicri ikinci əsrə qədər İslam elmi Peyğəmbərin doğum tarixinə 85 il müxtəliflik göstərmişdi.
622-750-ci illər arasında İslam Dövləti
  Muhammed, dörd xəlifə və Əməvilər döneminde ele geçirilen topraklar (622-632)

Zaman qrafiki

redaktə

Aşağıdakı qrafik Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl İslam dünyası üçün təxmini vizual bələdçi kimi xidmət edə bilər. Digər mühüm tarixi güc və mədəniyyət mərkəzlərinə Ərəbistan, Mesopotamiya, Fars, Levant (müasir Suriya, Livan, İordaniya və İsrail/Fələstin), Misir, Məqrib (Afrikanın şimal-qərbi ) Əndəlüs, Transoxiana, Hindistan (o cümlədən müasir Pakistan, Şimali Hindistan və Banqladeş) və Anadolu daxildir.

Sultanate of RumMughal EmpireDelhi SultanateGhaznavidsvariousMongolsvariousvariousKhedivateQajarsSafavidsMongolsOttomansMamluksAyyubidsFatimidsAbbasid CaliphateUmayyadsRashidun
Tarixlər təxminidir, ətraflı məlumat üçün xüsusi məqalələrə baxın.

İlkin mənbələr və tarixşünaslıq

redaktə

(Həmçinin bax : İslam: Anlatılmamış Hekayə, İslamı başqalarının Gördüyü kimi Görmək )

İslam tarixinin ən erkən dövrlərinin tədqiqi çətindir.[7] Məsələn, İslamın mənşəyi ilə bağlı ən mühüm tarixşünaslıq mənbəsi Təbərinin əsəridir.[8] Təbəri öz dövrünün standartlarına görə mükəmməl tarixçi olsa da, o, hadisələrdən bir neçə nəsil sonra tarix və izahatlarında İslam inancları üçün məqbul sayılan mifik, stereotip, təhrif olunmuş mübahisəli təsvirlərdən çox istifadə etmişdir. Təbəri 923-cü ildə vəfat etmişdir.[8]

Tarixşünaslıqda mövcud mənbələrlə necə məşğul olacağına dair müxtəlif baxışlar erkən İslam tarixinə baxmaq üçün dörd fərqli yanaşmanın inkişafına səbəb oldu.[7]

 
Rəşidun xilafətinin sikkəsi. Bizans təqlidi. (647-670). Bizans fiquru ilə ( 2. Əsa və səlibçi kürəsini tutan Constans Crusader. )
 
Rəşidun Xilafətinin İslam sikkələri. (656). Sasani hökmdarı II.Xosrovu təqlid edən büst, Ay-ulduz, Bəsmələ[9] Zərdüşti atəşi. Bir çox hallarda əvvəlcə problem olmayan relyef və şəkillər [10], üləma təfsirləri ilə günah, digər inancları təmsil edən simvollar isə küfr hesab edilərək ictimai həyatdan tamamilə kənarlaşdırılır.[11] (Revizionist məktəbə görə, bu gün İslamın yayılması adlandırılan genişlənmənin dini deyil, dünyəvi ərəb ekspansiyası olduğuna dair sübutlardan.[12] )
  • Təsviri üsul İslam ənənələrinin konturlarından istifadə edir, bu mənbələrdə möcüzə hekayələri və inanca əsaslanan iddialar üçün düzəlişlər edilir.[7] Edvard Gibbon və Qustav Veyl təsviri üsula əməl edən ilk tarixçilərdən bəzilərini təmsil edirlər.
  • “Mənbə tənqidi metodu” hansı informasiya mənbələrinin mənbələrə qarşı zəif olduğunu müəyyən etmək və bununla da saxta materialları ayırd etmək üçün bütün mənbələri müqayisə etməyə çalışır.[7] Uilyam Montqomeri Vatın işi və Vilferd Madelunqun işi iki tənqidi nümunədir.
  • Ənənəvi tənqid metodunda mənbələrin mənşəyi və ötürmə tarixi qeyri-müəyyən olan şifahi ənənələrə əsaslandığı və buna görə də onlara çox diqqətlə yanaşıldığı hesab edilir.[7] İqnaz Qoldziher ənənə-tənqid metodunun qabaqcıllarından biri idi və Uri Rubin müasir nümunə göstərir.
  • Skeptik metod ənənəvi mənbələrdəki demək olar ki, bütün materiallara şübhə yaradır ki, hər hansı mümkün tarixi nüvəni təhrif olunmuş və uydurma materialdan deşifrə etmək çox çətindir.[7] Skeptik metodun ilk nümunəsi Con Uansbroun işidir.

Müxtəlif üsulların populyarlığı tədqiqatların əhatə dairəsinə görə dəyişir. Erkən İslam tarixinə təsviri yanaşma daha populyardır. İslamın başlanğıcına dərindən nəzər salan alimlər mənbə və ənənə tənqidi üsullarına daha çox üstünlük verirlər.[7]

 
Məhəmmədin mübahisəli məktublarından biri; Məhəmmədin möhürü olan Misirli Müqavqisə göndərilən məktub. Məktublar (1858-ci ildə Misirdə aşkar edilmişdir) iki problem yaradır; 1- Bu məktubların aşkar edilməsi, tarixi və həqiqiliyi, 2- Məhəmmədin nümunəsini izlədiyi güman edilən Raşidin xəlifələrindən heç birinin sənədləşdirilməməsi, vali, sərkərdə və digər dövlət başçıları ilə yazışmaları, həmçinin pul və daş yazılar, onların real şəxs olub-olmaması sualına səbəb olub.[13]

8-ci əsrin sonrasında mənbələrin keyfiyyəti yüksəlir və mənbələr bu dövrdə daha müasir hesabatlar verməyə başlayır, mövcud tarixi hesabların keyfiyyəti yüksəlir və rəsmi sənədlər, yazışmalar və şeirlər kimi yeni sənədli mənbələr əldə edilir.[8] İslamdan əvvəlki mənbələrdə də keyfiyyət üstündür. Xüsusilə, eramızın 6-cı əsrində Sasanilərin təsir dairəsindən mənbələr zəif, Bizans ərazilərinə aid mənbələr isə Suriya və İraq üçün suriyalı xristian mənbələri ilə tamam keyfiyyətə malikdir.[8]

İslamın mənşəyinin; Quranda adı keçən Bəkkə/Məkkə və Məscidül-Haramın yerlərinin müəyyən edilməsində ilkin qiblə araşdırmaları mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

İslamın mənşəyi ilə bağlı, tarixçilər arasında yekdil fikir yox və müxtəlif yerlərdə ziddiyyətli tezislər irəli sürülür.

Yeni əsərlər, Əbdülməlik b. Mərvanə qədər davam edən tarixinin müstəqil bir məcrada getdiyinə inanmaq əvəzinə, Sasani və Bizansın (vassal hökumətlərin) təsiri altında bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edərək inkişaf edən, Əməvi-Abbasi və ya Sünni-Şiə kimi siyasi-dini parçalanmalar üçün infrastruktur hazırlayan bir məcrada getdiyini ortaya qoyur.[14] İslamın mənşəyi və yayılması paralel şəkildə davam etdi ki, mərkəzi Dəməşqdə olan dil, din və dövlət quruculuğu Qurana son şəklini verən Həccac və ərəb dilini rəsmi dil qəbul edən Əbdülməliklə birlikdə aparıldı.

 
Kasr'ül-Bint Petra, İordaniya, Petra Revizyonist məktəbə görə İslamın mənşəyindən biri ola bilər.

Quranın ilk yazı yeri olaraq Məkkə və qiblə 1970-ci illərdən bəri müzakirə mövzusudur. Məkkənin arxeoloji tədqiqatlarda islamdan əvvəlki dövrlərə getməyən yeni bir şəhər kimi meydana çıxması, adının VIII əsrdən əvvəl tarixi mənbə və xəritələrdə qeyd olunmaması,[15] ticarət yollarının üzərində olmaması və ərazisi əkinçilik üçün yararsızlıyı[16] İslamın tarixi ilə bağlı da ipucu verən hədis rəvayətlərindəki bəzi yer adları və xüsusiyyətlərlə uyğunsuzluq kimi səbəblərə görə sonradan Revizionist İslam Araşdırmaları Məktəbi adlandırılan tarixçilər, Məhəmmədin uydurma (yaxud Patricia Crone və Michael Cook kimi digərləri isə real, lakin daha şimalda yaşamış) bir şəxsiyyət ola biləcəyinə inanırdılar. Onların sözlərinə görə, “Məscidül-Haram” Şimal-Qərbi Ərəbistan yarımadasında yerləşirdi. (Nəqliyyat mədəniyyətinə əsaslanan klassik əsərlərdə ifadə edildiyi kimi indiki Məkkədə deyil)[17][18][19][20][21]

İslamın ortaya çıxışında Ərəbistanda bir çox regional dil və əlifba istifadə olunurdu. Quran yazısında istifadə edilən dil və əlifban şimalda inkişaf edən, Suriya və Kufəyə uzanan Nebati-Aramaic dil (Nəbatilər Aramilər ilk dövr ərəb dili) olduğu görülür.[22][23] Əməvi xəlifəsi Əbdülməlik dövründə əlifba və onun son şəklini verərək rəsmiləşdirilən və bu dil dövlətin rəsmi dili olan Quran ilə digər bölgələrə sürətlə yayıldı.(bax: Ərəb istilaları; ərəbləşdirmə ) [24][25][26] Eyni dövrdə Hicaz və Yəməndə Yəmən dili və əlifbasından istifadə edilmişdir.

Ənənəvi tarixşünaslıqda da ifadə olunar ki, Müaviyənin ölümündən sonra yaranan qarışıqlıqda Kəbənin Yezidin əsgərləri tərəfindən dağıdılması[27] Kəbənin ilkin formasına uyğun olaraq yenidən qurulması uzun müddət müzakirə edilmiş, lakin bu həyata keçirilə bilməmişdi. Bəzi araşdırmalar bu dağıntının Petrada baş verdiyini göstərir.[28]

 
II. Müaviyə İbn Zübeyrin ölümündən sonra təqribi domen

Dan Gibson, "Quran Coğrafiyası" adı ilə nəşr etdirdiyi araşdırmasına görə ən qədim məscidlərin mihrabları Petranı[29] göstərirdi. Onun fikrincə, Quranda qeyd olunan “bekke” və ya “makke” sözləri də Petranı ifadə edən sözlər olub, ayə, hədis və sira mənbələrindəki bəzi ipuçlarına görə Məhəmməd Petrada yaşamış və oradan Mədinəyə hicrət etmişdi. Onun fikrincə Müsəlmanların birinci qibləsi Məscidül-Əqsa deyil, Petrada Əl-Lat məbədi kimi istifadə edilən kubik quruluş olmalı idi.

İkinci Fitnə adlandırılan Abdullah ibn Zübeyr qiyamı zamanında bu tikili katapultlarla dağıdılmış və İbn Zübeyr Kəbədən qara daşı götürərək, Əməvilərin hücumlarından uzaq, bugünkü Məkkənin yerinə köçürmüş və yeni məbəd binanı burada tikmişdi. Əməvilərə qarşı Abbasilərin dəstəyini qazanan yeni məkan bir neçə əsrlik keçid dövrünün sonunda tamamilə mənimsənildi və yeni tikilən məscidlərin istiqaməti Məkkəyə doğru tikilməyə başlandı. Lakin Əməvilərin təsiri ilə Şimali Afrika və Əndəlüs məscidləri öz istiqamətlərini başqa istiqamətə çevirərək yeni qibləyə qarşı çıxmaqda davam edirdilər.[30]

Mövzu ilə bağlı irəli sürülən başqa bir iddia isə “bekke”nin bekaa bağlı olaraq qəbul edilən Qüds şəhəri olmasıdır.[31][32]

 
Ptolemey Dünya xəritəsi, (Ptolemey Coğrafiyası (təxminən 150), Yenidən qurulmuşdur

Ənənəvi baxışın arqumentləri; Qiblə ilə bağlı araşdırma nəticələri ilk müsəlmanların Kəbənin yerini düzgün hesablaya bilmədikləriyle izah edilir.[33][34][35] 7-ci əsr Yuhanna bar Penkaye və 8-ci əsr Theophanis kimi yazıçılar Məkkənin adını çəkmişlərdi.[36][37] Başqa bir arqument budur ki, Quranda bütpərəst əməllərə tez-tez istinad edilirdi. Petra və digər Bizans əyalətlərində bütpərəstlik çox əvvəllər qadağan edilmişdi.[38] Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Məkkə bölgəsində bir kitabə tapılıb.[39] Mənbələrə görə bu yazı 660-cı illərdə Ömər tərəfindən Məkkəyə vali təyin edilmiş Xalid bin Vəlidin oğlu Əbdürrəhman bin Xalid tərəfindən yazılmışdı.[39] Robert Hoyland ərazidə o dövrə aid qəbir mətnləri, qraffiti və daş yazılar üzərində ərəbcə yazılar tapır.[40][41]

Ptolemey (100-170) Ərəbistanda "Makoraba" adlı bir şəhərin daxil edildiyi 50 şəhərin siyahısını nəşr etmişdi.Ptolemeyin qeyd etdiyi Makorabanın əsl Məkkə olduğuna dair müasir elmdə ümumi fikir mövcud olsa da, bəzi alimlər bu qənaətə şübhə ilə yanaşırlar. Müasir məlumatlardan istifadə edərək, Məkkəni əlaqəli olanbileceyi qədim yer adlarıyla uyğunlaşdırmağa meylli və bu münasibəti saxtalaşdıran araşdırmalar bu gün də davam edir.[42][43]

Digər tərəfdən xəritəli Coğrafiyanın sağ qalan ən erkən əlyazmaları 12-ci əsrin sonlarında Bizansdan gəlirdi. Ptolemeyin öz xəritələrini çəkdiyinə dair konkret sübut yoxdur. Bunun əvəzinə o, coğrafi məlumatları rəqəmsal formada bir sıra rəqəmlər və diaqramlardan istifadə edərək ötürdü. Lakin o, baş meridianı möhkəm müəyyən edə bilmədiyi üçün verdiyi koordinatlar səhv idi.[44] Macoraba və digər yaşayış məntəqələri bu xəritələrin Ptolemeyə aid olan daha sonrakı əsrlərə aid versiyalarında xatırlanır.

Süryani yazıçıları Yuhanna bar Penkaye[36][37] və Con Damaskin Məkkəni səhrada bir yer adlandırırlar[45] və yazılan əsərlər geolokasiyadan uzaqdır. Bundan əlavə, ərəblərin kub şəklində və İslamdan əvvəlki Ərəbistanda yayılmış büt evlərinə Kəbə adını verdiyi məlumdur.[46] İslamlaşma dövründə bu tikililərin dağıdılması ilə müsəlmanlar arasında Məkkədə yalnız bir Kəbə olduğu təsəvvürü formalaşdı.

Rəvayətçiliye əsaslanan əsərlərdən başqa İslamın ilkin nə zaman yarandığı, hansı coğrafiyada doğulduğu və dünyaya yayıldığı bu gün də qeyri-müəyyən olaraq qalır və bu mövzuda müxtəlif coğrafiyalara işarə edən tapıntılar irəli sürülür.[47] Müzakirələrdə Petradan başqa, Kufe və Hire (Cənubi İraq) bölgələri önə çıxır. İstifadə olunan Bizans salnamələri və xristian ruhanilərinin qeydləri, Abbasilər dövründə İslam hekayəsinin yazılması prosesində iştirak etmiş hədis və tarixçilərin yaşayış yerləri, Hire, Yəsrib kimi bəzi qədim şəhərlərin adları və digər tapıntılar Quranın mədəni coğrafiyaya işarə edən məzmunu və s. ) Məhəmmədin və ilk İslam coğrafiyasının Cənubi İraq bölgəsi ilə əlaqələndirilməsinə və Məhəmmədin həyat hekayəsinin birdən çox insanın hekayələrinin birləşməsindən ibarət ola biləcəyi qənaətinə gətirib çıxardı.[18][48][49][50][51][52][53][54][55][56][57][58][59]

Ənənəvi siyəri tarixi tədqiqat məlumatları ilə böyük ölçüdə uzlaşdıran senariyə görə, Məhəmməd Tay qəbiləsinden Sasani imperiyasına sadiq, Ləxmi paytaxtı Hiranın valisi idi.[60] Ancaq 590-628-ci illər arasında Sasani lideri II. Xosrav Ləhmiləri səpələyib qərbə, Sinaya doğru sürdü. Xosrov bununla da kifayətlənməyib, sonrakı dövrdə Petra üzərinə yürüş etdi və Məhəmməd cənuba Yəsribə köçməli oldu və burada öz dövlətini bərpa etdi. Məkkə isə Əməvilərə qarşı Abdullah bin Zübeyri dəstəkləyən Abbasilər dövründə Petra və Qüds modeli ilə dizayn edilmişdir.[61]

İslamın mənşəyi

redaktə
 
Ərəbistan Məhəmmədin rəhbərliyi altında birləşdi (7-ci əsr)

İslam son antik dövrdə Yaxın Şərqin sosial, siyasi, iqtisadi və dini kontekstində yaranmışdır.[8] Eramızın 6-cı əsrinin ikinci yarısında İslamdan əvvəlki Ərəbistanda siyasi nizamsızlıq müşahidə edildi və kommunikasiya yolları təhlükəsiz deyildi. Böhranda dini təfriqələr də mühüm rol oynadı. Yəhudilik eramızın 380-ci ildən sonra Yəməndə Himyar Krallığı, xristianlıq isə Fars körfəzində kök saldı.[2] Dində kollektiv məsələdən çox “mənəvi forma” həsrəti də var idi və din seçimi “fərdi bir məsələydi.[2]

Bəzi ərəblər yad bir dinə keçmək istəməsələr də, İbrahimi dinlər "intellektual və mənəvi istinad nöqtələri" təmin etdi və arami dilindən yəhudi və xristian sitatları bütün yarımadada ərəb dilinin qədim bütpərəst lüğətini əvəz etməyə başladı. Özlərini həm İbrahimi dinlərdən, həm də ənənəvi ərəb çoxallahlılığından fərqləndirməyə çalışan bir qrup monoteist (Həniflər) İslamdan əvvəlki dinlərini hər şeyi əhatə edən ata tanrı kimi Allahla əvəz etdilər və onu Yəhudi Yahve və Xristian Yehova ilə sərbəstçə eyniləşdirdilər.[62] Onların fikrincə, Məkkə əvvəlcə patriarx İbrahim tərəfindən əsası qoyulmuş yeganə həqiqi din hesab edilən bu monoteist inanca həsr edilmişdir.[62]

Məhəmmədin həyatı ilə bağlı sira və hədis külliyatlarında toplanmış məlumatların Məhəmmədin həyatından 150-200 il sonra qeyd olunmağa başlayan şifahi mədəniyyət məhsulları kimi ortaya çıxması və onun əsrlər boyu artması diqqət çəkir. Bu rəvayətlər qeyri-islami mənbələr tərəfindən dəstəklənmir və öz daxilində ziddiyyətlər ehtiva edir. Şayiələrə əsaslanan hekayələr zaman keçdikcə dəyişir və bir neçə nəsildən sonra tarixi reallıqdan tamamilə uzaqlaşır.[63] Hədis və sira mənbələrində Məhəmmədin həyatı ilə heç bir əlaqəsi olmayan əhvalatların bəzi dəyişikliklər edilərək Məhəmmədin hekayətinə əlavə oluna biləcəyi qeyd edilir. Sami Ezzib, bu mövzuda diqqət çəkən bir açıqlama ilə, Xeybərin fəthi və Qureyza qırğını kimi mövzuların yəhudilərin müqəddəs kitabında yer aldığını, lakin bu mənbəyə görə yəhudilərin qeyri-yəhudiləri qətlə yetirdikləri məlumatını verir.[64]

İslam peyğəmbəri Məhəmməd ənənəvi hesablara görə 570-ci ildə Məkkədə anadan olmuşdur.[65] Ailəsi Məkkənin baş qəbiləsi və Qərbi Ərəbistanda hakim qüvvə olan Qüreyş qəbiləsinə mənsub idi.[2] Anarxiyanın təsirlərinə qarşı çıxmaq üçün onlar hər cür zorakılığın qadağan edildiyi və səyahətin təhlükəsiz olduğu “müqəddəs aylar” institutunu dəstəklədilər. Məkkə və onun ətrafındakı politeist Kəbə məbədi şəhər üçün əhəmiyyətli iqtisadi nəticələri olan məşhur ziyarət yeri idi.[2]

 
Birmingem əlyazması eramızdan əvvəl 568 və 645-ci illərə aiddir.

Çox güman ki Məhəmməd "yəhudi inanc və adətlərindən xəbərdar" və Həniflərlə də tanış idi.[62] Həniflər kimi Təhannütlə məşğul olur, Hira dağında tənhalığa çəkilir və "bütpərəstlikdən uzaqlaşırdı".[66] Təxminən 40 yaşında Hira dağında sonralar Quranı formalaşdıracaq olan Cəbrail mələk vasitəsilə müsəlmanların ilahi vəhy qəbul etdiklərini almağa başladı. Bu ilhamlar onu əvvəllər Yəhudilik və Xristianlıqda kodlaşdırılmış peyğəmbərlik ənənəsinin son ifadəsi kimi sərt monoteizmi elan etməyə, ictimaiyyəti yaxınlaşan Qiyamət Günündən xəbərdar etməyə və şəhərinin sosial ədalətsizliklərini pisləməyə sövq etdi.[1] Məhəmmədin mesajı bir ovuc ardıcıl (əshab) yanında Məkkəlilərin artan müqaviməti ilə de qarşılaşdı.[3] 622-ci ildə nüfuzlu əmisi Əbu Talib bin Əbdülmütəlibin ölümü ilə himayəsini itirdikdən bir neçə il sonra ardıcılları ilə birlikdə Yəsrib şəhərinə (sonradan Mədinə) hicrət etdi.[8] Sonrakı nəsillər hicrət kimi tanınan bu hadisəni İslam dövrünün başlanğıcı hesab edirdilər.

Mədinə konstitusiyası müddəalarına əsasən şəhərin müxtəlif icmaları arasında hakim kimi qəbul edildiyi Yəsribdə Qurandan yeni ayələrin köməyi ilə hüquqi və dini məsələlərə rəhbərlikle yeni İslam cəmiyyətinin əsaslarını qoymağa başladı. Bu dövrün surələri onun İncildəki uzun peyğəmbərlər cərgəsindəki yerini vurğulamaqla yanaşı, mesajını xristianlıq və yəhudilikdən fərqləndirirdi.[2] Yəsrib bölgəsində Məkkə ərəbləri ilə yəhudi qəbilələri arasında silahlı qarşıdurma baş verdi. Bir sıra hərbi qarşıdurma və siyasi manevrlərdən sonra Məhəmməd miladi 629-cu ildə Məkkə və Qureyşin beyətini təmin edə bildi.[2] Onun 632 -ci ildə vəfatına qədər qalan müddət ərzində Ərəbistan yarımadasındakı qəbilə başçıları bəziləri ittifaq şərtləri altında, digərləri onun peyğəmbərlik iddialarını, o cümlədən islami qaydalara riayət etməyi və bir neçə vəkil (vali), möminlər ordusu və dövlət xəzinəsindən ibarət hökumətinə zəkat ödəməyi qəbul edən müxtəlif müqavilələr bağladılar.[2]

 
Kənan tanrısı El heykəli. (1400-1200 BC, Megiddo.) Bu ad İslamda Cəbrayıl, Mikayıl, Əzrail, İsmayıl, İsrail kimi mürəkkəb adlarla özünü göstərməkdə davam edir.[67] Məsələn, Cəbrayıl "El gücüdür".

İslamşünaslıq sahəsində Məhəmmədin siyasi çalarları, ömürlük İslama dəvət fəaliyyəti və niyyətləri həm müsəlman, həm də qeyri-müsəlman alimləri arasında mübahisəli mövzudur. Müxtəlif yazıçılar, islam fəalları və İslam tarixçiləri Məhəmmədin İslamdan əvvəlki ərəb cəmiyyəti və dininin yaranması kontekstində onun dini-siyasi missiyası ilə bağlı niyyətləri və ambisiyaları haqqında müxtəlif anlayışlar təklif etmişlər.[2]

Raşidi xilafəti

redaktə
 
Üçüncü Rəşid xəlifə Osmanın dövründə Rəşid Xəlifələr İmperiyası zirvəsində (654 m.)

Məhəmmədin ölümündən sonra icması xəlifə titulu doğuran yeni bir rəhbər təyin etməli idi. Beləliklə, sonrakı İslam imperiyaları " xilafətlər " [2][2] silsiləsi kimi tanındı. Erkən İslam imperiyasını idarə edən dörd xəlifə Əbu Bəkr (632-634), Ömər ibn Xəttab (634-644), Osman (644) -656) və Əli (656-661) sünni islamında rəşidun (“sağ yönlü”) xəlifələr kimi tanınır.[2] Onlar Fars, Levant, Misir və Şimali Afrika vasitəsilə erkən müsəlman fəthlərinin birinci mərhələsini həyata keçirdilər.[2]

Bu dövr İslamda ən böyük siyasi inkişaf Əməvi Xilafətinin böyüməsi, eləcə də varislik üzərində mübahisədən qaynaqlanan Xarici, Sünni və Şiə müsəlmanları arasında məzhəb və siyasi parçalanma idi. Sünnilər xəlifənin Məhəmmədin qəbiləsindən olan Qureyşdən seçilərək ərəblər arasında xidmət edə biləcəyinə, Şiələr isə xəlifə titulu Məhəmmədin nəslindən miras alınmalı olduğuna inanırdılar. Şiəlikdə Əli və onun ilk oğlu Həsəndən başqa, bütün xəlifələr əslində qeyri-qanuni qəsbkarlar qəbul edildi.[2] Amma sünni məzhəbi İran və Oman istisna olmaqla, İslam dünyasının əksər yerlərində qalib gəldi. Məhəmmədin ən yaxın dostları və ondan sonrakı "dörd xəlifə" İslam imperiyasını Qüds, Ktesifon və Dəməşqi əhatə edəcək şəkildə genişləndirməyə davam edərək Sindhəqədər ərəb müsəlman ordularını göndərdilər. Erkən İslam imperiyası Əməvi sülaləsinin hakimiyyəti altında Əndəlusiyadan (Müsəlman İberiya) Pəncab bölgəsinə qədər uzanırdı.

Məhəmmədin ölümündən sonra yaxın dostu Əbu Bəkr ilk xəlifə seçildi. Xilafət nübüvvətdən başqa bir dini nüfuz havasını saxlayırdı.[2] Bəzi ərəb qəbilə başçıları Məhəmmədlə olan müqavilələri Əbu Bəkrlə davam etdirmək və zəkat ödəməkden imtina etdi, bəziləri isə özlərini peyğəmbər adlandırdılar. Əbu Bəkr öz nüfuzunu Ridda döyüşləri kimi tanınan hərbi kampaniya ilə təsdiqlədi.[68] İkinci xəlifə Ömər ibn Xəttabın hakimiyyətinin sonunda indi məğlub olmuş üsyançılar[69] və keçmiş imperator köməkçi qoşunlarının[70] döyüşdə sərtləşmiş cərgələri ilə şişirdilmiş ərəb orduları Suriya və Misir kimi Bizans əyalətlərini işğal etdilər. Sasanilər qərb torpaqlarını itirdilər və İranın qalan hissəsi də tezliklə onun ardınca getdi.[2]

 
Rəşidin xilafət sikkəsi, üzərində Sasani rəmzləri (ay-ulduz, atəş məbədi, son imperator 2. Üzərində Hüsrev şəkli olan sikkələrin kənarına Bismillah ifadəsini əlavə edərək istifadə etdilər.[71] Xaçlı sikkələr və Bizans imperatoru təsvirləri də eyni üsulla istifadə edilmişdir.
  1. ↑ 1 2 "Key themes in these early recitations include the idea of the moral responsibility of man who was created by God and the idea of the judgment to take place on the day of resurrection. [...] Another major theme of Muhammad's early preaching, [... is that] there is a power greater than man's, and that the wise will acknowledge this power and cease their greed and suppression of the poor." F. Buhl & A.T. Welch, Encyclopaedia of Islam 2nd ed., "Muhammad", vol. 7, p. 363.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 (#empty_citation)
  3. ↑ 1 2 "At first Muhammad met with no serious opposition [...] He was only gradually led to attack on principle the gods of Mecca. [...] Meccan merchants then discovered that a religious revolution might be dangerous to their fairs and their trade." F. Buhl & A.T. Welch, Encyclopaedia of Islam 2nd ed., "Muhammad", vol. 7, p. 364.
  4. ↑ Julie Taylor, Muslims in Medieval Italy: The Colony at Lucera, (Rowman & Littlefield Inc., 2003), 18.
  5. ↑ "International – U.S. Energy Information Administration (EIA)". eia.gov. 28 Şubat 2011 tarixində arxivləşdirilib.
  6. ↑ "What Is the Koran?". The Atlantic. 1 Ocak 1999. 25 Ağustos 2012 tarixində arxivləşdirilib.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Donner, 2010
  8. ↑ 1 2 3 4 5 6 Robinson, 2010
  9. ↑ https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/395839
  10. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 24 Mart 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 Nisan 2022.
  11. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 7 Nisan 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 Nisan 2022.
  12. ↑ Robert G. Hoyland: In God's Path. The Arab Conquests and the Creation of an Islamic Empire [tr: Allah'ın Yolunda. Arap Fetihleri ve İslam İmparatorluğunun Yaratılışı] (2015)
  13. ↑ Hoyland, In God's Path, 2015: p. 98
  14. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 10 Kasım 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 Ekim 2021.
  15. ↑ Holland, Tom; In the Shadow of the Sword; Little, Brown; 2012; s. 303: ‘Otherwise, in all the vast corpus of ancient literature, there is not a single reference to Mecca – not one’
  16. ↑ Crone, Patricia; Meccan Trade and the Rise of Islam, 1987, s. 7
  17. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 24 Mart 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 Mart 2021.
  18. ↑ 1 2 "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 12 Nisan 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  19. ↑ Meccan Trade And The Rise Of Islam, (Princeton, U.S.A: Princeton University Press, 1987
  20. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 12 Nisan 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 Nisan 2022.
  21. ↑ "Britain: Islam Documentary Cancelled Amid Threats of Physical Violence". Gatestone Institute. 21 Eylül 2012. 24 Eylül 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 Mayıs 2019.
  22. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 29 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 Eylül 2021.
  23. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 29 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 Eylül 2021.
  24. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 29 Haziran 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  25. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 29 Haziran 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  26. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 9 Temmuz 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  27. ↑ Orhan Gökdemir, Din ve Devrim, İstanbul: Destek Yayınları. 2010. s. 64
  28. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 29 Nisan 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 Nisan 2022.
  29. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 14 Aralık 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 Ocak 2021.
  30. ↑ Dan Gibson: Qur'ānic Geography (2011)
  31. ↑ ""Muhammed Nerdeydi", 19.org". 29 Ocak 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 Ocak 2020.
  32. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 4 Ağustos 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 Nisan 2022.
  33. ↑ King, David A. The Petra Fallacy
  34. ↑ NDTV, 200 Mecca mosques face wrong direction?, 06/04/2009
  35. ↑ BBC News, Mecca mosques 'wrongly aligned', 05/04/2009
  36. ↑ 1 2 S. Brock, A brief outline of Syriac Literature, Moran Etho 9, Kottayam, Kerala: SEERI (1997), pp.56-57, 135
  37. ↑ 1 2 Hoyland, Robert G. Seeing Islam as Others Saw It: A Survey and Evaluation of Christian, Jewish and Zoroastrian Writings on Early Islam;s. 197. The Darwin Press, Inc. (January 1, 1998).
  38. ↑ Nicolai Sinai, The Qur’an: A historical-critical introduction (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017) s. 61.
  39. ↑ 1 2 Robert G. Hoyland, "Epigraphy And The Linguistic Background To The Qur'an".
  40. ↑ Hoyland, "Epigraphy and the Linguistic Background to the Quran", 2008 s.53-56, 61-64
  41. ↑ "IQSA Zoom Seminar #7 Robert Hoyland, "'Arabi and A'jami in the Qur'an: The Language of Revelation.."". IQSA Online. 1 Kasım 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 Eylül 2021.
  42. ↑ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 7 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 Nisan 2022.
  43. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 14 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  44. ↑ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 23 Ekim 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 Nisan 2022.
  45. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 27 Temmuz 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 Nisan 2022.
  46. ↑ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 18 Temmuz 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 11 Haziran 2022.
  47. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 13 Mayıs 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 Eylül 2020.
  48. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 27 Mayıs 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 Haziran 2021.
  49. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 23 Nisan 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 Nisan 2021.
  50. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  51. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 27 Mayıs 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 Haziran 2021.
  52. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  53. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  54. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  55. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  56. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  57. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 Nisan 2022.
  58. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  59. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Eylül 2021.
  60. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 29 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 Eylül 2021.
  61. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 20 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 Eylül 2021.
  62. ↑ 1 2 3 Rogerson, 2010
  63. ↑ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 19 Ağustos 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 10 Eylül 2020.
  64. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 22 Haziran 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 Haziran 2021.
  65. ↑ "The very first question a biographer has to ask, namely when the person was born, cannot be answered precisely for Muhammad. [...] Muhammad's biographers usually make him 40 or sometimes 43 years old at the time of his call to be a prophet, which [...] would put the year of his birth at about 570 A.D." F. Buhl & A.T. Welch, Encyclopaedia of Islam 2nd ed., "Muhammad", vol. 7, p. 361.
  66. ↑ Bleeker, 1968
  67. ↑ https://web.archive.org/web/20200723114703/https://www.mutlakbilim.com/islamiyet/#dipnot-115
  68. ↑ "The immediate outcome of the Muslim victories was turmoil. Medina's victories led allied tribes to attack the non-aligned to compensate for their own losses. The pressure drove tribes [...] across the imperial frontiers. The Bakr tribe, which had defeated a Persian detachment in 606, joined forces with the Muslims and led them on a raid in southern Iraq [...] A similar spilling over of tribal raiding occurred on the Syrian frontiers. Abu Bakr encouraged these movements [...] What began as inter-tribal skirmishing to consolidate a political confederation in Arabia ended as a full-scale war against the two empires."Lapidus, (2002)
  69. ↑ "In dealing with captured leaders Abu Bakr showed great clemency, and many became active supporters of the cause of Islam." W. Montgomery Watt, Encyclopaedia of Islam 2nd ed., "Abu Bakr", vol. 1, p. 110. "Umar's subsequent decision (reversing the exclusionary policy of Abu Bakr) to allow those tribes which had rebelled during the course of the Ridda wars and been subdued to participate in the expanding incursions into and attacks on the Fertile Crescent [...] incorporated the defeated Arabs into the polity as Muslims." Berkey, (2003)
  70. ↑ [N]on-Muslim sources allow us to perceive an additional advantage, namely, that Arabs had been serving in the armies of Byzantium and Persia long before Islam; they had acquired valuable training in the weaponry and military tactics of the empires and had become to some degree acculturated to their ways. In fact, these sources hint that we should view many in Muhammad’s west Arabian coalition, its settled members as well as its nomads, not so much as outsiders seeking to despoil the empires but as insiders trying to grab a share of the wealth of their imperial masters.Hoyland, (2014)
  71. ↑ As the Arabs of the Ḥejāz had used the drahms of the Sasanian emperors, the only silver coinage in the world at that time, it was natural for them to leave many of the Sasanian mints in operation, striking coins like those of the emperors in every detail except for the addition of brief Arabic inscriptions like besmellāh in the margins.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İslamın_tarixi&oldid=7905219"