Vikipediya

Homo sapiens

(Ağıllı insan səhifəsindən yönləndirilmişdir)
İnsan ilə səhv salmayın.

Homo sapiens (lat. Homo sapiens; yəni Ağıllı insan), və ya sadəcə insan — primatların ən çoxsaylı və ən geniş yayılmış növü. Hominidlər (superfamiliya — meymunlar) fəsiləsinin Homo cinsinə aiddir və dik duruşu, növün digər nümayəndələri ilə ünsiyyət üçün nitqdən istifadə etməsi, əmək alətlərindən istifadə etməsi, habelə müstəsna dərəcədə inkişaf etmiş koqnitiv qabiliyyətləri kimi, o, beynin böyük ölçüsünə və struktur xüsusiyyətlərinə borcludur.

Homo sapiens
Elmi təsnifat
XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır.
???:
Homo sapiens
Beynəlxalq elmi adı

İnsanlar — son dərəcə sosial canlılardır və ailədən tutmuş dövlətə qədər bir çox kooperativ və rəqabətli qruplardan ibarət mürəkkəb sosial strukturlar daxilində yaşamağa meyillidirlər. İnsanlar arasında müxtəlif sosial qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsi sosial normaların və ictimai dəyərlərin, o cümlədən ritualların, dillərin, cəmiyyətdə maddi və qeyri-maddi mədəniyyətin digər təzahürlərinin yaranmasıdır.

İnsanın ətraf aləmi, onun hadisələrini və həyata təsirini dərk etmək istəyi elm və texnikanın, eləcə də bir sıra başqa anlayışların, o cümlədən fəlsəfə, din və mifologiyanın yaranmasına səbəb olmuşdur.

İnsanın müasir anatomiyası (lat. Homo sapiens sapiens) təqribən 300.000 il əvvəl Afrikada meydana gəlib, Heydelberq insanından (və ya Rodeziyalı insandan) təkamül edərək, Afrikadan köç edərək, tədricən birləşərək digər arxaik insanları əvəz etmişdir.

Tarixlərinin çox hissəsində insanlar köçəri həyat tərzi sürən ovçu-yığıcılar olublar. Müasir tipli davranışı insanlar təxminən 160.000 — 60.000 il əvvəl nümayiş etdirməyə başladılar. Cənub-Qərbi Asiyada təqribən 13.000 il əvvəl başlayan Neolit inqilabı eyni zamanda, bir sıra başqa yerlərdə kənd təsərrüfatının yaranması və daimi yaşayış məskənlərinin formalaşması ilə əlamətdardır. Əhalinin sayı və sıxlığı artdıqca həm icma daxilində, həm də icmalar arasında qarşılıqlı əlaqələri idarə etmək üçün müxtəlif hakimiyyət formaları meydana çıxmağa başladı. Tarix boyunca bir neçə sivilizasiya formalaşmış və tənəzzülə uğramış, bununla belə Yer kürəsində insanların sayı artmaqda davam etmişdir və 2022-ci ildə dünya əhalisi 8 milyard nəfərə çatmışdır.

Genlər və ətraf mühit fiziki görünüş, bədən ölçüsü, fiziologiya, xəstəliyə həssaslıq, intellekt və həyat müddətində fərdlər arasında bioloji fərqlərə təsir göstərir. İnsanlar bir çox cəhətdən fərqlənsələr də (həm genetik xüsusisyyət, həm də fiziki xüsusiyyətlərə görə), istənilən iki insan genetik cəhətdən 99%-dən çox bir-birilə oxşardır.[3][4] İnsanlar cinsi dimorfizm ilə xarakterizə olunur: kişi orqanizmi, bir qayda olaraq, daha çox əzələ gücünə malikdir, qadının bədənində isə daha çox yağ toxuması var. Yetkinlik dövründə insanlarda ikinci dərəcəli cinsi xüsusiyyətlər yaranır. Qadınlar hamilə qala bilirlər — orta hesabla, yetkinlik dövründən (təxminən 12 yaşından) başlayaraq təxminən 50 yaşında menopauzaya qədər.

İnsanlar omnivordurlar, müxtəlif bitki və heyvan qidalarını yeyə bilirlər və insanlar Homo erectus dövründən bəri yemək bişirmək üçün oddan (və ya digər qızdırma üsullarından) istifadə edirlər. İnsan yeməksiz 8 həftə[5] və susuz 3–4 gün[6] yaşaya bilər. İnsanlar əsasən gündüz həyat tərzi keçirirlər, gündə orta hesabla 7–9 saat yatırlar. Uşaq doğma özündə yüksək risklər və hətta ölüm riski daşıyır. Körpələr doğulduqdan sonra köməksiz qalırlar və uşağa çox vaxt hər iki valideyn baxır.

Homo sapiens böyük, yüksək inkişaf etmiş və mürəkkəb prefrontal korteksə, daha yüksək idrak qabiliyyətləri ilə əlaqəli beyin sahəsinə malikdir. İnsanlar yüksək intellektli, yüksək inkişaf etmiş epizodik yaddaşa, çevik üz ifadələrinə, özünü dərk etməyə və başqalarının niyyətlərindən xəbərdar olmağa malikdirlər . İnsan beyni özünümüşahidə və refleksiya, təfəkkür, təxəyyül, iradənin həyata keçirilməsi və varlığa baxış formalaşdırmağa qadirdir. Bütün bunlar texnoloji tərəqqi və mürəkkəb alətlərin inkişafını mümkün etmişdir, mürəkkəb əsaslandırma və biliklərin sonrakı nəsillərə ötürülməsi olmadan bu mümkün olmazdı. Dil, sənət və ticarət insanı müəyyən edən xüsusiyyətlərdir; güman edilir ki, uzun ticarət yolları mədəniyyətin sürətli inkişafının və resursların paylanmasının əsas səbəbi ola bilər ki, bu da insanlara digər oxşar növlərlə müqayisədə böyük üstünlüklər verir.

İnsanın öyrənilməsi

redaktə

İnsan bioloji növ kimi fiziki antropologiyanın öyrənilməsi mövzusudur. Bu gün insanın bir fərd, şəxsiyyət və ya bəşər əhalisinin bir üzvü kimi elə bir cəhəti yoxdur ki, xüsusi elmi araşdırmalarla əhatə olunmasın. İnsanı və bəşəriyyəti öyrənən əsas elmlər aşağıdakılardır:

Bununla yanaşı, qədim zamanlardan bu günə kimi insanın təbiəti və mahiyyəti fəlsəfi və dini disputların mövzusudur[7] .

Mənşəyi və təkamülü

redaktə

DNT ardıcıllığının müqayisəsi göstərir ki, insanlara ən yaxın canlı növü iki növ şimpanzedir (adi şimpanze və bonobo).[8][9][10] Müasir insanların (Homo sapiens) mənşəyi ilə əlaqəli olduğu filogenetik nəsil 6–7 milyon il əvvəl (Miosen dövründə) digər hominidlərdən ayrılmışdır[8][11][12]. Bu xəttin digər nümayəndələri (əsasən australopithecus və Homo cinsinin bir sıra növləri) bu günə qədər gəlib çatmayıb.

Homo sapiensin ən yaxın nisbətən etibarlı əcdadı Homo erectus olmuşdur. Homo erectusun birbaşa nəsli və neandertalların əcdadı olan Homo heidelbergensis, görünür, müasir insanların əcdadı deyil, daha çox yan təkamül xəttinin üzvüdür.[13][14] Müasir nəzəriyyələrin əksəriyyəti Homo sapiensin mənşəyini Afrika ilə əlaqələndirir, Homo heidelbergensis isə Avropada yaranıb.

İnsanların meydana gəlməsi bir sıra əhəmiyyətli anatomik və fizioloji dəyişikliklərlə əlaqələndirilir, o cümlədən:

  1. Beynin struktur dəyişiklikləri
  2. Kəllə boşluğunun və beynin genişlənməsi
  3. İki ayaq üzrəində hərəkətin inkişafı (bipediya)
  4. Tutan əlin inkişafı
  5. Qırtlaq və dilaltı sümüyün prolapsı
  6. Dişlərin ölçüsünün kiçilməsi
  7. Menstruasiya tsiklinin meydana gəlməsi
  8. Tük örtüyünün əhəmiyyətli azalması .

Mitoxondrial DNT polimorfizmlərinin müqayisəsi və fosillərin analizi Homo sapiensin təqribən 200.000 il əvvəl (bu, bütün hazırda yaşayan insanların sonuncu ortaq ana əcdadı olan qadının " Mitoxondrial Həvva "nın yaşadığı təxmini vaxtdır; bütün hazırda yaşayan insanların ata tərəfdən ortaq əcdadı olan " Y-xromosomlu Adəm " bir qədər sonra yaşamışdır) ortaya çıxdığını göstərir.[15]

Tarixi

redaktə

İlk insanlar köçəri ovçu və yığıcı idilər. Təxminən eramızdan əvvəl 10-cu minillikdə insanlar əkinçiliklə məşğul olmağa başladılar, Neolit İnqilabı baş verdi. Kənd təsərrüfatının inkişafı ilə əhali sayının artması və Qədim dünyanın ilk sivilizasiyalarının formalaşması baş verdi.

Bəşər sivilizasiyasının ayrılmaz tərkib hissələri müxtəlif dövrlərdə yaranmışdır. Onlardan bəziləri Homo sapiensin ortaya çıxmasından çox əvvəl meydana gəlmişdir.

Qədim insanlar zəngin Son Paleolit mədəniyyəti (daşdan, sümükdən və buynuzdan hazırlanmış müxtəlif alətlər, yaşayış evləri, tikişli geyimlər, mağara divarlarında polixrom rəsm, heykəltəraşlıq, sümük və buynuz üzərində oyma) yaratmışlar.

Daş alətlər: Bu günə qədər ən qədim alətlər Olduvay dərəsində (Tanzaniya) tapılan alətlərdir. Onların yaşı 2,6 milyon il olaraq qiymətləndirilir.

Alovun mənimsənilməsi: Bir sıra arxeoloji tapıntılar hominidlərin ən azı 1,6–1,5 və 1 milyon il əvvəl oddan istifadə etdiyini göstərir.[16][17]

İncəsənət: Ən qədim sənət nümunələrinə dəniz kirpisinin qalıqları ilə bəzədilmiş əl baltası daxildir. Onun yaşı 200.000 il olaraq qiymətləndirilir. Bəzi tədqiqatçılar İsraildə tapılan cilalanmış çınqılları ən qədim sənət nümunəsi hesab edirlər. Bu daş qadın obrazı ola bilər. Artefaktın yaşı 330.000 — 230.000 ildir.

Dil və nitq: İnsanda və ya onun əcdadlarında dilin və nitqin yaranma vaxtı yalnız dolayı arxeoloji və ya anatomik məlumatlardan təxmini olaraq müəyyən edilə bilər. İnsan beyninin nitqin tənzimlənməsi ilə əlaqəli sahələrinin inkişafı (Broka və Vernik zonaları) 2 milyon il yaşı olan Homo habilis kəlləsində müşahidə edilə bilər.

 
"Pekin adamı"nın (" sinantrop ") kəlləsinin rekonstruksiyası. Müasir antropologiyada Homo erectus kimi təsnif edilir

Maddi mədəniyyətin inkişafında bir-birindən artefakt tipinə (ilk növbədə əmək alətləri) və onların yaradılması texnologiyalarına görə fərqlənən bir neçə arxeoloji mədəniyyət fərqlənir.

Hər hansı bir sivilizasiyanın bir hissəsi olub-olmamasından asılı olmayaraq, planetdəki insanların bütün əhalisi bəşəriyyət adlanır. Başqa sözlə, bəşəriyyət bütün insan fərdlərinin məcmusudur. Mədəniyyətlərin müxtəlifliyi, sosial həyat formaları və ictimai təşkilatlanma ictimai və humanitar elmlərin (sosial və mədəni antropologiya, sosiologiya, iqtisadiyyat, tarix və s.) öyrənilməsi obyektidir.

İşi asanlaşdırmaq üçün bəşəriyyət tarixi adətən mərhələlərə bölünür:

Biologiyası

redaktə

Xarici görünüş, anatomiya və fiziologiya

redaktə
 
Qadın və kişi cinsli insanın əsas anatomik xüsusiyyətləri. Şəkildəki modellərdən tüklər çıxarılıb. (başdakı saçlar istisna olmaqla) Qadının ayaq dırnaqları qırmızı rəngə boyanıb, barmağında üzük, qulağında sırğa var.

İnsanların anatomik quruluşu digər primatların anatomik quruluşuna bənzəyir. Ən bariz xarici fərqlər skelet sümüklərinin ölçülərinin, beynin həcminin və dərinin tüklülüyünün nisbətidir.

Beyin

redaktə

İnsan son dərəcə inkişaf etmiş bir beyinə malikdir. Beyin kütləsinin bədən kütləsinə nisbəti bir çox digər heyvanlardan (məsələn, kiçik quşlar[19], hörümçəyəbənzər meymunlar[20] istisna olmaqla) ilə müqayisədə daha böyükdür və beynin mütləq kütləsi yalnız fillərdə və cetacea-larda daha böyükdür.[19] Beynin inkişaf dərəcəsini, xüsusən də onurğa beyninin kütləsinin beyinə nisbəti ilə qiymətləndirmək olar. Beləliklə, pişiklərdə 1:1, itlərdə — 1:3, aşağı meymunlarda — 1:16, insanlarda — 1:50-dir. Üst paleolit insanlarında beyin müasir insanların beynindən nəzərəçarpacaq dərəcədə (10–12%) böyük idi[21] .

İnsanlarda tarazlıq və hərəkətlərin koordinasiyası üçün cavabdeh olan beynin yaxşı inkişaf etmiş sahələri var ki, bu da onlara iki ayaq üzərində gəzməyə imkan verir.

Hiss orqanları

redaktə

İnsan beyninin iybilmə sahələri zəif inkişaf etmişdir ki, bu da son dərəcə zəif qoxu hissiyatı ilə uyğundur. Digər tərəfdən, insanlar, bütün primatlar kimi, stereoskopik görmə qabiliyyətinə malikdirlər.

Fiziologiya

redaktə
  • Normal insan bədən temperturu təxminən 36,6 ° C-dir. 42 ° C-dən çox olan sabit bədən istiliyində insan ölür.
  • İnsanın bədənə zərər vermədən iki dəqiqə vaxtını keçirə biləcəyi qeydə alınmış ən yüksək hava temperaturu 160 dərəcə Selsidir (Britaniyalı fiziki kimyaçılar Blagden və Chantry[22] təcrübələri).
  • Jak Mayol tənəffüs aparatı olmadan 105 metr dərinliyə dalmışdır[23]. Sərbəst suya tullanma üzrə idman rekordu 214 metr hündürlüyə tullanma ilə Herbert Niç tərəfindən həyata keçirilmişdir.
  • 27 iyul 1993-cü ildə Xavier Sotomayor 2,45 metr hündürlüyə tullanmışdır.
  • 30 avqust 1991-ci ildə Mayk Pauel 8,95 metr uzunluğa tullanmışdır.
  • 16 avqust 2009-cu ildə Useyn Bolt 100 metr məsafəni 9,58 saniyəyə qət etmişdir.

Bədən ölçüsü və çəkisi

redaktə

Kişinin orta çəkisi 70–80 kq, qadının çəkisi 50–65 kq-dır. Kişilərin orta boyu təxminən 175 sm, qadınların boyu təxminən 165 sm-dir.[24] Bir insanın orta boyu zamanla dəyişir.

Son 150 il ərzində insanın fizioloji inkişafının sürətlənməsi — akselerasiya (orta boy artımı, reproduktiv dövrün müddəti) müşahidə edilir.[25][26]

Bir insanın bədəninin ölçüsü müxtəlif xəstəliklərə görə dəyişə bilər. Böyümə hormonunun istehsalının artması ilə (hipofiz şişləri) giqantizm inkişaf edir. Məsələn, qeydə alınan maksimum insan boyu 272 sm (Robert Vodlou), qeydə alınmamış hündürlük isə 284 sm-dir (Fyodor Maxnov). Əksinə, uşaqlıqda böyümə hormonunun aşağı istehsalı isə karlik boyluğa səbəb ola bilər.

Həyat dövrü

redaktə

Ömür müddəti

redaktə

İnsan ömrünün müddəti bir sıra amillərdən asılıdır və inkişaf etmiş ölkələrdə orta hesabla 79 ildir.

Rəsmi olaraq qeydə alınan maksimum ömür uzunluğu 122 il 164 gündür ki, bu da fransız qadın Janna Kalmanın 1997-ci ildə vəfat etdiyi yaşdır. Daha yaşlı uzunömürlülərin yaşı mübahisəlidir.

Çoxalma

redaktə
 
Hamiləliyin 9-cu həftəsində insan embrionu

Digər heyvanlarla müqayisədə insanın reproduktiv funksiyası və cinsi həyatı bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir.

Cinsi yetkinlik 15–18 yaşda baş verir.[27]

Çoxalma qabiliyyəti estrus dövrləri ilə məhdudlaşan əksər məməlilərdən fərqli olaraq, qadınların təxminən 28 gün davam edən menstrual tsikli var ki, bu da onları il boyu hamilə qalmağa imkan verir. Hamiləlik aybaşı dövrünün müəyyən bir dövründə baş verə bilər (ovulyasiya), lakin qadının buna hazır olmasının hər hansısa xarici əlamətləri yoxdur. Qadınlar, hətta hamiləlik dövründə də cinsi aktiv ola bilər, bu məməlilər üçün xarakterik deyil və yalnız primatlar arasında rast gəlinir.[28] Bununla belə, reproduktiv funksiya yaşa görə məhdudlaşır: qadınlar orta hesabla 40–50 yaşlarında (menopauzanın başlanğıcı ilə) çoxalma qabiliyyətini itirirlər.

Normal hamiləlik 40 həftə (9 ay) davam edir.[29] Əgər uşaq çox böyükdürsə (tədqiqatlara görə — ultrasəs, mamalıq ölçmələri) və ananın çanağı dardırsa (mamalıq ölçmələrinə görə), cərrahi yolla doğuş aparılır — doğuş zamanı qadının ön qarın divarında keysəriyyə əməliyyatı, hansı ki, anesteziya altında edilən kəsiklə uşaq uşaqlıq boşluğundan çıxarılır.

Bir qadın, bir qayda olaraq, eyni vaxtda yalnız bir uşaq dünyaya gətirir (iki və ya daha çox uşaq — əkizlər — təxminən 80 doğuşda bir dəfə baş verir). Yeni doğulmuş körpənin çəkisi 3–4 kq olur, görmə qabiliyyəti olmur, müstəqil hərəkət edə bilmir. Bir qayda olaraq, hər iki valideyn uşağın ilk illərində nəslin qayğısına qalmaqda iştirak edir: heç bir heyvanın balası insan uşağının tələb etdiyi qədər diqqət və qayğı tələb etmir.

Yaşlanma

redaktə

İnsanın qocalması digər orqanizmlərin qocalması kimi, insan orqanizminin hissələrinin və sistemlərinin tədricən deqradasiyası və bu prosesin nəticələrinin bioloji prosesidir. Yaşlanma prosesinin fiziologiyası digər məməlilərinkinə bənzəsə də, prosesin bəzi aspektləri, məsələn, əqli qabiliyyətin itirilməsi insanlar üçün daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bundan əlavə, qocalmanın psixoloji, sosial və iqtisadi aspektləri böyük əhəmiyyət kəsb edir.

İnsan həyatının mərhələləri
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qadın və kişi cinsindən olan körpələr Yetkinlik yaşına çatmamış uşaqlar — oğlan və qız Yeniyetmələr — oğlan və qız Yetkin kişi və qadın Yaşlı kişi və qadın

Genetika

redaktə

Hər bir nüvəli insan somatik hüceyrəsi 19969 geni özündə kodlaşdıran 23 cüt (46) xətti xromosomdan ibarətdir.[30] Mitoxondrial DNT ilə birlikdə insan genomunda təxminən 3,055 milyard baza cütü var.

2006-cı ildə məlum oldu ki, insan genomunda MGC8902 geninin 212 nüsxəsi var — şimpanzelərin genomlarından əhəmiyyətli dərəcədə çox — 37 nüsxə, siçan və siçovulların hər birində bir nüsxə. MGC8902 geni funksiyası bilinməyən DUF1220 zülalını kodlayır, lakin bu zülalın beynin neyronlarında olduğu aşkar edilmişdir. Tədqiqatçılar fərz edirlər ki, MGC8902-nin çoxsaylı təkrarlanması insan beyninin təkamülünü ən azı qismən idarə edib. DUF1220 zülalının funksiyası məlum olmadığı üçün bu insan fərqinin əhəmiyyəti naməlum olaraq qalır.

Psixologiya

redaktə
 
Bəzi mühüm strukturları göstərən insan beyninin rəsmi

İnsan beyni mərkəzi sinir sistemini koordinasiya edir və periferik sinir sistemini idarə edir. Nəfəs alma və həzm kimi "aşağı", qeyri-ixtiyari, əsasən avtonom prosesləri idarə etməklə yanaşı, beyin həm də düşünmə, zəka və abstraksiya kimi "yuxarı" funksiyalara cavabdehdir.[31][32] Bu idrak prosesləri ağılı təşkil edir və onlar davranışa təsiri ilə birlikdə psixologiya tərəfindən öyrənilir.

Ümumiyyətlə, insan beyni, bu ali fəaliyyətlərin ən qabiliyyətlisi olaraq, digər məlum növlərin beynindən daha "ağıllı" hesab olunur. Baxmayaraq ki, bəzi "qeyri-insan" növləri hər şeyi yaratmağa və hətta sadə əmək alətlərindən istifadə etməyə qadirdir (əsasən instinktlər və təqlid səviyyəsində), insan texnologiyası nəzərəçarpacaq dərəcədə daha mürəkkəbdir, davamlı olaraq inkişaf edir və zamanla təkmilləşir.

Ağıl və təfəkkür

redaktə

İnsanlar güzgüdə özünü tanımağa kifayət edəcək qədər fərqindəlik xüsusiyyətinə malik olan az sayda növlərdən biridir. Artıq 18 aylıq olanda uşaqların əksəriyyəti güzgüdə başqasının deyil, ona baxan uşağın özü olduğunu anlayır.[33]

İnsan beyni xarici aləmi hisslər vasitəsilə qavrayır və hər bir fərd öz təcrübələrindən əhəmiyyətli dərəcədə təsirlənir və bu da varlığa və zamanın keçməsinə subyektiv baxışa gətirib çıxarır. Adətən deyirlər ki, insanlarda şüur, özünüdərk, intellekt var — bütün bunlar bu və ya digər şəkildə təfəkkür proseslərinə uyğundur. Burada həmçinin özünüdərk, həssaslıq, müdriklik, özü ilə və ətraf mühitlə münasibətləri qavramaq bacarığı kimi keyfiyyətlərdən söhbət gedir. İnsanın zehni konstruksiyalarının və ya onun təcrübəsinin xarici fiziki aləmin obyektivliyinə nə dərəcədə uyğun olması, eləcə də yuxarıda göstərilən terminlərin konkret olaraq nəyi nəzərdə tutduğu və onların istifadəsinin prinsipcə nə dərəcədə düzgün olması müzakirə mövzusudur.

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Mammal Species of the World (ing.): A Taxonomic and Geographic Reference. / D. E. Wilson, D. M. Reeder 3 Baltimore: JHU Press, 2005. 35, 2142 p. ISBN 978-0-8018-8221-0
  2. ↑ Cela-Conde C. J., Ayala F. J. Genera of the human lineage (ing.). // Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. / M. R. Berenbaum [Washington, etc.], USA: National Academy of Sciences [etc.], 2003. Vol. 100, Iss. 13. P. 7688. ISSN 0027-8424; 1091-6490 doi:10.1073/PNAS.0832372100 PMID:12794185
  3. ↑ "Genetic – Understanding Human Genetic Variation". Human Genetic Variation. National Institute of Health (NIH). 2013-08-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-13. Between any two humans, the amount of genetic variation—biochemical individuality—is about 0.1%.
  4. ↑ Levy S, Sutton G, Ng PC, Feuk L, Halpern AL, Walenz BP, Axelrod N, Huang J, Kirkness EF, Denisov G, Lin Y, MacDonald JR, Pang AW, Shago M, Stockwell TB, Tsiamouri A, Bafna V, Bansal V, Kravitz SA, Busam DA, Beeson KY, McIntosh TC, Remington KA, Abril JF, Gill J, Borman J, Rogers YH, Frazier ME, Scherer SW, Strausberg RL, Venter JC. "The diploid genome sequence of an individual human". PLOS Biology. 5 (10). September 2007: e254. doi:10.1371/journal.pbio.0050254. PMC 1964779. PMID 17803354.
  5. ↑ Lieberson AD. "How Long Can a Person Survive without Food?". Scientific American (ingilis). 2004. 2019-02-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-18.
  6. ↑ Spector D. "Here's how many days a person can survive without water". Business Insider Australia (ingilis). 2018-03-09. 2014-06-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-18.
  7. ↑ Человек // Современная энциклопедия. Современная энциклопедия (11000 nüs.). Минск: Харвест. Авт.-сост. Гусев И. Е. 2000. ISBN 985-433-693-X.
  8. ↑ 1 2 Chen F-C, Li. W-H. Genomic Divergences between Humans and Other Hominoids and the Effective Population Size of the Common Ancestor of Humans and Chimpanzees. Am. J. Hum. Genet., 2001, v. 68 p. 444–456
  9. ↑ Kumar S. et al. Placing confidence limits on the molecular age of the human-chimpanzee divergence. PNAS, 2005, v. 102, p. 18842–18847
  10. ↑ Brunet M. et al. A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa. Nature, 2002, v. 418, p. 145–151
  11. ↑ M. Ruvolo. Molecular Phylogeny of the Hominoids: Inference from Multiple Independent DNA Sequence Data Sets, Mol. Biol. Evol. 14 (1997) 248–265.
  12. ↑ Salem A-H. et al. Alu elements and hominid phylogenetics. PNAS, 2003, v. 100, p. 12787–12791
  13. ↑ "European Society for the study of Human Evolution (ESHE). 5th Annual Meeting. London, UK: Nuclear DNA sequences from the hominin. 10 — 12 September, 2015" (PDF). 2019-05-31 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-07-11.
  14. ↑ "Учёные: предки людей и неандертальцев разделились неожиданно рано, 18.09.2015". 2015-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-11.
  15. ↑ Cavalli-Sforza L. L., Feldman M. W. The application of molecular genetic approaches to the study of human evolution. Nature genetics, 2003, v. 33, p. 266–275
  16. ↑ Rowlett R. M. Did the use of fire for cooking lead to a diet change that resulted in the expansion of brain size in Homo erectus from that of Australopithecus africanus? Science, 1999, V. 283, p. 2004–2005
  17. ↑ Brain C. K., Sillent A. Evidence from the Swartkrans cave for the earliest use of fire. Nature, 1988, v. 336, p. 464–466
  18. ↑ Маныкин А. С. Новая и Новейшая история стран Западной Европы и Америки. — М.:Филол. о-во "СЛОВО"; Эксмо, 2004. — Стр. 6.
  19. ↑ 1 2 С. В. Савельев. Происхождение мозга. — М. : ВЕДИ, 2005. — 368 с: ил. ISBN 5-94624-025-0
  20. ↑ Альфа и Омега, Таллин, 1988
  21. ↑ Дробышевский С. В. "Глупеем ли мы? О причинах уменьшения мозга". 2012-09-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-19.
  22. ↑ "The Miracle Mongers, An Expose'". 2009-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-19.
  23. ↑ "По морям и океанам — Памяти Жака Майоля". 2005-11-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-09-21.
  24. ↑ "Human body". The Human Body. www.human-body.org. 2017-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-06.
  25. ↑ Tanner J. M. Growth at adolescence. Oxf., 1962
  26. ↑ Властовский В. Г. Акселерация роста и развития детей. М.: Изд-во МГУ, 1976
  27. ↑ Логачев М. Ф. Половое созревание // Краткая Медицинская Энциклопедия. 2: Криз гипертонический — Риккетсии (2-е изд). М.: Советская энциклопедия. Гл. ред. Б. В. Петровский. 1989. 479. ISBN 5-85270-056-8.
  28. ↑ "Mating in the rhesus monkey (Macaca mulatta) after conception and its relationship to oestradiol and progesterone levels throughout pregnancy". 2013-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-09.
  29. ↑ Энциклопедия «Жизнь и здоровье женщины». Olma Media Group. 497. ISBN 5224031834.
  30. ↑ "The complete sequence of a human genome | bioRxiv". 2021-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-11.
  31. ↑ Stockley, Corinne; Oxlade, Chris; Wertheim, Jane. The Usborne illustrated dictionary of science (Rev. ed.). London: Usborne. 1999. 302–309. ISBN 0-7460-3486-5.
  32. ↑ Martin, Elizabeth. A dictionary of science (6th ed.). Oxford: Oxford University Press. 2010. 109—110. ISBN 978-0-19-956146-9.
  33. ↑ Jack Palmer. "Consciousness and the Symbolic Universe". 2002-06-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-03-17.

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Homo_sapiens&oldid=7569385"